Լ ե հ Ո Ն
Շ Ս ն թ
Զարթօնքի
փ՛ողը կչլ Հնչէր աարէՆերէ ի վեր;
Արովեան
, Րաֆֆի
, ՆալսլաՆսւեան
, Բ.
՚Րաթիսլա,
Գր • Օտեան , /հռւսինեան
, Պէչիկթ՚ոչչեսւն^
Պետրոս
Գոլրետն
, Բագրատունէ
, 1ԼյտրևեաՆ
,
Աչփչ՚սն ,
11)ր1՚մեան , եւ. գեռ որքան
ուրիշներ
իրարմէ
ան
քատ,
սւ յնքան
հեռոլ,
Պոլսէն
Թիֆլիղ,
Վենետի -
կէն
էքմիածին,
կղերական
սչեար,
աղգային գոր -
ծ՜իչր , միաբանր
, բանասէրը
, բանասաեղհ՜բ
Համա–
ձայնաձ–
են մէկ կարգախօսի
չո՚֊բք՝
ԱգգայիԹ
վերսւծնունդ :
Զարթօնքի
առաքին
չբքանն է այս , որ կ՝եր -
կարաձղուի
մինչել. անւյեա լ գարուն
վեր քերբ , վե
րի
անուններուն
յաքորգո
ւլ ուրիշ
Հաւա տացեալ -
նեբով, թէ Պոլիս, թէ Թիֆլիղ եւ թէ Վենետիկ
ու
գաւառներ
բ :
Երկրորգ
Հբքանր կբ սկսի մեբ այս
գարով;
կարեցէք
միայն
անուններբ
թ՚՚լոր
"՛յն արուեստա
գէտն եբուն
, որոնք կր ստեղհ՜ագո
բհ՜են
1900^՛
5՛
1915 :
Իրարու քով գրէք Հրատարտկուած
Հատոր–
՚ներբ;
ինչ գեղեցկութիւն
, ինչ
ա յլաղան
ութ իւն
աագանգներու
Հ
կա՞յ
որեւէ
մողովուրգ
, բնականա
բտ բ նկա -
տի աէւէւե լով
քանա1լն ու կեանքի
սլա յմ աննե բ բ ,
կա՛՞յ
ուբիչ
մողովուրգ
մբ, ոբ կրցած է իր
ծոցէն
արտագրել
այսքան
իմացական
բերք,
այսքս&
կարճ
մամ անակի
մբ մէք
Հ
Մ անաւանգ
\ք ուլթան
^Համիաի
գաՀ բնկեցու -
թեամբ եւ Օսմանեան
Սս/Հմանագրութեան
Հռչա -
կումով,
մասամ
բ չաՀուած կբ նկատուին աղա -
աութե ան իբալու^քեեբբ
%
ԵԼ
տբուեսաագէտնեբուն
ամբողք
խումբբ կբ
լծուի
սւնհսսւոին ագաաագրութեան:
Այս է մեծ
գաղավլա^խ,
ւքեծ՜ թեւքան
յ
ոբ կը ղբաղեցնէ Հայ
միտքբ
1909
^5»
1915
թուականբ։
Ախալ
չՀասկբց -
ուինք :
Հայ քաղաքական
մտքին
մասին չէ խօսքբ ,
այլ
Հալ
իմ ա ցական
չար մմտն։
թերե
ւս
նոյն
Հու
նով
, նո լն ա բագո
լթես՚մ
բ չէ կատա րուած
անոնց
գարղացումբ;
թերեւս
ղ լուիս բ աւելի •առաք
քալած
է ք քան ոտքերն՝ ու մարմինբ
X
Եւ֊, թերեւս
Հոգ կա՛
րելի է վւֆտռել
բացատրութիւն
մբ, մեր կրած
աղ
գա
յին աՀաւոր
գժբախտութեան
;
Զխճողենք
սակա
յն ;
Այս մեծ չունչէն
վարակոլած
ենԲ" քր •աբ–
•ՈԼ^ս տաղէ անե բբ
;
Հա յ Հողին
գթ՛ով է
կոմիտասի
գաած
երգերով; կբ տօնուին
Հայ գիրերոլ
ղիւաին
եւ Աստուածաշունչ
թա րգմ ան՛ութեան
գո յգ տօ-
նեբբ ;
քիաղմերգոլ
Աիամանթօն
Աուրբ Աեսրոպն
է
կ^եբղէ
Հիմ ա , նո յն
Հքօբ
չունչով
; Փառաբանոլ -
թիւնն է Հա յ Հանճա բին է Տօգո ւածնե բուն , գիրքե
րու խորագիրնեբբ
միայն կբբաւեն
տալու
Համաբ
աիրող
մ թնո
լո րտ բ ՚
«ք՚ագինին
փառաբանութիւն
նր»
։ ՝Բիչ վեբք,
նոյն Զարգաբետնէն
«Ով որ
Աուլ
թան
մբ ունի իբ Հոգիին
մէք» : «քյաւասարգ» գրա^
կան
Հաւաքածոյի առա
քին է քէն Վաբռւմաննք
է ,
կԳբղէ.
ձան՜նա՚րդ ՀայկեւաՇ, "Աաքւա-սա-յււյյաւն սա էոօ -
ներուն արեւսւփաո.,— Ա՛լ վերածրնէ, փըլսւաակ .
ներէն, ու փստ-սւգոչ քնարդ սյ՚ո֊ »:
Այս
բոլորէն
առաք սակա
յն , աղգանչանբ
աը՛
լած
էին– արգէն
երկու
մեծ գիրքեր
: Ու "/արղ
գու–
գագիսլոլթեան
մբ պէտք չէ վեբագրել
այն պար՛ա
գան
ոբ այգ նոյն
1912
տարուան
բնթացքին
, միա–
ժամ անակ
լոյս կբ տեսնեն
Վարուժանի
«Հեթա -
նոս
երւ^բ»բ եւ Հ^անթի
«Հին
Աստուածներբ»
;
Տեսէք թէ ինչպէս
նոյն
բանբ
կ^բսեն բանտս -
աեղծն
ու
թատեբաղիրբ։
— « Փա՚ոք
Ղքեծադօր
կենցսալին ասպեաակա(ւ
դարէրուն–––» ,
կԳբգէ
Վարուժան •
— « կեցցէ՛ կեանքն ռւ գեղեցկութիւնը » :
Կ^աղաղակէ ^անթ :
կերպարանափոխել
ցեղբ,
վեբանորողել
.անոր
Հոգին,
անոր
ներչնչման
աղբիւրներբ։
թօթափել
փանքերուն
փոշիներբ
, եւ սաբկոլթիւնբ
որ տեղ
գտած է միտքերուն
մէք, վեբագառնալ
եռուն,
կենստ լոբգ կեանքին
է
Ասոր Համաբ , այո , վեբագառնալ
Տեղին
Հե..
րոոակտն
շբքաննեբուն
, նոբ աւիւն , նոր ներշբն -
չում ստանալու
Համար
անոնցմէ :
ԱՀա , ինչ որ կ՝ոլղեն
բսել թէ Հ^անթ ել թէ
Վարուժան
Հ
Ոացի
ուբեմն
«Հին
Աս տո ւածնե բ»ուն
բերած
գեգեցկոլթենէն
, մեբ ամայի
ռւ չոր բեմին , այգ
իրաւ արուեստի
գո րծ բ կբ ներկայացնէ
նաեւ. Հայ
վերանորոգ
Հոգիին
մէկ յատկանշական
վայրկեա,
%.բ
:
Հա յ իմացական
շա րժում ին մէք
պատմական
Հանգրուան
մբն են «Հին Աստուածներբ»
,
ինչպէս
եւ «Հեթանոս
Երգեր»բ։
Անկիւնագարձ
մբ։
Գրքի
մբ Համար յաճախ,
ներքին
արժէքէն զատ, այս
պտբաղան չատ աւելի մեծ է, գրականութեան
մբ
պաամ ոլթես/ն
մ էք :
Ա՛եծ է ուբեմն
այս
գիբքին
տեղբ;
Անոբ բե -
բսքծ նոբ չուտնչբ կրնար գեռ աւելի
ծաւալիլ,
ստեղ
ծել
ուոկշ ոսկեգաբ
մր, եթէ
չբնգմիքուէբ
եգեբա–
իյԱԲ
Այլլ գըութիսնը կը ճրոուոարակենք ^,
յարգած ըլլալա. ճա1ւՐար սլաաասիյանելու
իրա -
սււնքը։ կ՚ըւքբոնենք դժուարութիւննւերը , բայց
ներելի չէ վերջին երգաւհանդէսին ձաիոդւասքր
«փայլույն» յաջողութեան վերածել,
շոէայլաբան
թղթակցւււթիւններ ղրկելով Պսլսսյ թերթերուն:
Գալով բուն եբաւժշաական եաբցեբ՚ուն, կ՚ււ՜ւ -
գէինք որ ուրիշ իրագեկներ եւ մսանագէսւնՖր ալ
աբտայայտռւէին
կոմիտասեան
Համերգին
առթիլ
մամուլին
մէք
երեւցած
գբոլթիւննեբբ
կարգացի
բոլորն ալ Համ
րեր ութեամ բ ;
Երկու պարագաներ
խորՀբգտծութեանց
ա –՛
ռարկայ
են % \,ախ՝ եբգչախումբին
եւ
երգոլածքիէե
ոչ
այնքան
փայլուն՝
յաքո զո լթիլ1ւ
ը բտղգատմամ
բ
անցեալ
օրերու
։ Երկբորգ
Վաբգապետին
գաչ ֊
նալոբոււՐներբ
փոփոխ ութե անց
են թա ր կե լո լ խն -
գիբբ
։Պիաի քանամ
լուսաբանել
երկու պարագա
ներ բ —-
Առաջին–
Օրէ օր Հիւծմտն
գատասլարտուտծ
գագթ ական ութե ան
մ ր ծոցէն
խլուած
, եւ մ իա
յն
ճա՛յ աարրերէ
բազկացած
եբգչա
խումբի
մբ պատ
կեր բ ղբեթէ
նոյնն՛ է, բաղգատելոփ
այգ գաղթա
կանութեան
ազգ
՚ կեանքին Հետ որ գժուար կբ
բարեկարգուի
;
Ըսուեցաւ թէ գեկտվաբբ
գոնէ անգամ
մբ
Հոգ
չէ տարած
երդերուն
իմաստը
բացատրելու :
Սիսալ է : ^տտ անգամներ
՚բացատրուած
է :
ք*այց , այս պարագա
լին տլ կարելի՛^ բան է որ մեր
երիտասա
բգնեբբ
իրենք
զիրենք կա րենան փո -•
իսադրել
գէպի
Հտ յոց
լեոներբ,
մ տոնակից
բլլա -
լոփ
Հաբսանեկան
ապրումներուն
։ Ըմբոնելոլ
Հա՛
մար թէ՝
թագւոր
կբ նչանակէ
փեսայ , ւքէբ
կբ
նչանակէ
–ւքայբ, գլուիյ տրմբող
կբ նշանակէ՝
տա–
վռւլ :
Մեր
աղաքբ
կ՝ եր դեն
այս երգերբ
եթէ
անոնք
գրուած
բլ լան
ա յսպէս .
ա&է
է^1քVօո^
&է
եհՅէշհ
ճհՅէէ^ա* եհՅէշհ օս տՅէէն
7շւօսհււ
&է
Խ–6տհ6Ո
IVI0Տ^Ո6 6ք V6^6I1
Ե րդուածքին
Հաբ ազատ կամ Հա յեցի
չբէլալբ
չէ բուն ցաւբ. այլ տյլասերման
վերոյիշեալ
գաոն
Իբականոլթիլնբ
, որուն պատասխանատուն
ապա
Հ՛ովաբար
գեկավարներր
չեն %
Մեր
յօ գուածազիրնեբր
շատ լալ գիտեն
այո
պարագան
; Ի՜նչ օգուտ
կարելի է քաղել
քերա
կանութեան կամ Հնչականութեան
կամ
Հայեց՛ի
չունչ փնտռե
լու
մ ա բզանքնե
ր կատարե
լոփ •
էր
երբեմն
, մենք չատ բաներ
ունէինք։ Մեր
երեւակայութեան
թռիչք տալոփ
մեր կարղին
կբր–
նանք
ափքԱՈստլ
որ, տեսած
ենք
2000
Հալ սկաուա–
նեբոլ
թտփոբնեբ
, Հայկական
նուագախոլմբե ֊
րոփ,
երբ մեր եկեւյեցիներուե
մէք
աբ^եպիսկո -
պոսնեբ կրպատա բագէ ին տօնական
օրերուն
: Կ բ
բաժնենք
ցաւբ
նաեւ
Հայ օրաթերթերու
խմբա -
գրապետներուն
ոբոնք
այսօբ
չունին
ել չեն՛
կբնաբ
ունենա
լ ժամտնակ
ին Պոլսո
յ օրաթերթերու
ծա -
ւալբ, ոչ ալ փաբիզեան՛
նախասլատերաղմեան
շր -
քանի առա՛տ ութ իւնբ ; Եւ շատ բնականօրէն
կ^բմ -
բռնենք
ա յսօրուան
տագնապբ :
Մեր
յօգուածագիրնեբբ
սխալ
զէնք մբ կբ
գործածեն
, բսւգգատութիւններ
կատտբելով
անց
եալին
Հետ
է
կոմիտաս կբ
գտնուէր
\
50.000
Հա յութեամ
բ
Լեւ
ի՜նչ
Հայութիւն)
քաղաքի
մբ մէք ուր երիաա..
սաբգներբ
կեանքի
պայքարի
մասին
ղբեթէ գաղա..
փար
չունէին;
Երեք պատեբաղմնեբը
չէին պայ .
թած,
Հայ երիաասաբգը
ոչ զինուորագրուած
էբ ^
ոչ ալ.աքսռբոլած :
կոմիաաս
ոսկեղէն
գաչտեբուն
մէքէն կբ Հբն^
ձէր
իր բեբքբ։
Արեւմտեան
երկիրներու
մէք Հայ
երաժիչտը
ժայռերուն
՚լրայէն
եդունդներոփ
քեր–
թելով՜պիաի
Հնձէ քանի
մը Հատիկ
ցորեն
յ
Րայց,
խօսքը աանք կոմիտասին
, իբ կենսա.
գբութենէն
։
իր անձնական
նամակներէն
քագելով՝ կբ տես–
նենք որ երբ անկբ գտնուէր
Իղմիր եւ
ԳաՀիրէի
ուր բաղդատմամբ
Պոլսոյ՝
քիչ էր Հայոց
թիւբ ,
կատաբեալ
խաչելութեան
մբ կԳնթարկոլի
, ցալ
կբ
յ ՚ " յ " ՛ ՛ ^ ^ "V էէ կրնար ուդած
խումբը
ունենալ
եւ ձախող
են իր փորձերբ
: իսկ երբ կբ
գտնուի
Զուիցեբիա եւ Յէրանսա՝
տրգէն
ստիպոլ՛ած
է
վաբձել
օաաբ
երգիչներ : Լա՛տիներէն
տառերով
գրուած
ձայնատետրեբբ
մեր աչքին
տռքել
են :
Ե" իսորապէս կբ ցաւիմ
ոբ վերքին
Համերգին
,
երեք Ժալք
տեւող
յայտազբի
մբ մէք
երեք երկ–
վայրկեանի
իսանզարում
մբ (արդիւնք
յիչողու -
թեան՛ պակաս
ի ) առանցքբ
կաղմ եց կա բդ մբ
իսՈ
ր–,
Հբգածո
ւթեան ց , միւնչգեռ
ուբիչ
գեղեցիկ
մասեբ
ել .անդրադարձումներ
գիւբաւ
կարելի էբ գտնել
I
Եբկրռրդ պարագան
ԳԺդոՀութիւն՝
կոմի
տաս
ի դտ^ալո
բմ ան ձեւափո էսո ւթեանց
մ աս ին
յ
ինչ կբ փերաբերի
փերքին
Համերգին՝
փճռա -
պէս
ճչգեմ
որ
ոեւէ ւիուխւ|սութիւն չէ
նեբմ՚ռւծ,
•ուած
էսմբե րգներուն
մկք, այլ մ իայն
քանի մբ
«նօթ»երու
յաէւելեալ երգուածք
տեզի
ունեցած
է ։
«Աոնա եար»
երզւն
մէք թաւ ձայներ
բ
64
ան
գամ «պամ, պամ» , 1լերղեն։ Ես՝ երդել
տուի
72
անդամ : Ութ անգամ
աւելի , երդին
սկզբնաւորոլ.^
թիւնբ
բնոբոշելոլ
Հտմար,
այն ալ
թէքնիք
պատ
ճառներով։
իսկ «հյումար»
երդին
մէք,
«Հոբ
պբ–
տտ ղբմբա»
խօսքբ
չորս տուն եբդելէ
՚էեբք,
իբրեւ
վերջաւորութիւն՛
երեք անդամ
՛կրկնել տոլ^
«դբմբա»
բառբ,. ունկնդիրին
Հասկցնելու
Հ՛ամար
որ Հինգերոբգ
տուն մր պիտի չեբգենք
այլեւս :
Հոս,
կ՛արժէ
յիչել որ երբ չատ մբ քառեակ
ներով
Հիւսուած երդ մբ կ՝երդուի՝
իբբեւ
վերքին
տուն
պէտք է վերքաւոբութիւն
մբ տրուի ; Այգ
մասին
որեւէ
ցուցմունք չէ բրած
Վարգապետբ,
Ր՚ոյց
մեր եկեղեցական
երդերուն
մէք Հա բ իւրաւո
բ
օրինակներ
ունինք, ել այգ
վ երք ալո
րութիւնբ
զգացնել
անհրա՛ժեշտ բաւն մըն է ունկնդիրիՔ։ եա–
մար :
ԱՀտ
այս երկոլ
պարագաներն
են ոբ
տեզի
տուին
ազգային
ս ր բութ իւննե ր ր ոտնակոխ
րնելու.
տպտւո րութեան ;
՚՝՛՜
Տարդելի
ուսոլցչուՀի
Օր
՚ Բաբտյեանէ
մէք–
բեբոլմն
ալ
չեմ գիտեր
ինչպէ՛՛ս
ել
ինչո՞ւ
թէ թալքութակի
նուաղած
կտորներուն
մէք ալե–
Լ"1՚Գ
գա
չնա
լոր ումնե բ կանորոնք
կոմիտասինբ
չեն — բոլորովին
անՀիմն
է ։
Ոչ մէկ
ստորսւկէա
չէ փօւիյուաւծ կոմիտասի դաշնաւորումէն։
Զեռա -
գիբբ
ել թալքոլթակի
բաժինբ
Հետաքրքբուոզնե -
բու տրամադրութեան
տակ են ;
Կբ մնայ
մեր երդչոլՀիներէն
մէկուն
երզած
կալի երգր
ուր սրինգի
V^^^^Ոէ6
մբ կայ
,աւելցուած
Պ–
ԲՁՍ1 ք՚ՅԱշհնԱ
կոզմէ։
Գաշնաւոբումբ
չէ փոխ -
ուած
երբեք։
Սակայն,
աւելի
քան տասբ
տարի
•այո կտորբ յաճախ
լսուած է, առանց
գայթակդու–
թիւն
պատճառելոլւ
Հայ
եբաժիչտներէն՝
Վարգան
Աաբգսեան
Հբ..
բաչալի
փոփոխակ
մբ աւելցուցած
է
«Իյումաբ
պառկէ»
երգին
վրայ։
կոմիտաս
ինքն իսկ գոՀ
կանօբէն
, ոճրային
ամենաբա
բբար ո ս
աբաբքովբ
մեր
աբէււնաբբոլ
թչնամիին,
1915/1.։
ինծի
Համար անկարելի է սակայն,
փակել
այս
բն՛գՀանուր
տողերբ,
առանց անդրագառնա
լո լ Հայ
մեծ
գրագէտին
վերքին
խօսքերուն
,
\,աբեկացիի
մ ասին :
Մեր
եդբայբներէն
անոնք որտխոլր
մենա -
^որՀբ
Ունեցան
Հսկելու
անոր մաՀուան
սնարին,
Հտղոբգեցին
մեղի արդարեւ
Հետեւեալ
մտածու -
մբ, գոր չշնչած է ՚Ծանթ, իր աչքերբ փեբՐակա -
նապէս փակելէ առաք.
« Կ՝ուզէի դեռ ապրիլ
, կ՝ուզէի
ԲԱալ երի -
տասարգ գեռ ումեկնաբանել
՜Նարեկացին...
Սբ–
խալ
ենք Հասկցած
մեր Հանճարեղ
քերթողին ա -
ղօթքնեբբ.
. . Աղօթքներ
չեն անոնք,
բողոք է, բո
ղոք՝ Աստուծոյ գէմ • • .» ։
Աւելի
քան երկու
ամիս է, կբ մտածեմ այդ
խռոփիչ
բտռեր՚ուն
փրայ։
Ի՞՛նչ
կ՝ոլղէբ
բսել
՝Շ"^թ
՚– Կրէին ու
կրկին
կարդացի
ՀՀԱատեան
ոզբեբգութենէն»
ամբողք
Հատուածներ
, այգ խօսքերուն
ազդեցութեանբ
տակ : Զկրցայ
գտնել փնտռածս
, չկրկայ
բոլորո -
վին
Համոզել
ինքզինքս
.. . թերեւս
իրաւունք
ունի
Շանթ... Ջեմ գիտեր։
թերեւս
Հարկ է աւելի
լաւ
կարդալ,
աւելի
խորանալ։
Ուբիչ մտածում
մբ սա.
կայն եկաւ
բազմեցաւ
մէքս :
ՄաՀամերձ
՚Եանթբ,
չէ՛՛Բ ուզեբ
արղեօք.
Նա–
րեկացիին
մէքէն
ակնարկել
Հայ դբոգփն
ճակա
աադբին
է
Րոզո՚՚ք
, ա յգ
աղօթ^երբ
. . . :
Շանթ չէ բ ՛ուզեբ
բսել արդեօք թէ մեր
բոլոբ
խօսքերբ
, մեր երգիչներուն
բոլոր
երգերբ
, անոնց
տմէն
մէկուն
կեանքբ
ինքնին,
բոդոք
մբն էր ար
գէն
, մե՚լի գէմ արձակուած
, ամեՀի
ուժերուն
• զ էմ : ՈրոփՀետեւ
ամէն անգամ
երբ
մ արդիկ ,
Աստուած
, կբ մէւանան
խեգդելու ա լգ ձաի1ւ՚ը , ա՛ն
Հ՛այ երգիչը, կբ ծտռանայ
անոնց դէմ, կբցցէ իր
ճակատբ
, ու թէեւ
արիւն
լ
ուա
յ , խո րտ՛ա կուած
մ արմ ինոփ , կբ սլա առէ
իր կուրծք
բ , ժա
յ թ ք ե լ ո Լ
Համաբ անկէ , աստղերն
ի վեբ , խորունկ
, անմա–
Հական
մեզեղինեբբ
իր սրտին,
Հեծեծանքր իր
ցեղին
ալեկոծ
Հոգիին։
Աղօթք,
այո,
աղօթք ի
Հարկէ,
բայց
Լոյսին,
Գեղեցկութե՛ան
րնծայ -
ուած
. բոզոք
նաեւ
, ի Հարկէ , նաեւ
բՈզՈք՝
մեղ
Հալածող
աՀաւոր
ճակատադբին գէմ :
Իր Հիւծած
միսեբուն
մէքէն,
ստեղծազործե
–՚.
լու գեռ տենչով
խռովայոյզ
, Հալ մեծ գրաղէաբ^
չէ
^ր
ակնարկեր
արգեօք
, մեր ամէնէ^ւ՛
Հանճարեղ
քերթողին
մէքէն,
ամբողք
Հայ ժողովուրղին
ա ՜
Հեղ ճակատ՚աղրԼքն
; Եւ իր վերք քէն խօսքերբ
չէի՛^
^իչբ այգ ժոզովոլբդթքէ
, փայլակնացա
լտ
սուբ
ճօճուած
բոլոբ
բա բ բա րո
սո
ւթիւննե
բուն։ գէմ
յ
բ"–
լոր մարդոց,
նոյնիսկ
Աստուծո
լ դէմ,
անոր ան -
կապտե
լի կսւմքր՝
ստեզծազո
րծե լու ,
Հակ՚աոո՚կ
բոլոբին,
Հակառակ
նոյնիսկ
սարսափե//։,
ամենա֊
զ օ ր
մաՀսւան :
կ. ՓՕԼԱՏԵԱՆ ^
Fonds A.R.A.M
