ԵԻ ՅՈԻմԱնԻ է՚ՐՍԳԻքԸ
(Ի« ե ւ վ եբջիՏ ւքաս)
,
Փրոֆ • Հալշթա յնի
Հե աա քրքրո
ւթե ամլւ լլա -
ուած՛ բանախօս
ութ ենէ ն վերք , աեւլյւ ունեցան վէ–
ճաբանոլթիւններ
եւ Հարց - սլաաասխաններ
,
Ո—
րոնցմ է մէկ բանէ
յա տ կան շա կան օրինակներ կու.
աամ
սաո րեւ
է •
I ,
Գաշնադիրը
սլիաի կնքուի
յիսուն աաբ -
ուան Համաբ տ Ջէ՛՜՛ք կարծեր որ մեր սերունգը
ի–
բալռւնք
չունի
յաքոբգ
երկոլ
սերունգներբ կա -
սլանքներոլ
մէք գնելու։
Պայմաններր
կրնան փսխ
ուիլ ։ Անցած
յիսուն
տարիներու
օրինակբ
սլեր -
ճախօս
վէ՞
յ
<1|աաԱ1սխսւ1ւ
Շումանի
յանձնախում
րբ խոր
Հեցաւ այգ մասին։
\յրկար խո րՀ րգա կց ո լթ իւննե բ
ել
բա՜նակցութ
իւննե ր տեւլի ունեցան եւ
եկանք
այն եզրակացութեան,
թէ սլէաք է երկաբ մամա -
նակի
մ բ Համ՛ար
կնքել այս գասագի
բր
։ Ջմոո. -
նանք որ աոնուազն
Հինգ աարի սլէաք է նախա -
կաղմակե րսլութեան
Համար
ել
երբ որեւէ մաս —
նակից
սլեաութիւն
իրաւասու
րլլա յ երկու
— երեք
տարիէն
Հեռանալու ա յս Համ՛աձա յնութենէն
, այն
ատեն ամրողք աչխատանքր
սլարասլի գացած
կ՝րլ–
լա յ ։ Համ աձա յնագիրր
րռ լռբռփին
նոր տեսակի
բան
մբն է
ել
կրնայ
ծառայել
մողոՎո ւրգնե
բու
իսկական
եղբա յրութեան
։ - Լք րկգիմ ութիւնը
ան —
աեղի է։ կամ «այո», կամ
«ոչ»։
2. Զաարի
(Սաաբ)
խնգրին Հետ ի նչ կապ
ունի
Հյումանի
ծ րագի ր ր ։
Ուղղակի կապ մր չկայ
, րա՛յց
ոբաէՀետեւ
Ձէլ՚անսա յի պա Հ անքներր Զաաբի
մ էք
մ իա յն ալն–
աե՚սական
են
"՚-1'է՚չ քաղաքական
պաՀանք չէ
տրուած
մինչեւ
այսօր,
^՚"1՚311.
էնքեին
լուծ -
ուած կ՝ րլլա յ , եթէ Զաաբի
Հանքածուխը
եւրո–՛
պակա՚նացուի
ւ
3.
Անգլիացիներր,
Ֆրանսացիներր
ել
Ամե
բիկա ցինե ր
ը
ի՞նչ գիրք րռնած
են Շում անի ծրա
գբին Հանգէպ
1
Անղլփաց իներու
փե րապաՀ գիբքբ ա յն աբ–
պաւորութիւնր
ստեղծած է , որ անոնք չեն
ուղեր
Շ ո լմ՛ան ի ծրաղրին
իրականացում
ր ։ Ասիկա չի
Հ ամ՛ ա պա տ ա ս խ ան ե բ
ի րա կանո լթ ե ան ։ Անղլիա -
ցիներր
իրենք ղիբենւք կապուած կր զգան
անգլիա–
իսօս աշխարՀին Հետ եւ կ^ուղեն նախ տեսնել , թէ
թնչ
ղո րծնա կան
արղիւնք
պիաի
ունենա յ այղ
ծրաղիրր
։ Անոնք չեն ուզեր նաեւ
ուղղակի կապ–
ուիլ ծրագբին
, ւիախնալաի
որ
կր կորսնցնեն
իրենց
ՎեՀասլետական
իրաւունքներր
: Համ ողուած
եմ ,
սակա յն , որ Անգլիացիներն ալ սլիտի
րնկեբակցէն
որեւէ
ձեւուէ ։
Ֆրանսացիներու
կաբծի,^ ալ երկուքի
րամ -
նոլած էւ Ծրագբին
Հ՛ակառակ
արտայայտուեց՛աւ
Աէցի
ամէնէն
ազգեցիկ
Առեւտրական
Աենեակր ,
ռր մ՛եծ ճա րտա րա րո ւե սա ի բերանն է :
Ֆր՛անսացի
Հ անքատէ բե ր ը եւ ա րտագբ
ի չնե բ ր կր կարծեն ,
թէ գերմանական
մրցակց ո ւթիւն
ր զիրենք
պիտի
կործանէ , երբ
մ աքսա յին պաչտ պան ո լթ իւն ր
Վերնւա յ ած" ւխի եւ պողպատի
վլ՛ա յէն : Այս մ՛տա
տան քութիւնբ
տեղին
չէ , քանի որ Համ աձա
յնա
գրին մէք նկատի առնուած
են այս
պարաղանեբբ
եւ մրցակցութեան
եղրերբ : Բայց այս
ղմկամա–
կութիւնր
կ՝ ապա ցո լց ան է թէ վեր ապաՀ
ումներ
կան
։ Բա րձրագո յն , ղե րաղլլային
ծրագրի
մ բ ի -
րական ացմ ան
Համ ար զոՀողո
լթ իւննե ր ր անՀրա -
մեչտ են ։
Ամերիկացիներր
մեծ ողեւո րութեամ
բ
բնղու–
նեց
ին
Շ ո ւմ ան ի ծրագիրր
։ Պատճառր ա յն չէ ոբ
անռնք մեծ չաՀ մբ կբ տեսնեն
անոր իրականաց -
ման
մէք % Շատեր
չեն գիտեր անգամ
, թէ ինչ է
ա յս ծրագբին նպատակր : Եւրոպա յի ան ցռ լղար -
ձերբ անոնց
Համ ար
Ունին
ա յն •նչանակութիւնր ,
ինչ որ \^\4էն առաք Արեւմտեան
Եւրոպայի
Հա -
մար
ունէին Պալքանեան
քաղաքական
կամ՛ տնաե
սական
անցքերր
։ Ամերիկացիներր
, իրենց
լայնա–
աարած
Հողամասին
բեբմամբ
իսկ չեն կրնար
բմ–
րռնել ա յս փոքր ցամ տքամ ասին
Եւրոպա յի
ներքին
ճղճիմ պա յքա րներ ր եւ րամանո ւմնե րր
է
Անռնք վաիմուած
են
տաբինյեբէ
ի ՚էեր
ծրազիրներ
որոճալ
Եւրոպայի
Համար,
օղնել անոր
գրամով
ել
նիւթերով։ Եւ
աՀա,
Հիմա,
Եւրոպացիներր
իրենք են որ վե բա կաղմ ո ւթ ե
ան
, արտագրական
ծրագիր
մբ մէքտեղ
կր
նետեն
։ Անոնք
կր
Համակ
րին
Շում անի
ծրաղ րին
իբրեւ
նոբութիւն
մը ,
մ եծ բան
մբ,
իբրեւ
ցնցող
իրողութիւն
մր։
Ա յս
ծրաղ րին մէք անոնւք
կր
տեսնեն ծերացած
Եւրո -
պա
յի ե րիտա ս արգա ցում ր եւ կենսո ւնակո ւթիւնր
է
Փրոֆ՛
Հալչթայն
,
50 55
տարեկան,
սեւ
եղե րոլած
խր չոր
ակն ոցնե բով միքաՀասակ
մ արգ
մ լն է։ իրրեւ ղասախօս
, չունի
քաղաքագէտ -
ճարտասանի
ՀրաՀրիչ
ումր
։ իր խօսքերր
ցնցող
չեն,
բայց
Համոզիչ։
թերեւս
Համալսարանի
չրր–
քանակն
էր
ռբ իրեն կուտար այգ վերասլաՀ ,
ակա
գեմական
ոգին։
իր Համակրելի
ձայնն
ու գիտա
կան
,
արամարանական
ոճբ Համակիրներ
ստեղ -
ՍԽ՚ուքպի
փքկսդխէւը
Տանկերգի
մր վերածուած է « ղա բաւոբ
թբչ–
նամին իր նպատակին
չՀասաւ,
Հայ մողռվուրղբ
ի
սպառ
ոչնչացնւելոլ
իր ծրագբին
մ էք»
խօսքր
յ
Գմբախաաբար
այրած
սրտի սփոփանք
մր, ինք -
նախաբէութիւն
մրն է ասիկա։
թուրքր
իր ծրա -
Մոռցոէած
դհվք մը
Երկու չաբաթ առաք մեռաւ Հռչակաւոր
գէմք
մբ,
Իւռպէն
ԿոՀիէ, խիղախ Հրապարակագիր եւ
գրագէտ,
որ քերմօրէն պաչապանած է նաեւ
Հայ
կական Գատր ։
Ի Բ^է րմբռստ
, աՀագին
աղմուկ յաբուցած
էր
գբին
՜մեծագոյն
մասր իրականացուց
է
Գարերու
չուրքր^
1900
^1*
սկսեալ։
ԱՀարկու
վիճաբան
լնթացքին
Հայր այնպէս
չէր խողխողուած,
ինչ -
պէս
1915
18
/5»
արմատախիլ
րւլալով իր պապե
րու
չորս Հազաբամ
եայ
Հայրենիքէն
։
ԱՀա
աւելի քան երեսուն
տարիներէ
ի վեր
Հա յ մողովուրղի
կարեւոր
մ էկ
մ ասր ցրուած է
աչէսարՀի
չորս ծագերուն եւ ամէն օր կր կորսրն–
ցնէ պատկառելի
Համրանք
մր իր մաաաղ
սերուն—
ղէն։
Բոզբոք
Հողինւեր կր քչռւին
յաւէտ
,
զոՀոլե—
լով
Համ ա յնտկուլ
քաղաքակրթութեան
: Անկա -
րելի գարձած է թումբ
մր կանգնել այգ
կլանող
Հոսանքին
գէմ
։ Գեռ չենք Հաչոլեր
Համ րանքր ա–
նոնց, որ կամայ թէ ակամայ կբ Հեռանան
մա՛յր
խարիսխէն
։
Ու այս աւերին
առքել
ամէն ոք անճրկած էէ
Ա ե րունգնեբ կր մեծնան
ցեզին
Հոգեբանութեան
,
աւանգութեանց
ու սովո բութ եանց
անՀ ա րաղատ
պայմաններու տակ, առաւելապէս
տեղական բաբ—
քերէն տարուած
, անոնց
չլացուցիչ ու Հրասլոլ
—
բոզ
կեանքէն
կլանաւած
։ Ա եր
րազմ ապատկուած
քանքերր
չեն կրնար
փրկել տոկոս
մ ր մեբ Համ -
րանքէն
, քանի ոբ Հիմնական
կրթութեան Հոգ
չենք տանիբ ել չենք քանաբ լնտանիքին
մէք իոկ
նեբչնւչելոլ
մեբ ցեղին Հարաղատ
ոգին :
Ամէն
աղղի
Հիմնական
կրթութիւն։
բ տունէն
կր սկսի ։
Գպր՚՚ցր
կո՚֊գայ
աւելի ղարւէացնելու եւ Հիմնաւո—
րելու այղ կրթոլթիւնր
։
Արղ,
սերռւնւղի ղասա իա րակոլթեան
կենսա
—
կան Հարց ին մկք ամ ենամ եծ պա ա ա ս խ անա
ւո ո լո
ւ–
թիմէւր կ՝ ի յնա յ ծնողքներուն
՚էբա յ ։ Ասիկա նա -
խասլա յմանն է սե րունղի
վւրկռւթեան
Համ ար ։
Աանոլկբ,
օրրանին
մէք, մայրիկի
կաթին Հետ
պէտք է ծծէ տոՀմա յին անարատ
կրթ ութ իւնբ ։
Ապա , առաք թն թոթռվանքին
Հետ
, պէտք է լսէ
մ՛ե բ Ա եծ աս քան
չին
Հնչումնեբբ
, Հա յրենիքին ու
մ ա յրենիքին
սէրն ու գոլրգո ւրանքր
գնելով
անոր
մ էք,
Հ ան։ա պա
ղօ ր ե ա յ աղօթքի
մ ր քերմեռանղու -
թեամբ ու Հաւատքով
։
Աբղար
բլլանք
բսելոլ
, որ ղմբախաաբար ,
Հայ
րնտանիքի
սիլնեբբ մեծ մ ասամր
քանդուած
են ։ Զկան
Հ ին սյւրաՀոգի
^այ մա յրիկներբ
է
Հոս ալ դարաւոր
գաՀիճը իր Հիմնական նպատա -
կին
Հասալ
, րն ա անւ իքին խարիսխը
քանգե լով ։
Մնացորղացին
Հայ մայրիկը
չունեցաւ
իր առտք -
նոբգ
մայրիկր,
չունեցաւ
տոՀմային
Հաստատ
կրթոլթէււն եւՀամապատասխան
նախապատբաս
—
տութիւն
։
Մ իւս կողմէ
, գմբախտ
սերունգ
մբ անալլլա -
տին
մէք Հասակ նետեց, ցեղփ գուլգոթային
աՀ -
ռե լի մ րուրր քամ ելով
ղիա1թ։ե
բու եւ կմ ախքնե -
բու
մէք ։
ԱՀա այդ անւտպատի
սերունդն էբ որ կեանքի
տարրական
սլա յ։1՛աննե բէն
զուրկ,
նիւթապէս ,
մա րմ՚նապէս եւ րարո յապէս
աննե ցոլկ^ նետռւե -
ցաւ կեանքի
ւղայքարին
մէք, այն ալ Հեռու
Հայ -
րենիքէն
, օտար
Հորիզոններռլ
տակ։ Աերունգ
մբ,
որ տոՀմ ային աւանգո ւթիւննե
ր ը լսած էրփ"ՔՐ
տարիքին
միայն; Ա ակա յն , Հակառակ ա յս
բոլոր
ել ա)նէւլասա
։։լա յմաննե րո լնէ , օրօրոց ի
կաթով
Հաղորղուած այգ սերունւգր
, րնտանիքի եւ Հայ —
րենիքի
սրբազան
սէրր պաՀեց անաղարա
, որով
—
Հետեւ
ցեղին տառապանքր
խորապէս
ղբոշմ՚ոլ
ած
էր իր էութեան
մէք։ Այգպէս ալ մնաց գրեթէ ա–
նաղարտ
, մինչել
վերքին աչխարՀասասան
սլա —
տե րաղմր ,երբ ,Հ ին խաչելութեան գ
մ լն էր եւ մեռաւ աւլքատ
, չատոնց
մոռցուած
Պայքար կր մղէր ամ՛էն ճակատի
վյրայ ,
բանա
կին
, խորՀրգարանին
, քաղքենի
գասուն
, Եկեղե
ցիին
, աքին , ձախին
, միապետութեան
, Հանրա -
պետութեան,
աղատ որմնա գի րն երո
ւն ,
Համայ -
նավաբներոլ
, Ա ոսկուա յի , ինթէլիճբնսի
, Ամերի
կայի եւ Հրեաներուն
գէմ ։ կ՝աշխատակցէր
Ասլէյ
ԼԱրեւ)
թերթին
, որ արքայական
էր։
Տետոյ ան
ցաւ
Օււաւ/,
ուր կր գբէր
նաեւ
Բլեմանսօ եւ ուր
օրուան
կոլռքերբ կբ խորտ՛ակէին
անիսնայ ։
Պաշտպանեց Տ րէ յֆէ՚-՚՚Ր
»
Հաւատա լով
անո ր
անմեղութեան
եւ մանաւանգ ոբ Հրեայ
Հարիլ -
բապետ
ին կուսակիցներր
ճանչցուած
էին
իրրեւ
րնգղիմ ագիր
X
Բայց երբ անոնք
մ եծամ ասնռ
ւթիւն
գաբձան
, ու Հրե՛անեբբ
«իրաւունքի եւ
ճչմարտոլյ
թեան
յաղթանակ»
Հռչակեց
ին իրենց
յաքողու -
թիւնբ,
իւռպէն
կոՀիէ դարձաւ
ՀակաՀրէական
յ
Աիեւձնոյն
ատեն
Հակակզերական
էբ , ել երբ
պայքարր սաստկացաւ
, յետագիմ ականներր եւ
կզերականներր
կ՛՝ա զա ղա կէ ին ,
«Անկցի
Տրէյ -
ֆիւսեանր»
, իսկ արմատականներն
ալ կ՝րսէին՛ ,
ՀԱեկցի
կղեբամիտր»։
Տարիներով
ամրռւլք Փարիզր իւռպէն
ԿոՀէի
ելո յթնե
ր ո ւն կբ սպասէ ր ամ էն ա՛ռտու
։
Համրանք
չունէին
իր թշնամիներն ու Հիացոլլներբ
X
Տբէյֆիւսի
աբձակումէն
վերք անցաւ
երբեմնի
« Մաթէն։
»ի , « քիուռնտլ »ի ել ուրիշ
կարեւոր
թերթերու
X
Պարբերարար
կծու
պա ր ս ա լագի բնե բ
ա՛լ կր Հրատարակէ
ր : Պոլիս ւլնաց , տեսնելու
Հա
մար Ապաիւլ
Համ իտի վախճանր
,
191
2ին ալ Հե
տեւեցաւ
Պալքանեան
պատերաղմին
։ Այգ միքոցին
վէպ
մ լն ալ
գրեց,
ինչպէս եւ թատերախաղ
մր ,
պարտ ակո ս» ;
1914/
պատերազմէն
վերք, ՀեաղՀետէ
ամէն
գուռ
փակուեցաւ
իբ առքել : Ա իչտ կր Հետաս^ -
ղուէբ
, րայց կր չարունակէր
գրել քսան ծածկա -
նուննե բով : Անօթի
օրեր ալ անցուց
։ Այս
առթիւ
կր գրէր բարեկամի
մր<
•—- « Բսան տարի իմ արձակովս եւ միտքովս
սնուցի
Փաբիղփ գլվասլոր
թերթերր,
բայց
թոյլ
չտուին ոբ Հանբութիւնբ
գիտնա յ ։ Երբեք
չզիքա^
՚՚՚՚եցայ
Ատել,
ծառայական
դառնալ կամ կաւատի
ղեր
կ,
.բել
X
Հեաե
առւառա
բաբ
գուբ ս մնւ ՛ցի այ
ն
չր քանակէն
ղոր Բաբելոնր եւ Աոգռմ - Գռմոբր կբ
կոչեն
Ընկերութիւն
։ Բառասուն
տարուան
բն -
^՝"՚ՅՔէ^
է
չատ րաներ տեսայ, չատ մբ
գիմ՚ակնեբ
աման
ուր ո ւա
կանր փոթորկայոյղկեանքի
մբ նոբ
սարսափներով
Համակուած
,սկսաւ մտածել
փրկութեան
միքոցնե–
բու
մ աս ին
X
Ա ակայն ա յս որոնում
ին
յաքորդեցին
անակնկալ
պա յմաննե ր ,՝ նոբ Հեռա սլատկե րեե ր
չլացուցին
իր միտքր ել ոմանք, նիւթական
յաքո—
ղութիւններով
տարուած
, սկսան
ուրանալ
իրենց
։նսեէ
՛ԱԼ–
Նիւթր իրապէս
քանի քանի
Հողինւերոլ
այլ՚ս^
սերման ու բարոյական
անկումին պատճառ է դար
ձած
։ Երէկուան/
Համ եստ
բանուո
բր տիրացաւ
չե–
րաղած Հարստութեան
եւ երբեմն
ստորնացալ բա
րոյապէս
։ Ա ոլորած
եբիտասաբղր
մտքին
ձ՛էք
ցնծ-ուՀ ինե բու
պա տ կե րնե բ զծեց
, իսկ լնւտանե -
կան
սրբութիւն
, ազւլա յին գաղափար
, Հա
յրենիքի
եւ աղա տ ո ւթ ե ան սէր ցնդա րա՚նութիւն՚^-ե
բու վե -
րածուեցան :
Ա յնուՀետեւ
Հայ աղքիկր
ուզեցին
նչաւակ
գարձնել
այս Հիւանդագին
Հողե բանութեան
։ Եզա՛ն
աւլքիկներ ռր փնտռեցին
ճոխ յարկաբամին
, ի՛նք -
ծեց իր իսկ
մասնակցութեամբ
ձեւակերպուած
Շումանի
ծրագբին
չուրքր,
որքան ալ բազմատե -
սակ
«բայց»եր եւ «եթէ»նեբ
յռւզեն
քաղաքական
չրքաւնակնեբբ
։
ՏՈ՛ԲԹ– ՏԻՐԱ6Ր
ՖՐՈԻՆՃԵԱՆ
նաչաբմ
, աչէսաբՀիկ
կեանք
սիրող ամուսիններ է
Հայ
լնտան ե կան
սբ րութիւննե ր ր
ո անակո խո ւե -
ցան
եւ րարոյական
խաթարում ր մ տաՀողի
չ գար -
ձաւ
X
Հայ
մայրերն
ու Հա յրերր պէտք է րծ՚ախնգիր
բլլան
իրենց ղաւակներուն
գաստ իաբա
կութեան
եւ բարոյականի
անալլարտութեան
։ ինչպէս
ամէն
աղգ.
Հայն ալ, իր րնտ՛անեկան տնխաբգախ
կբբ -
թոլթեամբ
ել առաքինի
պատուախնգբութեամբ
միայն
կրնայ իր գո յութիւնբ
պաՀել։
Հայն ալ ի–
րաւյունքն ու սբ բա ղան պարտ ականո ւթիւնր
ո ւնի
ապրեցնելու
ցեղր աւելի քան միւս աղղեբը, որով
Հետեւ
Հայուն
ղո յութ իլնր
աւելի վտանղռւած է,
քաղաքական
գմնգակ
պայմ՛աններու
Հետեւանքով
մանալանգ.
Համայնակուլ
միքավայրեբոլ
մէք ։
Հայ
մայրր պէտք է խռր գիտակցութիւնն
ու
նենայ, թէ օտար ամուսնութիւն
մը կորուստն է
իբ ցեղի մէկ մասնիկին
։ Պէտք է անփորձ
տղուն
ել աղքկան
Հասկցնե լ թ է պարտա կան
ութիւններ
ունին իրենց
աղղին Հանգէպ :
Ընտանեկան
մաքուր
սէրր ոչ փարթամ ապտ–
րանւքներ կբ ճանչնա յ , ոչ ալ աչփւաբՀիկ
վայելք։
Հայ
մողովուբղր պարապ տեղբ չէ ռր անբիծ
սէրն
է երղած– անկեղծո ւթեամբ ու
պաբզութեամբx
« Սիրած սիբածի
թ՚՚՚լ տան , չոր գետնին
քարին
վբայ»
։ Զէ՛^ որ աչխաբՀիկ
կեանքբ
մամանակաւոբ
եւ խաբուսիկ
վ։սյելք
մբն է միա^՛, իսկ Հարա -
ղատ
լնտանեկան
տաքուկ
յարկը , ճլվլուն ղա -
ւակնե բու
՚լեւլղ եղանւքր , թոռներու
եռոլղեոր
Հո
ղեկան
լաւաղո յն րաւա բարութիւնն է
է
Զմ ոռնանք
այս բոլորբ ։
Զ՛ք ոռնանք նաեւ վտանղր
այն կարմիր
չարի
քին, որ իր ղո րծե լակե րպով, խարդախ
«գաղա -
փարաբակ.ութ եամ ր» կր քանգէ ամէն
երիտասար
դի
Հոգին
, թէելով անկէ ւսռաքինութեան
եւ պատ–
ուախնղրութեան
զղացումներբ
ել
դարձնելով
ղայն
կոյր գո րծիք եւ արտաղրող
անասուն - մե
քենւա յ մ իա յն ։
1
ԱՀա վտանզնւեր
, ոբոնց առաքքր
էքիայն։ ծր -
նողներր
կրնան աոնել
իբենց
Հանապաղօրեայ
ճիգերով
է
6՛ ՀԻԱԱՏԵԱՆ ,
Fonds A.R.A.M
