•ԲԻԶ ՄԸ
ՊԱՏՄՈԻԹԻԻՆ
ՀիՆ
Հայ աաո ան ունեցաւ, թագաւ-ոըական
վեց
չբքանն
եր :
Առաջին
Ու.բարաեան թագաւո
րութիւնբ
ււր
սկսաւ
գրեթէ
Բրիսաոսէ
աո
-աք
2000
թուականիԿւ
ու վեբք գաաւ
580/՚5՛ ,
Ն Բ – ,
շ " ՚ ֊ ր 1
՚ 420
"՛ար -
ուան աեւոգութեամբ
:
Երկրռրդ •
«Եբուանգունեաց»
թագաւորոլ
-
թիւնբ, ոբ սկսաւ
5Տ0ին
ու
վերք գաաւ
190/5՛,
Ն՛
Բ՛,
րնգամէնր
աեւելով
390
աարիներ :
Երրորդ
«Արաաչունեաց»
թագա
ւո ր
ո լթ
ի լ ֊
նր, որ սկսաւ
190/5՛
Ն– Բ– ու վերք գաաւ
52
թր–
լականին Բ •
3
• , չնգամէնր
աեւելով
241
աարի :
Չորրորդ
«Արչակունեաց
» թագաւորոլ
-
թիւն , որ
սկսալ
52
թ
ուականին Բ •
3
• ու
վերք
գտաւ
4:2,8ին , րնգամէնր
տեւելով
376
աարի։
Հինգերորդ •
^Բտգրտտունեաց
» թագաւո -
րութիւնր
, որ
սկսալ
885/5<
ու վերք գտաւ
1045
թուականին
, լնգամ
էնր
տեւելով
\
60
տարի :
Վեցերորդ–
«քիուբինեացֆ
թագաւո
րութիւնր
(Կիլ
/՚ԿԻ
"յ
մէք) որ \0&Օէն
մինչեւ
\\9&
չարունակ֊
ուեցաւ
իբրեւ
անկաթ
իչիւանասլետութիւն
, ու
\\98էն
մինչեւ
1375
իբբ թագաւորութիւն
,
որով
Հա յկական
Կ իչիկի"
յ պետակտն
չրքանր
կ՝բնգգրկէ
295
տարի ։
թագաւո րական
իւրաքանչիւր
չբքտնր
ունեցաւ
իր մեհ– ու փոքր թագաւո
րնե
ր ր ։
Առաքին
չրքանին
, (Աւր արա ական
թագաւո
-•
րութիւն
) , գերագո
յն թագաւորր
եղաւ
Արգիսաիս
Ա– Մեծն
(780 - 755 Ն– ՚ ^ – ) ,
որ Աեծ
Հայքէն
գուբս
իշիսեց նաեւ կասլաաոփկիոյ
, Վրասաանի
,
Ասո
ր իքի , ու Մ ա բաստանի
փբայ : Տասնրչորս յա֊
քող սլաաե րագմներէ
փերք, ան կագմեց
գօրաւոր
կա յս րութիւն
մ ր :
Իր էիարչական ու ռաղմական
ղործեբր
նկաաի
առնե լով
, կրնանք
գինքը բագգաաե
լ Եգ
իսլտոսի
Հռամսէս Բ • Փարաւոնին
Հեա
։ Արգիստիսէն
ա ֊
ռաք
գաՀակալոգ
Մենոլաս
թաղաւո
րբ,
այսինքն,
ԱրարատԼան
առաքին
թագաւորր,
որ
գործածած
էր
«
Արք՛" յից
-
արքա
յ» տիտղոսր
, ունեցած
է ր
կաղմ ակե րսլչական չաա փա
յլուն
ղո րծ
ո
ւն է
ո
ւթ ի ւն
մը,
ա
յնսլէս որ գինքր
կրնանք բագգաաե
լ Բաբե -
լոնի
Մ եծն
Նաբուգողոնոսո
բ Բ . թագաւորին Հեա
(605
֊ % \ Ն– Բ–)։
թա գա
ւո ր ա կան
ե րկրո րգ
չրքանին
(
Ե
բուան ՚– ՝
գունեաց
սլե աութ իւն
)
Հա
յոց գերագո
յն
թագաւո֊
րր եղաւ
Տի՚՚չրան
Ա.
(535 - 525 Ն -
Բ ) ,
որուն •
օրով
Հ^այաս աան
սկսալ
յարգտնքի
ու բարձրու -
թեան աեղ գրաւել
Աւե րե լքի մէք :
Ւ բ օրով
՛Ծ ոփաց ու կո բգուաց ա շփւարՀնե
րր
անկախ եւ անքատ
սլետութիւննե
ր չէին , ուիր Հ բ ֊
ղօր բանակին
պէտքր
՚լգաց
Պարսից
կիլրոս
Մ եծ
Թագաւորր : իր գործունէութիլնր
նկաաի
առնե -
Լ՛՛փ
կրնանք
՚լինքը բաղգատե
լ Վր ա
ս
տ ան ի Թա -
մարա
թագուՀիին
( 1
2րգ տարի)
յ
Աոփսէս
իյորե֊
նացին անգամ չուարած՝
Տի՚լբան
Գ. Աեծին
գ ո ֊
փասանքնեբր
չռա
յ լած էր Տիգրան Ա • ին :
Տիգրան
Ա.էն
առաք
գաՀակալող
թագաւոր
—
ներէն
Ե րուանգր չաա յանգուգն
ու
Հա
յրենասէր
թագաւոր
մր եգած էր, այնպէս ոբ իր գործու -
նէութիւններով
, ղինքբ
կրնանք բաղգատել
Հելլէն
կտրիճ
Պիւբոս
թագաւորին
, Եպիրոսի
յանգուղկւ
վեՀապետին
, որ թագաւորած
էբ
282 272/5՛
Ն– Բ–։
Թագաւորական
եբրորգ
չրքանին
(«Աբտա -
չունեաց»
պետութիւն)
Հայոց
գե րագո
յն թագա ֊
ւորր եղած էր Մեծն Տիգրան,
«Արք"՚յից
֊ Ար ֊
քան»
95—51
Ն– բ ՛ ։ Մեծն
Տիգրան
իբ աչխաբ ֊
Հակալութիւններով
,
ռաղմագիտոլթեամբ
ու
գո րծ ունէ ութեամ բ կր նմանի
մէկէ
աւելի
աչխար֊
ՀաՀռչակ
թագաւորներու։
Մ եծն
Տիղրան
իր
ա է–
խարՀակալական
ձղտումնեբով
կր նմանի
Աննի ֊
րաղին
(221 ,
Ն– Բ •) •• Իր Հայրենաբաղձ
գոբ ֊
ծունէութիլններով
կր նմ անի
Մ եծն
Յքբետէբիկին
(1740
1786) ,
իոկ
իբ խրոխտ
վճռականոլ
-
թեամբ՝
կեսարին
(60—44
Ն– Բ) ու
Նափոլէոն
Պոնափարթին
(1769 - 1821)։
Հոս
կ՚՚աբմէ
յ ի չ ե լ
, թէ իր նկարագբոփ ու ֆի֊
ղիքական
գեղեցկոլթեամր
Տիգրան
Մեծր
փերո ֊
յիչեաւներէն
ալելի
բարձր ու տրմէքաւոր
էր :
Իր գեղեցկութիւնր
խոստոփանած
են Հայ
ուօտար
պատմ իչներր ,
իսկ
իր մումկա
լութեան
փրտ
յ կր
խօսի Խորենացին
:
Մ ինչ կեսար
ու
Նափոլէոն ճա
ղատ
էին, Մեծն
Տիգրանին
աղեբեկ
ու
գանգուր
մազերր
ամենուրեք կր յիչաաակուին
: Մ եծն
Տիզ
րան
թիկնեզ
ու
մարմնեղ
առնական
գեղեցիկ Հա֊
սակ
ունէր։
Մինչ
Աննիբաղին մէկ աչքր
կոյբ էբ ,
Մեծն
Տիգրան
մեղոյչ
ու
քազցրաՀայեաց
աչքեբ
ունէր :
Մեծն
Տիգրանին
Հայրական ու նաՀապետա
~
կան փեՀութեան
փրայ կբ խօսի Խորենացին : իրեն
քոփ իբր փախստական
ապաւինող
ՄիՀբգատ
Եւ -
պատորր
չմատնուեցաւ
Հռովմին
***յԼ
պաչա -
պանուեցաւ։
Տիգրան
Ա՚եծէն առաք
ղաՀակալող
Մեծն Արտաչէսը
եւս նման վարմունք
ցոյց
տուած
էր
Աննիբաղին
Հանղէպ
, որ իր կեանքր
վստաՀած
էր
Հայոց այս մեծ թագաւորին
, որուն
մասին
Հ իացում ով կր խօսի
յո յն պատմ ագիր Ա արա րոնր :
Աբտաչէս՛՛
իբ ներքին
կազմ ակե րպչական
գոր֊
ծունէութեամբ
կրնանք
նմ անցնե
լ Յ՛՛՛նաց
Փի
լիպ
պոս Բ՛ մեծ արքային
(Աեծն
Աղեքսանգրի
Հօր
350 - 336) :
իսկ Մեծն
Տիգրանին
մաՀուրնէ
վերք
գաՀակա
լոզ Արտաւազգ
թաղաւո
րր
իրրեւ բա ֊
նաստեզծ
, գրագէտ ու սլատմ ագիր մեծ
՚^ռչակ
չաՀած էբ Փոքր
Ասիոյ ու Հելաղային
մէք :
Պ լուաաբքոս
եւ ուբիչ մեծ
պատմագէտներ
Հ իացում ով կըիսօս ին իր մ ասին :
Պ
լուտաբքոս
կ՝ալանգէ որ Աբտաւագգ
թագաւորին
ղրած
յՈԼ––
նարէն
ողբե րգութ
իւննե րր կր բեմագրոլէին
Ա–
թէնքի ւքէջ
(ինչպէս
նաեւ
բոլոր
Փոքր
Ասիոյ
Հել–
լենիստական
քաղաքներուն
մէք) : Արտաւազգ թա֊
գաւորին
նման զարգացած
ու եզակի
անձ մր գրմ–
ուար է գտնել օտար պատմութեան
մէք։ Արտա -
ւագգ ԱչխարՀակալ
չէր , բայց
աբմէքաւոբ
թա -
գաւոր
մլն էր,որ աւտղ ղոՀ ղնաց ու
ղլխաաուե–
ցաւ տիրանենգ ու ղաւաճան
Հռովմայեցի
եռա —
պետ՝
Անառն
իռ սին պատճառաւ :
Ջորրռրգ
թագաւո րական
չբքանն է Հայաս -
աանի «Արչակունեաց»
Հարստ՚։ւթիւ՚եր
, որուն գե
բագոյն
թագաւորն
էր Աեծն
^ րգատ , որ Գրիգոր
Լուսաւորիչին
նմ ան իբր սուրբ կր սլա չտուի
մ
եր
եկեգեցիին
մէք։
Մեծն
Տբգ՚ստ
եղաւ
ւսչիսարՀիս
աււաքին Բբիս տոնեա
յ թագակիր
ր , ո րու1ւ օրինա -
կին
յետո
յ Հետեւեցաւ
Հռո
վմ
ի Ա եծն
կոստան -
գիանոս
կա յորր : Մ եծն Տրգատ
իբ
կագմակեբպա–
կան
յատկոլթիւննե
րով կր նմ անե
Բիւզանգիոնի
Նիկիփոր
Փո-կաս կայսեր
(963—969)
ու
Ֆրան–
ոայի
Աուրբ
Լութսփիկոս
թագաւորին
(1226 -
1270) :
Իրմէ առաք գաՀակա
լոզ
Մ եծն
Խոս բոփ
թագաւորր
կրնանք
նմ անցնել
Հ ին
Ասորեստանի
Աարգոն
թագաւորին
(722 705
Ն– Բ •) : Խոս -
րոփին
օբոփ աՀաբե կած
է ր ամ բողք Պաբսկաս տա
նր, ու Հայոց Հպատակած
էին Հիւսիսային
ապրս–
տամ՛ բ ցեղերր։
Աեծն
Տբ՚լատին
Հայ
ա
ւաստա
նր
կ՝երկարէր
Մ իքագետքէն
մ ինչեւ կասպից ծոփ :
Հինղերորղ
թազալորական
չրքանի , «Բագրա—
տունեաց»
թագաւո
բո ւթեան
գերագոյն
թաղա -
լորն էր Գազիկ
Ա.
(970– 1020) :
Գագիկ
Ա. բա–
բեպաչա
, չինարար
, ազգասէբ
ռւ ռազմագէտ
թա֊
գաւոր
մրն էր։ Իր օրով
Անի քաղաքր
իր մեծա ֊
գոյն
վւա/ւքին
մէք ապրեցաւ ու Հայ
մոզովուբգր
անգռրր ու քր իս տոնէ ավա յե լ կեանք
մր բոլորեց
:
Գազիկ
Ա՛ին
ղո րծունէո
լթ
իւնր
( չի
՚է
^^րար^
^1քմւ
ամ բ
ռւ բարեպա շտո ւթեամ
բ աո լցուն
) կրնայ
բսւգգատ–
ուիլ
Հռովմ ի ու Բիւզանղ
իոնի կաբեւոր
կտ
յսբ
^,^Հ^
,
բուն
Հեա , ՛լոր օրինակ՝
Մ եծն կոստանգիանոս ու
Ա արկոս
Աւրեղիռս
կայսրերուն
Հետ : իրմէ
ա -
ռաք
ւլաՀակալոզ Ա մ բատ
թազաւոբր
(«տիեզերա—
կալ»
մ ակա իրով
ծանօթ)
կրնանք
նմ անցնե
լ
Գեբ֊
մաններու
կարոլոս
Աեծին
(778
814) ,
որուն
ձզտումներր
շատ կր նմանին
մեր Ամբաա թագա—
ւոբին :
Վեցերորգ ու վերքին
թագաւորական
շրքանր
որ
Կիլիկիո
յ
մ էք
նուի բազո
րծո ւեցաւ
,
նո
յնպէս
ունեցաւ քաք իչխանապեաներ
ու յանգուղն թա ֊
գաւորներ : Մեծագոյն
իչխանապետր
ու թագա -
լորն էր Լեւոն
բ. «Մեծագոյն»
(1186—1219),
որ
եղաւ
Կիլիկիոյ
առաքին
թագաւորր
ու վեբքին ի չ ֊
խանապեար
: իր օրով
Հա յկական
պետութիւնը
Կ ի լիկիա
յէն գուբս ալ ունէր
Հարուստ
կալուած ֊
ներ
լուրք
երեք
միլիոն
բնակչռւթեամբ
:
Մեծն
Լեւոն
ութ պւստեբաղմնեբ
մղեց եւ ա —
ս իական
երկու
ինքնակալներու
ու եւրոպական
3
վեՀասլետնեբուն
ցանկալի
եղաւ։
Աեծն
Լեւոն օ-
մանդակեց
Գերմաննեբու
Ֆրետէրիք
կայսեր
( 1 1 5 2 ֊ Ո90) ,
որուն բանակր
անօթոլթենէն
փը–
կեց ու օ՚լնեց
Յրգ իստ չակրո ւթեան՝
անձամբ
կււ—
ոլյտլով
Ան՚լգիոյ
Ա՚իչարա Ա– Առիւծասիրտ
(1189
I 199)
թագաւորին
կողքին : Անգգիոյ
այս թա —
գաւորր
երբ կիպրոս
կղզիին
մէք
ամուսնացաւ
1
\92ին , մեր Լեւոնր
անոբ է^քաՀայրր
եղաւ,
կ՝բ–
սէ անղզիացի մեծ սլատմիչ
մ ր ։
Ականաւոր
թագաւոր
մլն էր նաեւ
Լեւոն
Բ՛ին
յաքորգներէն
Հեթում
Ա. քաք թագաւորր
, որ կր֊
ցաւ թաթաբ
խաներուն Հետ ղաչնակցիլ
ու Կիլի—
կիո
յ սաՀմ աններր լնգարձակե
լ :
Հայ
ազգին
փերքին թտղաւոբը
Լեւոն Ե՛ Լու՛–
սինեան
զաՀակալեց
1 374
1 375/
չրքանին , ու
կոսաանգնուպո
լսո
յ վերքին
յոյն
կայսեր՝
կոս —
տանգիանոս
Պալէոլոզին
նման՝ քաքարար
մարտն—
չելէ վերք
Կ՚՚րոնցոլց
իր գաՀը ու
արքայական
թագր : կոստանգիանոս
վիբաւո
ր ինկաւ
\
453 .
Մ այիս
29/5՛ ,
չարաբաստիկ
ե րեքչաբթի
օբր, իսկ
Հայոց
՛էերք ին թազաւո
բ Լեւոն Ե • ,
վիրաւոր
,
1375/
Ծաղկազարգին
յաքորգ աւագ
երկուչաբթի
օրր,
ապրիլ
16/5՛,
գերի ինկաւ
Ըչրգթեմռլր
Ամ ի–
րային
ձեոքր,
որուն
ստիսլուեցալ
յանձնել
Ա իս
մ ա յրաքագաքին
ու արքա յական
բերգին
բանալի–
ներբ։ Այգ օրր վերք կը գանէր
Հայոց
թագաւո -
րութիւնր
:
Իրարու
վրայ
գումարելով
Հին
Հայաստանի
թագաւորական
չրքանը
,
1^
ունենանք
2883 տարի–
ԵՒ
աՏՐԱԳՈՅՆ
ԱՐԵԻԵԼԲԻ
ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ
Բորէայի
մէք ծայր տուած
կոիւր
վճոական
բնոյթ
մր ունի։
Անոր
ելքէն
յայտնի
պիտի
ըլլայ
թէ
Միացեալ
ՆաՀանգներր
ելՄի՚սցեալ
Ա՚լզեբը
պիտի
կարենա՞ն կամ ոչ՝ պաՀել
իրենց
Հեզինա ֊
կութիւնր :
Եթէ
Միացեալ
ՆաՀանգներր
պաբտոլին
Հիլ ֊
իսային
Բսբէացինեբէն
, աստզաղաբղ
՚ Ա ՚ Օ չ ի ն
՚...ո/#ո
մեծ Հարուած
մր կրած պիաի րԱայ կ այ -
տես
—
վարկր
եծ
ր աւլո յ՜ն Արեւելքի
մէք :
Մասնաւորարար
ճափոնացինեբր
պիտի
նեն
ռր իրենց այսօրուան
յա՚լթակտններր
պար
տուած
են իրենց
երէկուան
Հպաաակներէն,
եւ
ամբոգք
Զինաստան
գիւբաւ
պիտի
մ ոոնայ .,ր
Հիւսիսային
քոբէական
բանակը Աոփետ. Աիու -
թեան մէկ սաեզծա՚լս
րծո
ւթիւնն է եւ մէկ ե՚լրա ֊
կացութիւն
միայն
սլիաի Հանէ, թէ ճերմակ
ցեզր
անկման
մէք է եւ անկարող է իչխելու
իր սաՀ ~
մաններէն
գուբս եւ ու՚լ՚լութիւն
տալու
միւս
մո–
ղոփուրղներո
ւն :
Զինաստան
փաղր աեզ պիտի
՚լրաւէ՞
քարիւգի
մեծ
իչխանաւորնեբու
ղասին
մէք։
Այս
պարագան
կտրելիութեանց
սաՀմանին
մէք է ։
իր
ենթաՀողին
անՀուն
Հարստութիւննեբր
,
ոբոնք
մինչեւ
այսօբ չչաՀագոբծուած
կր
մնան,
կր կազմեն
մէկր
այն սլատճա՚ւնե
րէն
որոնց Հա
մար իրմոփ
այնքան
չաՀագրգռուած
են եւ այսօր
կր շաՀագրգռուին
ճափոնցինեբր,
Ամերիկացի
֊
նեբր եւ Ո՚ուսերր :
Այս
վեբըննեբուն
Մանչուրիոյ
եւ
Աինքիանկի
մէք
տեղտւորռւմր
ասով կր բացատրուի :
Աինքիա֊
կր Ֆրանսայի
երկու
անզամ
ր աարածութ
իւն ու֊
նեցոզ
երկիր
մրն է եւ միմիայն
երեք
միլիոն
բր ֊
նակչոլթիւն
կր Հաչուէ
է
Հարւսւային
Բորէայի
գէմ
յարձակումր
կր ստանայ
նոր
նչանակութիւն
մր երբ մտածենք թէ այս երկիրր
յառտքացեալ
մէկ պատնէ
չր կր կաղմէ
մանչուրիական
ամրո ~
ցին , որ անքատոլած
է ճավանական
նաիսկին
կայսբուՀիէն
:
Զ ինաստանի
են թ աՀ ո զին
Հա րս տութ իւննե
լաւն
մէք
քարիւղը
առաք^ւակարգ աեգ մր կը ւլրաւէ :
Այսօր
յայտնի է, իբր Հեաեւանք
չինացի եւ ամե–.
րիկացի
եր կրա բաննե բու կատարած
աչխատանք ֊
նե բուն , որ Զինաստանր
քարիւղի
րաղմ աթիւ ա -
կեր կբ պարունակէ :
^ է ^ % օ է ն
–"Կ՚^^աաէԽ^ա^ա^^
՛ դ ե կան
15.500
տակառի
մօ՜սյքաիխ^լ^
Հանել
Մուքքտէնի
չբքականներէն
, Մանչուրիոյ
մէք ։
Մանչուրիան
եւ Աէնքիւսնկը
միակ
չրքաններր
չեն ոբ Զինաստանի
մէք սեւ ոսկիի
Հանքեր
կր
պարունակեն : ճավանական
գրաւման
վեբքին աա֊
սր աարիներուն
մէք Ֆորմողի
քարիւղի
արտա—
գրութիւնր
տաբեկան
40^ 5՛ 50.000
տակաոի Հա -
սած
էր : ճափոնցիք
կգղիին
մէք
200/
մօտ պե
ղումներ կատարած
էին, որոնցմէ
երկու
երրորգր
տուին
բնական կաղ կամ քարիւղ
, երբեմն
երկուքր
միասին :
Այս է մէկր այն պատճ առներէն
ոբւնց
Համար
Ուոչինկթրն
եւ Մոսկուան
այնքան կր Հետաքր -
քրոլին
Զինաստանոփ,
Ջան Բայ Զէքք եւ Ատօ ԶԿ
Թունկի
միքոցաւ ;
Ոմանց կարծիքոփ
Զինաստանի
քարիւղի պ ա ֊
Հեստներբ կր Հասնին
չորսռլկէսէն
Հինղ
միլիառ
աակա
II
ի ;
Հետեւաբար
Փէքինի ել Մոսկուայի
զոբծակ–
ցութիւնր
առաւել կամ նուագ մօտաւռր
ապազայի
մր մէք կրնայ մեծ ս՚ղզեցոլթիլն
ունենալ
քարիւ
ղի ՀամաչխաբՀային
Հրապարակին
փբայ ել
նոյն
իսկ
որոչ չափոփ փոփոխութեան
ենթարկել
սւմե–
րոլ
Հսւլաստրակչոոլթիլնբ
աչխարՀի
մէք ;
Կր տեսնուի
ուրեմն ոբ Բորէայի պատեբագ -
մին առարկան
լայնօրէն կբ գլէ կ՝անցնի
այնտեզ
կոռւոզ
բանակնեբուն
ճակաաագիրբ
ել այո իսկ
պատճառոփ
կրնայ գեռ աննախատեսելի
զաբգա ֊
ցումնե ր ունենալ ;
Հ– ^ –
ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄԵԱՆ
ներՈՆ
երկաբ
չրքան
մր , երբ Հայ ազզր
ունեցաւ
իր
բազմաթիւ
թաղաւորնեբր։
Եզակի
պարագայ
մր
Հայե բուս Համար, երբ նկատի
առնենք Հա -
յասաանի ա չխա րՀազբական
ղմուարին
գիրքը^
Այսօրուան
մեր նոր
Հան բա պե տո ւթ իւն ր որ
ծագում
աոաւ
1918
Աայիս
28/5»,
կրնանք
նկատել
Հա յկական
սլե տութեան
եօթնե րորգ
շրքանր :
ՆՈՒՊԱՐ
ՄԱԳԱՈՒՏԵԱՆ
ԱՎՋԿԱՆ
ՀԱՅՐԸ.–
Աւրեմն
ազքկանս
ձե^
ռքր
կր խնգրես : իմ պատասխանս
կաիսռւմ
ունի քու
նիւթական
փիճակէգ :
ԹԵԿՆԱԾՈՒՆ
ինչ զոլգագիպոլթիւն
, իմ
նիւթական
փիճակս ալ կախում
ունի ձեր պատաս
խանէն
. • • յ
Fonds A.R.A.M
