ՆԻՒԹԵՐ
ՊԱՏՄՈԻԹԵԱՆ
ՀԱՄԱՐ
ԳԻՏԱԿԱՆ
ԱԱՈԻԼԻԱ
ԻնԿ ԼԻԶնե ՐԸ
գ.,յթ..մնկո.
ուժդնութի.–Արծովո.%
՚ք-՚Կ^Րէէէ
\2 անդամ
աւելի
է– Այ"
Հեաաղօաութիւննեբէն
ւնա կնե րէն
եւ
ր ր՜ւաւ ր րՍւ՝^11յ^^աքա1յ^հ՜^ււլա
շա րո ւահ– , ամ
իսներ
շարունակ
թնդանօթներու.
,ռումրերու
ե գնդաց ի–
րային
ւոե ղաաա րափնե րո
լ
տակ,
ամէն
վայր —
կեան՝
մաՀուան
սարսուռներ
ապրող
մեր
ղաղթա–
կանութիւնր
կր քալէր դէպի անստոյգ
Հեռուներր։
Հարաղատներու
կորուսաներր
կսկհ՜ացոդ
,
ղաղթի
րաղմապիսի
տառապանքներէն
մաշոլահ՜
,
տրորուած
մեր րաղմ ութիւննե
րր
կր յուսա
յին
թէ՝
շուտով
պիտի Հանդիպէ
ին «թա չա պա շտ ին -
հւ1"0՛^՛ 1""–ն » է
Լ
վերք պիտի
գանէին
իրենց
տա
-
ււապանքները
:
կ՚անցնէինք
շղթայաձել
իրար
ղօդուահ՜
ա
-
պաոաժներու
մէքէն,
ոլորապտոյտ,
նեղ եւ
ղրմ—
ուարին
ճամրաներով,
մերթ
իքնելով
անդնդախոր
Հորերր
եւ մերթ
քերելով
կանաչաղարգ
լերան
մր
կողերր
է
Անձ րեւէն
թրք
ուահ՜ մեր Հադուստնե
ր ր Հեա
-
ղ՝էետՀ
կր չորնա ւին, իոկ մեր րաղդակից
կենգա
-
նինե րր ախո րժակ
չունէ ին կրհ՜ե լու
թ
րքո
ւահ՜
^ա–
նաւերր
:
Այն րաղմաթիւ
սայլերր,
որոնք մեր
դաւլթա–
կանութեան
փոխադրական
միակ
միքոցր
կր
Հան
դիսանային,
սարէ սար
եւ ձորէ
ձոր
պատելէ
վերք, անղդալարար
չքացեր
էին ;
Րեււնակիր
անասուններու
թիւր խիստ
նուա —
զեր
էր։
Լուր մր Հասաւ
որ մեր յաււաքապաՀնե
ր ր
Հա
սահ՜ են անգլիական
զօրակայանի
մր :
« ինկլիւլներուն
կր
Հ անգի պէ ինք»
, որոնց ե -
րազած
էինք մեր Հայրենի
երգիքներուն
տակ
ղտ
նուած
օրերէն
:
Ալ
Հեռուէն
երեւցան
անգլիացի
տաս
ձիաւոր
ներ
:
Շատեր
ուրախութենէն
կուլային
:
Մ օտեցան
Անզ լիացիները
;
Շաաեր
անոնց
ձիերուն
սմ րակներր
կր
Համ–
րուրէ ին , երեսնին
կր խա չակնքէ
ին :
ԵԼ
զարմանալի
, տարօրինակ
մարզիկ
էին
այգ
«ինկ/իղներր»
:
Անպեխ
էին, անմօրուք,
սափրիչի
խանութէն
նոր
զուրս
եկածի
պէս,
ածիլուած
, սանարոլած
,
կապոյտ
կամ խամ
աչքերոփ՛
նիՀար , ոսկրուտ
եւ
փարղաղոյն
գէմքերով
ու «պագապւր»
նայուածք
ներով
Հապա
անոնց
ձիե րր , նոյնպէս
տարօրինակ
,
կարճապոչ
, րաշերր
խուզուած
, երկար
ու րարակ
վիզերով
։
ՏիեգԽակաԱ
ճառագայթԱեդ
ան
եղրաղ՚"^"–1–
• • "
՜ ՜ (՜
՜ ՜ Հ՛
կԼակ
նախնական
կարծիքներուն,
այդ
ճառա .
1ս
..Թներուն
կեգր՚՚նր
մեր երկրաղունգէն
դոլրո
տեդ
մր պէ
՚"Ք
էր փ՚նառել
: Այսինքն
տիե
զերքէ
անՀունութեան
մէք։
Եւայդ^
պատճառալ
մ ա ե .
կացութեան
կարելի, էր յանգիլ
որ , Հ^^
Ամրոզք
գիչերր
դմոխային
տանքանքներ
կրե
ցինք երկու գետերէն
անցնելու
ատեն։
Թնամ
ին թնդանօթային
ուժեղ
կրակի
տակ
առած
էր
ժ՜եղի :
Աայլերր
իրար
կր Հրմշտկէին
, կր կոտրէին
ա -
նիւներր,
լուծերր,
կ իյնային
եղներր,
գետերուն
անցանելի
վայրերրր
լեցուած
էին կոտրտած
ոայ–
լերով
եւ ղանազան
իրերով
, կենզանիներով
;
Ոմանց երախաներր
քոլրն
ինկած
էին, մայ -
րերր
կր ճչա
յին
ս րտակեզեք
:
Վիրալորներր
թափուած
էին գետեղերքր
^ կր
տքային
, օգնութիւն
կ աղաղակէին
%
Ամենուրեք
ճիչ , աղաղակ
, լաց ու կոծ
կար
,
դարձեալ
կոստին
էր , որ պաՀապան
Հ րե շտակի
գեր
կր կատարէր
, խորՀոլրգներ
տալոփ
, սրտա
-
պնգե լոփ ել Հսկելով
անցուգա
րձե րուն :
Տուլիս
19/5՛,
խալարի
մէք բաւական
խոշոր
կորուստներով
անցանք
գե տ ե ր էն ել
լուսաբացին
Հասանք Միանտապ
գիլղաքաղաքր
:
Ամէն
մարդ
գիշերուան
լնթացքին
ունեցած
իր կորուստր
կ՝որոնէր
:
Րոլոր
ա յն վա յրե րէն
ռր կ՝ ան ցնէ ինք կ՝ամ ա~
յանա
յին անպատճառ
, Ա իանաապր
նո յնպէս
ա
-
մ ա յացաւ
:
Աեր
ՃանապարՀին
վրայ գտնուոգ
րնիկներր
նախապէս
մեր
մ ասին
լսելէ վերք , իրենց
Հօտերն
ու նախ իրներր
Հեռաւո
ր գիւղեր
ել լեոներր
կր
գրկէին
եւ Հացի, խոտի
մեր սլաՀանքներր
կր գո—
Հացնէին
մերթ գրամով
եւ մերթ
ալ
ձրի։
Մ իանաապէն
Լ"՚–դեց
գաղթել
Հայ մր ,
որ
լրտես
մրն էր եւ իր Հարեւաններուն
մեծ Լարիք
—
ներ Հասցուցած
էր :
Գա ւաճան
ր պատմուեցաւ
իր իսկ ազգական
են
վրիժառու
ղնդակով
:
Մ իանաապէն
շուտով
Հեռանալու
Հարկա
-
գրուած
էինք , որովՀետեւ
պարսիկ
կառավարու
-
թեան
գէմ
րմ բոստացած
խան
մր , չորս
Հարիւր
ձիաւո րնե բով
մ իացած
է ր Թուրքերուն
եւ
արդէն
մօտ կր գանուէր
Միանտապին
:
Մ իանաապէն
Աային
— կալայ
ՃանապարՀին
,
քանի
մր անգամ
ենթարկուեցանք
ոլժեդ
Հրոսա —
խումբերու
յարձակժ
անց • որոնց
յաքողութեաժ
բ
գիմ ագրեց
ինք եւ ետ
մ ղեց ինք
է
ալոյսէն
առաք
Թերթերբ
յաճախ
լուրեր
կբ Հազո րգեն
տիե
զերական ճառագա
յթնե բու
(ւ&^ՕՈՏ ՇՕՏա1զԱ6տ)
մա
սին
:
Օրաթերթի
մ ր նեզ սաՀմ աններուն
մէք կա
-
ւէ
ՀԷ
երկար կանգ
առնել
ա յ դ
խո րՀ բգաւո
ր
ճառաղա
յթո ւմնե բու
ուսումնասիրութեան
վրայ
,
սակա
յն քանանք արագ ակնարկով
մ ր նեբկա
յա
-
ցնե
լ ղանոնք գիտութեան
արդի
բմ բռնումնե
բով
;
Ա յ դ ճառագա
յթնե րու
ուսո ւմնաս ի րո
լթ
իլնբ
սկսած
է
191 0/
ատեններբ
պաաաՀարար
: Շ ո ղա ր–
ձակ տարրեբբ
(Ը1€ա6ՈէՏ քՁճւՕՅԸէւքՏ)
գտնուած
էին
VI
րգէն
եւ բնագէտներր
Հնարած
է ին
ղանազան
տեսակի
ղղայուն
կազմածներ
, լնգՀանրապէս
ե -
լեկտրական
Հոսանքի
աղգեցութեամր
, ա յ դ տար
րե բու
շողա րձակո ւմնե բու
արձան ագր
ութ եան
եւ
ուսումնասի
բութ իւննե բ կատարելու
նպաաակով
Աակայն
աարօրինակ
երեւոյթ
մր կույլայ
խոբ
-
Հբդածութեան
մղել
զիրենք։
Անոնք
կր
նշմաբեն
որ
շողբնկալ
կազմածներբ
անծանօթ
ճաո ազ այ -
թումնե
բու
ա բ ձ ան ա գր ո
լ
թ ի ւն ր կր կատարեն
Հա
կաււակ
շողարձակ
նիւթե
բու բացարձակ
րաց
ա 11 ա
-
կայութեան
; Տաքորգաբար
կատարուած
փորձեր
,
արձանագրիչ
կազմածներու
խիստ
Հ^Է՚Լ՚՚քացոլ
-
մոփ, գարձեալ
կր Հաստատեն
ներկայութիւնբ
այդ
ուժեգ ճառագա
յթնե բուն , թէեւ
Համ
եմ
ատօրէն
աւե
լի տկար
։ Ուրկէ՛^ կուգա
յին ա յգ ճառագա
յ թ
նեբր
ել ի նչ Հանգամանք
ունէին։
Հաբցեր
էին
որոնք
մինչեւ
այսօր
ալ չեն պարզուած
ամբող —
քո փին : Րնադէտներր
այն կարծիքր
ունէին
թէ
երկրիո
մակերեսն
է կեգրոնր
այդ
ճառագայթում—
ներուն
իբ պարունակած
շատ
չ^՚չին
քանակոլ
—
թեամր
շողարձակ
նիւթերու
շ^ւորՀիւ
:
1 9 1 0/5՛
Զուիցեբիացի
բնագէտ
կաշէ
լ կ՛՛ա
ռա–
քարկէ օդապարիկով
Հ ետախոլզե
լ
մ թնո լո րտա
-
յին վե ր ին քսւսւե րր : Եթէ իսկապէս
երկրիս
կեղե–
ւր րլլար
"՛գրէ՛՜րՐ
՚ " յ գ ճառագա
լթումներուե
վերելքբ
սլէտք էր արձանագրէ
ր ատոնց
ուժին
աս—
տիճանական
նուազում
ր , երկրիս
մ ակե րեսէն
Հե
ռացում
ով։
Ա ակա
յն ի մեծ
ղարմ անս գիտուննե
-
րուն , կատարուած
վյոբձէն
լնգունուած
կա րծ
իք–
ներուն
Հակառակ
արգիւնքր
կուտա
յ :
Արդարեւ
տսւրրո
ր
^րքէ
"՚"
,լ գիտուններր
ղանոնք
կոչեցին
տիեզերական
ճ ա ֊
ռսւզա
յթներ
:
Այժժ
պէաք
էր բաբձրանալ
գէպի
մթնոլոր
,
տի
վերին
խաւերբ
կարենալ
զանոնք
Հետախոլզե^
լու Համար
:
Գժրախաարար
, առաքին
ՀամաչխարՀայիՎ
պատեբազմր
կուզայ
լնգՀատելոլ
սկսուած
աշ
–\
խտտանք
բ բ ։
ԵԼ
միայն
1922/5՛
Ամերիկացի
գիտուն
ներ
Հետախուզիչ
օգապարիկներ
արձակեցին
օ ֊
գին
մէք, առանց
մարզոլ,
մինչեւ
15
Հազար
մեթր
բարձրութիւն։
Աւելի
վերքր,
1931/5՛
փբօֆ.
Փի -
քարի կատարած
վերելքբ
մինչեւ
15.780
մեթր
ե լ
երկրորգ
տաբին
16.200
մեթր,
ն ո յ ն նպաաակր
կ^,
Հետապնզէր
: Նոյն
ժաժանակաժիքոցին
երեքԱժհ–
րիկացիներ
կբ
բարձրանային
18.475
ժեթր։
իսկ
ոլիրշներ՝
18.664=
Վերքապէս
1935/5,
Աժե րիկա ..
ցիներ
Աթիփլնս
եւ Անտէրսր^ւ
կր կոտրէին
մրբ
ց՚ոնիշր
22
Հազար
մեթրով։
իսկ
աոանց
մարզսլ
արձակուած
օդապարիկներ
բարձրացան
մինչեւ
35
Հաղար
մեթր։
Այս
րոլոր
փոբձերր
Հաստատե–
.
ցին
ղիտուններու
ենթագբո
լ
թ իւննե
բ բ ու նոր
ծա
նօթութիլններ
բերին
տիեղերական
ճառաղա
յ թ
-
նեբու
մասին։
Այժժ
կարելի
էբ կորաղհ
ոփ
(ԸՕՍւեշ)
մ ր պատկե
րացնե
լ անոնց
ուժղնոլթեան
չափյր
,
Հաժաձայն
ժ թնո լորտի
խաւերու
բարձրութեան
աստիճանին։
Այս անղաժ
ալ տարօրինակ
երեւոյթ
ժ ր կր պարղուէ
ր : ճ"՛ ո աղա
յ թնե ր ո
լ
քանակր
եւ
ուժղնոլթիւնր
մինչեւ
20
Հաւլար
մեթր
րարձբոլ
-
թեան
վրա
յ աստիճանական
յաւելում
մ ր ցոյց
կոլ
տար
իսկ անկէ
յետոյ
որոչ
նուաղում
մբ կբ
կրէր։
Այսպէս
, երկրիս
մակերեսէն
մինչեւ
երեք
Հազար
՛յ ե թր
բարձրութեան
եւ մէկ
քառ ակուսի
սան թի
-
մեթր
տարածութեան
ւիյւայ , ՚ ^ է կ վայրկեանի
բն -
թ՚ոցքին
մօտալոբապէս
20
ճառւսգայթներ
կ
՛՛ար–~
ձանադրուէին
: Այս քանակր
կբ բարձրանար
140/՝
20
Հազար
մէթրին։
Իսկ
ա յնուՀետեւ
մինչեւ
35
Հսւղար
մեթր
բարձրութեան
կ
՝իքնէր
120^
Տ
ճ ա ռ ա ղ ա յթնե բու
այս
տա
ր րե բութ իլննե
բր
կարենՏսլ
բացատրելու
Համայ,
բնագէտներր
ձեռք
Կաչէլ
կբ Հաււտատէ
որ
4300
մեթր
բարձրութեան
բերին
քգնաՀ
ա֊էաս։
վրայ
ճառաղա
ձրր
է
քան
ե
19 ՜
ր ան
աւո
թՏյսն
մ աս
րճր
մ անք
ճ
իւէէաւո
՚ք«ւ
»**աՅտ»ճ«
* օ է ^ >յ ™ »^Տ*^ւ>։ւլ1Տ <–1;*1*յ ւ , * – ^ ^ ^ ^
Ասո՞նք
էին ա յն ինկլփււլներբ
, որոնց
«մ ար
-
զաս ի բւ, ւթեան
, ա րգա րամ տո ւթեան
եւ
Հայա —
պաշտպան՝^ զգացումներու
՚լոփքբ
լսած
էինք,
մեբ
թոնիրներու
եւ քուրսինեբու
շուրք բոլորոլած
օ–
րերուն
կամ
մ եր գպրոցնե
բու
մ էք
է
Ասո՞նք
էին , ոբ պիտի
օգնէին
, ազատէ ին
ան
կախութիւն
պարգեւե
լով
Հազար
անգամ
ՀրգեՀ
-
ուած , քարուքանգ
եզած
, արիւնաներկ
մեր Հա
յ–
րենիքին
:
« Ինկլիղ^ւերուն
մեր Հանդիպո
լմ բ » ղա ն աղան
գուշակոլթեանց
տեղի կուտար
, նոր ել
փա
յլուն
ա կն կա լո ւթիւննե բ կր ծնեցնէր
մեր
ս րտե
բուն
մէք։
կէսօրին՝
Աամատքրդ
գիւգաքաղաքր
Հասանք։
Այ՚ւիներոփ^
շր քա պատո լած , կաւէ , Հաստ սլատե —
րոփ տուներու
ղանւլուած
մր, կամարակաւգ
, ա -
բեւաւլուրկ
, ե րկա
յն շռւկա
յ մ բ , ուր
փւոքրաթիւ
Հրեաներր
տէր
է ին
րւ, լո ր արՀ ես տնե րուն
եւ
ամ
բողք առեւտ ական ասպարէ
զին :
Րնակիչներու
մ եծամ ասնո ւթ իւն ր տժւլոյն
եւ
նիՀարագէժ
, ազքատիկ
ել Հնաժաշ
Հաղուստնե
-
րոփ , ճե րժակ
թելերէ
Հիւսուած
կօշիկներով
է
Ծառերու
շուքին
տակ
եւ սրճարան
- ճաշա
-
րաննե բու
մէք , օրն իրիկուն
կ՚ընէին
աֆիոնի
քաղցր
ու գինովցնոզ
ծուխերր
կ/լոզ
բաղմութիւն–
ներր
:
Փոզոցներու
մէք կր պատէին
սափրիչնեբր
,
ածելին
միշտ պատրաստ
ձեռքերուն
մէք,
որոնց
լա յն գօտիներուն
մ էք զետեղուած
է ին նաեւ
ա
-
տաժնա բուժական
աքցաններ
ր , եւ թէյէ
գաւաթ–
ներ , իսկ ձեռքե րէն
կախ
կրակարանր
եւ
թէյով
լեցուն
խոշոր աժանբ
:
Ա էկ խօսքով
սափրիչր
, ատաժնաբո
յժր
եւ
թէյավւսճառր
կր ներկա յացնէր
նո յն անձր :
Ա՛ ա Հ մե տա կան
կիներբ
իրենց
« չատբրանե
-
բուն»
(ծածկոց
- չար սաւ)
աակ
արեւ
չտեսած
իրենց
մոմ եզէն
այտերր
ծուարած
, կբ պտտէին
;
թեթեւ
, նաՀապետական
սայլակներբ
արելի
տակ
չորցած
, մոխրադոյն
դարձած
ու
ճաթրռտած
կր
մնա
յին Հրապարակներու
վրա
յ :
ԵԼ
սակայն
ուտեստեւլէննեբու
անսաիոր
ա -
ռատութիւն
մր
որ մեզ մեծ
գոՀունակութիւն
կր
պատճառէ
ր :
Հոն՝
մենք կշտացուցինք
նաեւ
մեբ
յոգետ
-
տանք, նիՀար , կազ կամ
Հիւանգ
կենղանիներր։
Պ՛"– լղար ացի
Գրիգո րր , ո բուն ոտքր
կոտրած
էր գեռ Աալմաստ
եղած
ատեննիս
, երկնցած
կր
մնար
խնձորենիներու
տակ
:
Լեւոն
Շազօեանբ
յիսնեակ
մ բ քաքամ
արտիկ
Շ՚ստախցի
, Ոզմեցի
, կառկառցի
ղփնուո րնե
բու
Հետ աեւլալորուած
էր գետափ,ին
:
Աամսոն
խանի դեռատի
կինր մաՀամերձ
էր ,
Ա՛ Ցարութիւնեանի
կինբ մեռած,
Ա՛
Ազաբէգեա–
նի կինր նախիքեւանի
մէք գերի ինկած
Թտթալնե–
րոլ ձեոքր,
գ. Թագէոսեանի
կնոքմէ
ոչ մէկ
լուր,
կինս ել Հինգամսեայ
մանչս արնաշազախ
վիճակի
մէք
գ՚ոայ
, մէկ խօսքով,
Աալմասաի
գինուորա
-
կան
մ արմնի
անգամներէն
Հինգբ
բնտանեկան
ծանր կորուստնեբու
գատապաբտուած
էին :
մինչգեռ,
այգ
մաբմինն
էր նախաձեռնող
եւ
կաղմակեբպոզբ
Աարպատականի
փրկարար
գո
-
յտմարտին
:
Երկու
օբ փերք, մենք կր դիմէինք
դէպի
Աա
յին - կալայ,
ուր կր գտնուէին
Հարիւբի
Լափ
Անդլիաց ի զինուո
րնե ր :
Եւ մենք կր կարծէինք
թէ անոնց
եւ
մօտակայ
չրքաններոլ
մէք դտնուալ
Անւլլիաց
ինե րո ւ
նեբկա–
յութիւնր
փերք տուած
կ՝րլլայ
րնգմիշ՚ո
թրքական
յարձակումներու
ել ամէն տեսակ
փտանգնեբոլ
։
\քային - կալայի
եւ մօտակայ
գաշտերու
մէք
տեւլաւորուեցանք
, Հանգստանալու
եւ մեր
բնե լի–
քբ որոշելու
Համար
:
Դարձեալ
բանգէտներ
ր շատցած
էին, քաղա
-
քա,է(տ - գիւանադէա
էին րոլորր
եւ ռաղմադէտ
:
Հողեբանական
այնսլիսի վփճակ
մր
ստեղ
-
ծռւէ1ծ
էր , որ՝ կր քայքայէր
, կբ
կաղմալուծէր
ամ է՛ բան
:
ԱնՀրաժեշտ
էր ցնցող գէպք
մբ, ոբ սարսա
-
փեց՚ւէր,
ու ղփրար ատել սկսած
բ<"ղմոլթիլննեբր
գալձեալ
քով
- քոփի բերէր
ու
միացնէր։
Զէնքր
այլեւս
անկարեւոր
բան
կր Համաբ
-
ուէլ– Շատեբ սկսած
էին իրենց
Հրացաննե
րր
ծա–
խելսլարսիկ
Հարուստներուն
եւ լե ոնա կաննե բուն ,
ու յէկ ^մօսին»
Հրացանր
8
10
ոսկի
կ՛արժէր
:
Իքսսիւ աբգիլուեցաւ
զէնքի
առեւտուբր
ել
ոմանք
ալ /ատժուեցան
:
ԱԶԳԻՆ
.
Fonds A.R.A.M
