ւ1ԱՍՊՈՒՐԱԿէ11Ի
^եՐՈՍԱմԱՐՏԻն ԱՐԺԷՔԸ
ՄԵՐ
ՆՈՐԱԳՈՅՆ
ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ
ՄԷՋ,
Հաճոյք է, ի Հարկէ,
ամ փոիւա ր էնե լի Հրր ՜
ճուանք՝
իւօսիլ
յաղթանակի
մ ասին •. *
Հրճուանքին
կր իւաււնուին
սակայն
արամու -
թիւնն
ու. խռովքր
այսօր, երբ կր գիտենք
տարօ
րինակ այս ղէմքերր,
իրարու, քով Լարուած
, "–
րոնք խոՀուն ու գլթէ^՚՚ւ՛
նային
Հեռուն :
Տրտմութիւն
ու թււովք
, երր կր մտաբերենք
,
կեանքր
ղոր անոնք
ասլրեւլան
, աառասլանքր
ղ"ր
կրեցին,
կորովն ու քաքութիւնր
որ Հարկ
եղաւ ա–
նոնց, գալու
Հասնելու
Համար... այս
ողբերգու
թեան :
Կբ մնան
արտմութիւնն
ու խււովքր
մեւլի , կր
մնայ
լնգվղումբ
միայն
, երբ կբ Համ եմ ատենք ա–
նոնց
տուածը, «վարՀւատյւսւթ֊եան»
Հետ ղոր ու
նեցան :
Գեղեցիկ
«.վարձատրութիւն՝»
, յիրաւի
՚.
Ունեցան
միայն ցաւ ու աառասլանք
, յուսա -
իա բո ւթ ի ւն ու գառնութիւն
, ունեցան սա պաաի–
մր որ Ավւիւռք կբ կոչուի
, տառապագին
կեանքր
թափառական
մաբղուն
:
|
« Անմեղներուն
պատ
իմ ր» , խորագիբր
պէտք \
է Ր11"՚.1 դիրքի
մր, եթէ երրեք
մէկր
ուղէ
՚ ք / ՚ ^ ձ |
այս մարգոց
պատմութիւնբ
;
|
Պատմութիւնր
սա գմբախտ ու փսեմ մարղոց
,
որոնք
Արմէններ կր կոչուին ի սփիւռս
աշիւաբՀի
,
Հա յեր կր կոչուին
, ե րկրագունգի
Հինգ ցամ աքա–
մասեբուն
վյւայ ցրուած,
ամէն
ղաչտի
մէք
վրան
մր լարած,
ամէն
նաւաՀանգիստի
մէք
խարիսխ
նետած
:
Պուամութիւնր
սա գժրախտ ու վսեմ մարգոց
,
ոբոնց
րո լորին ալ նա յոլածքներր
ուղղուած
են
տակաւին
առանց
յուսաՀա
տելու , ե
րկրագունգի
րո լոր
անկիւննե
րէն , անսաՀմ ան խաւա ր ր ճե
ղքող
Հարիւր
Հաղաբաւոբ
լուսարձակներու
պէո ուղ -
ղուած
ենմէկ
կէտի
վյւայ, սիրով, կարօտով,
մէկ
կէտխ
փյ^ո՚յ \ Իրենց գաբաւոր
Հայրենիքին
:
թողունք
սակա
յն ա յս տխուր
մ տ ած ո ւմնե ր բ ,
ղիտեմ որ պէտք է խօսիմ
յաղթանակի
մր մասին
,
Հերոսամարտի
մր մասին, եւ ի՜նչ
Հերոսամարտ։
Վ^ասպուբ ականի՛՛
Հեբոսամ արար ...
՝Րննենք
ույգ Հեբոսամաբտր,
քննենք
ղայն
րնդգրկող
ամբողք
շրքանր, պաՀ մր մէկղփ
վանե
լով
մ եր այսօրուան
տրտմ ութ
իւնն ու րնգվղում ր ,
քննենք պաղարիւնռւթԼամբ
, այնպէս
ինչսլէս
սլէտք
է մօտենալ
պատմութեան
:
Վասպուրականի
Հեբոսամաբտր
կր
կաղմէ
մէկ
ել ամբողքական
Հայութեան
, գտնուին
անոնք
Հա յրենի
Հողերուն
վբա
յ թէ թափառին
օտաբ
եր
կիր , ա յգ
մ էկ եւ ամրռղքական
Հա յութեան
, ղոր
ի զուր բանակներ
, մարղիկ.
Հայեր եւ ոչ—Հայեր
,
կ^ուղեն
մ ասերու
բաժն ե լ , կ՝ բսեմ , ա յգ ժէկ եւ
ամրոզքական
Հա յութեան
մ էկ եւ
ամ բողք ական
պատմ ո ւթ ե ան ամ էնէն մԼծ արժէքր
ներկա
յացնող
արարքբ կբ կազմէ վ^ասպոլրականի
յազթանակր։
Մեր
նորագոյն
պատմութեան
ամէնէն
դեզեցիկ
Որքան
ուսումնասիրենք
ա յգ պատմ
ութ իւնբ ,
ա յնքան
աւելի կր Համ ռզուինք թէ
Հա
յաստանի
մէկ
զաւառին
մէք մղուած
, Հայութեան
ժէկ մա -
սին
կոզմէ
շւսՀուած
այս յաղթ-անակբ,
իր Հետե -
ւանքներոփ
ել իր պատմական
ն շանակո ւթեամ բ ,
կ^անզրաղառնայ
րնղՀանուր
Հայութեան
ճակա -
աագրին
։ Կր փոխէ,
ուրիշ
Հունի
մէք կլւ գնէ մեբ
պատմ ութիւնր :
Այս
Հեբոսամ արտր
մ իա յն Վասպուրականի
չի
պատ կան իր :
1915^
Ա՚՚էՐԻւԻ^
զուած եւ շաՀ ուած
ինքնապա շտպանութեան
ա յգ սխբա
լի
կռիւներուն
նե րկա
յ էր ամրողք
Հա յութիւնր
, մ աքով ու Հո -
գիով
ներկայ էբ , եթէ ոչ ֆիզիքապէս : Աւելի
ճիշգ
պիտի
րլլար
րսել, այգ կռիւին
Հայութիւնր
ներ
կա
յ էր իր լաւագո
յն նե րկա յացուց
իչ^ւե րով , յան–
ձինս Վասպուրականցիներուն
:
ԵԼ
մեծագոյն
պատիւն է զոր կրնանք
րնծայել
ժողովուրգի
մբ մէկ մասին, երբ այգ մէկ մասբ,
պատմ ական տրուած մէկ վա յրկեանին
, արժանա
վայել կերպով
կրնայ
ներկայացնել
նոյն
ժոզո -
վուրգին
ամբո
ղքո ւթ իւն բ :
Փառք ու պատիւ
ուրեմն
, Վաոպուրակսն
աշ
խաբՀ ին , ոբ ա յս
Հ ե բ ո ս ական էքր կուգա
յ աւել -
ցնել
Հա յոց պատմ ութեան :
Ամէն բանէ առաք ես կ՝ոլզեմ
ճշգել, Վաս -
պուրականի
Հերոսամարտին
պատմական
արժէքր,
մեր
նորագոյն
պատմութեան
մէք ։
Մեր ազատագրական
կռիւներուն
մէք
միակր
չէ ան, \9\5էն առաք թէ վերք։
Րայց
իր Համե -
մատռւթեամր,–
200.000
Հայերու
կեանքն
էր
այնտեզ
խնգրո
յ առարկայ,
ան ամենամեծն
է ։
Անոր բացառիկ
նչանակռ
ւթիւն
բնո
յնիսկ
այղ
թիւն
՚^էէ
էէ– Վասպուրականի
Հեբոսամարտր
միակն է
մեր
մղած
կռիւներուն
մէք, որ կատարեալ
յաղ -
թանակով
մր վերքացաւ ւ
Իրական
յաղթանակ
մըն է,
զինուորական
յաղթանակ
մր։
Եւ երբ գիտենք թէ Հայոց
պատմութիւնբ,
մեր
Հին ու նոր պատմութիւնր
, շատ պա րտո
ւթ իւննե ր
եւ իրական շատ քիչ յաէլթանակներ
կր պարունա
կէ , ա յն ատեն
աւելփ կր մ եծնան
ա յս Հեբոսա -
մարտին
արժէքն ու Հմա
յ ք ր : Ժոզովուբգ
մր չի
կրնար
ապրիլ պարտո ւթիւննե
բով ; Ապր
իլ
ուզող
Ժողովուբղի
մր պատմութիւնր
պէտք է նաեւ ար–
ձանազրէ
յաղ^անակնեբ
, եթէ կ՝ուզէ
գաոնալ
նե ր ^ չա բան ր ա յղ ժոզովուրգին
, եթէ 1լ ուզէ Հա
ւատք եւ յոյս
նեբ^չել
անոնց
որոնք կբ
Հետեւին
իրեն։
Մ եծ է ուրեմն
Վասպուրականի
յա ղ^ ան ա կին
բերած
նպաստր
, բաց
ի նիւթական
, բուն նպաս -
տէն , եւ Հռս կարելի է
գործածել
բարո
յական
բառր
ճշգրտօրէն
, մեծ է անոբ նպաստր
խր բա -
րռ յական
ազգեցոլթեամ
բ , իբ յառաք բերած
յաղ–
թանա
կին
Հոգե րանո ւթեամ բ :
Նի՚-թական
նպաստր ա յն էբ ոբ \
91
^ին
կրցաւ
փրկել
200.000/
Հայութիւնր,
գրեթէ
անվնաս :
Մ արգկա
յին նպաստր ա յն էբ ո բ
191
Տին ,
երեք
տարի
վերք
, գբեթէ
նո յն գարնանա
յին
ամիսնե -
բուն
Հայութեան
մղած մեծ կռիւներուն
լնթաց -
քին,
ղինուորներ
գրաւ Աարտարապատի
եւ Վա —
րաքիլիսէ
ի
Հ րամ անատաբութեան
տրամ ագրո
լ -
թեան տակ : կռուողներ
տուաւ
, կռիւի վարժ , նո
յն
թշնամիին
անգամ
մր արգէն
յազթած
զինւտւոբներ
:
Եթէ
երբեք,
Վասպուրականի
մէք
պարտուած
րլլար
Հայութիւնր
եւ Վասւզուրականն
ալ վերած–
ուէր թրքաՀա
յ միւս գաւառներուն
, ո՞վ պիտի
զօ
րացնէր Ա ա րտարա պատի ճակատամ արտր :
Ջո ւգա
ղի պութ
իւն մբ չէ միայն որ
Հայոլ -
թետն
Համաբ
մզուած
մաՀու եւ կենաց այգ, եր -
կու կռիւներուն
, անպարտելի
կամքր. Հաւատաց -
եալ առա
քնո բգբ կբ Հանգիսանայ
նոյն անձբ
Ա–
րամ
Մ անուկեան ;
Յաղթելու
վարժեցուց
Վասպուրականր
,
յաղ–
թելու
վարժութիւն
մ ր տուաւ
Հա յութեան
, վեց
գաբ
պարտութեան
մէք ապբոզ այսժոզովուրգին
:
ԱՀա
ուրեմն
այն մեծ տեղր որ կր գրաւէ այս
առա
քփն յազթանակր
մեր
նո րագո
յն
պատմ
ու -
թեան
մէք :
Հետաքրքրական
պիաի րէլտբ ուսումնաս
ի րու
թիւնբ
այն մտաւորական
եւ քագաքական
նպաս -
տին
ղոր Վասպուրականբ
բերաւ
\9\՚^էն
մինչեւ
ա յսօր
մ եր Հա յրենիքին
:
Ես Հոս եկած
չեմ սակայն
միայն
Վասպուրա
կանի գովքբ
Հիւսելու
, չեմ եկած
ձեր
զգացումնե–
բբ
չո յելու
, Վտ ս պո
լր ա կան ց ինե բ : Հեբոսամ
արտի
մր տօնակատարութիւնր
, եթէ տուրք
մ լն է զոր
վերապրողներր
սլարտին
լնծա
յել
զոՀո ւածնե րուն
,
առիթ
մ լն է աւելի,
խորՀ րգածելու
,
գէպքեբր
քննելու եւ անոնցմէ
քաղելու
անՀրաժեշտ
գասերբ։
Պատմութիւնր
որովՀետեւ
մեբ մեծագոյն
ու
սուցիչն
է ։ Անցեալի
գէպքեբր կր ծառայեն
լու -
սարանելու
նեբկան
, ճչգելու
մեր
ղիրքն ու ուզ -
ղութիւնր
այս օրուան
խնղիրներուն
գիմաց,
եւ
Հետեւաբար
կր պատրաստեն
նաեւ
ապագան :
Պատմութիւնբ
գէպքերու
կրկնութիւն
մբն է,
տարրե ր ձեւերով
, տարրեր
պա
յմ աններու
մ էք ,
բայց խորքով
նոյնր յաճախ :
Կ՝օգտուի
, անՀատ թէ ժողովուրգ
, տյն որ
գիտէ
տեսնել,
զատել
, գիտէ գաս
առնել :
Կ՝արժէ
ուսումնասիրել
Վասպուրականի
Հե -
րոսամարտր,
էլարժէ ^նել պատճաոներբ
որոնք
ամ էն
կոզմ
յանգե ցան
զանզւ^ածա
յին աքսորի եւ
աՀաւոր
քաբգերու,
եւ Հոս, Վասպուրական
աչ -
խարՀ ին մ էք , փառաւոր
յազթանակի
փեբածուե -
ցան :
ի՞նչ
են բացատբութիւննեբբ
այգ յազթանա -
կին,
ի՚^նչ
են գասերբ
ղորս այգ յաղթանակր
մեզի
կր բերէ,
այսօբ,
35
տարիներ
փերք :
կար
երկրին աշխարՀագբական
գիրքր
ւ
սաՀ-
մ անի
մ օտիկութիւնբ
:
Վասէզո լրա կանի ժողոփուրգբ
գիտէ ր եւ կր
յուսար թէ գուրսէն
իրեն կրնար
օգնոլթիւն
ղալ ,
կբ յուսար թէ ռուսական
բանակներբ.
Հայ կամա—
ւո րական
խումբերբ
կրնա յին
իրեն
օգնութեան
Հասնիլ
: Գիտեմ որ անմիքապէս
չիրականացաւ
այգ
յոյսր։
Գիտեմ որ ամբոգք մէկ ամիս առան -
ձին կռո ւե ց ա ք , ճէվտէ
թ ի րանակին
, իր
մ|ւլլլւՏ»է–
բուն,
թուրք ու քիւրտ
խուժանին գէմ : Գիտեմ ոբ
այգ
մոլեռանգ,
բարբարոս
եւ քանակով
տասնա
պատիկ
աւելի
ուժբ
ղսպեցիք
գուք
առանձին
, ոք
մ իա յն ղսպեցիք ա յլեւ փախուստի
ժ ատնե ց իք , ել
առանձ
ին գուք
էիք որ յաղթական
Հայ գրօշբ տն–
կեցիք
Շամիրամի
պատմական
րերգին գագաթբ •
քիուս րանակր
մ տալ
Վ^ան , թուրքերէն
մ աքրուած
քաղաքի
մր մէք :
ԱյսուՀանգեբձ
, բարոյական
եւ Հոգեբանա
-
կան մեծ առաւելութիւն
մ լն էր այգ րանակին
մօ–
տիկո ւթիւնբ
յ
Հեբոսամ արտին
յաղթական
ելքբ ստկա
յն կր
պարտինք
աւելի իրական
պատճտոնեբոլ
յ
Բազմաթիւ
են անոնք եւ մէկր
միւսէն
աւելի
թելագրիչ
այգ պատճաոնեբր
:
Գժրախտաբար
կարելի չէ Հոս ուսումնասի
-
րել զանոնք մի առ մի։ Աս պատմական
փերլուծում
չէ որ կ՝լնեմ
^ գո՛յն կր ձգեմ
աւելի
ձեռնՀաս
ել
լաւատեղեակ
անձերու :
թերացած
պիտի
ր լ լայի
պարտականութեանս
ՕՐՈՒԱՆ
ՇԱՐԺՈՒՄԻՆ
ՀԵՏ
ԱէեէեւեաԱ
ՄիջեքկքԱէկաԳ
րանտւիԱ–՛ ^քւպոքւս
Միքազգային
մամուլր կը չարունակէ
քրքրել
կիպրոսի
խնգիրր,
այն օրէն ի փե բ որ
Տոյներր
Հանրաքուէ
կատարեցին
, պաՀանքելով
Յունաս -
տանի
միացնել
կղզին :
Այս
առթիլ
ամերիկեան
թերթէ մր.՛լր քա -
զենք
Հետեւեալ
տեղեկութիւններր
•
կիպրոս
, բրիտանական
գազթավայրբ
,
թուբ
քիա
յէն
70
մղոն
Հեռու է ։ Օգանաւե
ր ր խարսխե -
ց ին Հոն , Հսկելու
Համ ար
Աուէզի
քր անց.քին եւ
Փոքր
Ասիոյ
մեբձավայրերր
:
Մ • ՆտՀանգնեբու
գիւանագէտնեբէն
ոմանք
ռազմագիտական
այս
կղղին կր նկատեն
Հակաբոլ–
քեւիկ
տզգերու
շզթա
յին
ամ էնէն տկար
օղակր :
Այս
շղթան
Ֆրանսայէն
, իտալիայէն
,
Յունաստա
նէն
ելանցնի
թուրքիա
եւ իրան :
Բրիտանական
ազբիլրնե
բ
կ^լնգունին
թէ
կիպրոսի
482
Հ աղար
յոյն տիրապետող
ժողոփուբ—
գին
25
առ Հարիւբը կամ Համա յնավար է կամ
ուզեկից:
Յոյն
՛Օրթոտոքս
եկեղեցին,
որ թունգ
Հակա–
Հտմտ յնավար է, կբ կարծէ թէ
30
առ Հարքււրր
կը
կազմ են Համ ա յնավա
րները : իսկ ամ ե րիկեան աղ–
բիւրներ կր Հաշուեն
4ւնէն
50
առ Հարիւր ;
Եզեկիէլ
Փ ա վւ ա ե օանն ո լի
(
տեղական
Համ ա յնավա ր կոլ -
սակցութեան
լնղՀ • քարտուղար)
կարծիքով
55
առ
Հարիւբբ Ա թալինեան
են : է՛սկ Ա թէն
Աուինթրն
կբ կարծէ թէ
35
առ Հարիւրր
Համայնավար
են:
Կիպրոսի
մ էք Համ ա յնա վարնեբր կր
կոչուին
«Աքէ լ» , որ րսել է Աշխատաւոր
ժոզովուրգին
Յա
ռա քգիմ ական
կուսակցութիւնր
:
«Աքէչ^Ր
Հարիւր առ Հտրիւբ
Համա յնավ աբ է ,
կբ պարծենա
յ Փտփաեօաննռւ
, որ
1932/5՛
Համ ա յ–
նափար
եղաւ
, տասնրութ
տարի
Անգլիա
բնակելէ
փերք։
Համ ա յնավար
գո րծակցական
«Համ
ակիպրոսեան
Գանակցութիւնր»
, տասր Հաղար
բանուո ր ունի ,
ա յսին^Փ՛ երեք - ^/՚ րրորգր
Կիպրոսի
կաղմ ակեր -
պուած ա շփւտ տաւո րութեան
:
1949^
քաղաքապետական
լ^ւտ րութե անղ մէք ,
Համ տ յնավա
բնե բ ր եւ իրենց
Համ ակիրնե րր
շաՀե
ցան
քուէներռւն
44
առ Հարիլրբ
է
Նիկոսիայի
երկու
Համայնավար
թերթերբ
ա—
ռանց միքամտութեան
Հեռազիրներ
կր ղրկեն թաս
գործակալութեան
ել Պուքրէշի
րատիո
յին :
Հաւաստի
տեղեկութեանց
Համաձայն
, կիսլ -
բոսի
«Համ ա յնավար
սպառնալիքր»
առաքին
տեզր
կբ գրաւէր
Միքին
Արեւելքի
, Պոլսոյ ել
ԳաՀիրէի
վե րքքն գիւանագիտական
ժողոէթւե բուն
օրակար
գին
վրայ :
Շատ
մր Տոյներ եւ ոչ - բրիտանացի
օտաբա–
մէք
սակայն
, եթէ երբեք չանգրագաոնտյի
այգ
պատճա ոնե բուն
գլխաւորներուն
գոնէ
ւ
Առաքինր
պիտի
կոչեմ
— նալսապսւաբաստու–
թ-իւն •
Հսկա
յ ա շիսատանք
մ լն է մ իա յն
ա յս
Հարց ին ուսո ւմնաս իրութիւնր
• մ եր յեղափո
խա -
կան պատմութեան
ամէնէն
չաՀեկան
գլուխը։
Հայ
յեղավւո խութեան
արգարացումն
իսկ է Վասպու -
րականը,
ղայն
թեթեւօրէն
^նագատող
մետասա–
նե րորգ ժամ ու ռո ւռո .բա
ր լոր քաղաքագէտներուն
գէմ :
Վասպուրականի
յազթանակր
լաւագոյն
փաս–
ալն է թէ յեղափոխութիւնն
էր մեր միակ ճտմ -
րան, եւ մեբ փրկութիւնբ
կրնար
աւելփ մեծ Հտ -
մեմ ատութեամ
ր տեզի
ունենալ , եթէ ուրիշ տե -
զեր ալ կարենայինք
ստեղծե
լ այն
պայմտննեբր
ղորս կրցանք
ունենալ Վտսպուրականի
մէք :
Հռս բաւականանք
րսելով որ
Վասպուրականի
ժոզովուբգր
պատրաստուած
էր այգ կռիւր
մ ղե -
յու : Բաւականանք
յիչելով
անո ւններր
քՕրիմե ա -
նին , Ա բոլանձտեանց
ին , Փո ր թուգա
լեան ին , գաս–
տ ի րակի չնե րը քանի
մը սե րունգնե
րու : Մեր բոլոբ
կուսակցռւթիւննեբր
, Արմենական
, Հնչակեան ,
Գաշնակցական
, քիամ կավար աշվսատած են Հոն,
երկար
տարիներ։
Աեր յեղափո
խո ւթեան
րո/որ
քարողիչնեբր
անցած ենանկէ , ել
իւրաքանչիւր
կայծ
մը նետած
Հոգիներէն
ներս։
Տեղափոխակտն
գաստիարակութիլնր
եզած է ծրագրուած
եւ եր–
կարաշունչ
աշիւատանք
մբ։ Ու մանաւանգ
, ամէ -
նէն կարեւորր
, խօսքն ու գործը
ընթացած են
նոյն
Համեմատութեամբ
: ճառերէն
ու
խօսքեբէն
ղատ, խանգավառ
ե րիտասա րգութեան
մբ
ձեռքին
զէնք
ղրուած
է ։ Ամէն տուն,
ամէն
այգիի մէք
՚լէ^Ք
հ
"՚Ս
թաղուած
: ինչպէս շատ մը ուրիչ տե -
զեր–, յեզափոխութիւնբ
միակողմանի
եւ թերի
չէր
եղած :
Զինուած
էր Վասպուրականի
ժոզովուրգր
:
Ապացո
յցր
այն էր ոբ, Գաւոյի
այնքան
գժրախտ
դաւաճանութենէն
վերք
1915^
Ապբիլին Վասպու
–|
րականի
ժոզովուրգը
, թէեւ
անրտւտկան
,
ր՚սյՅ
Հարկ
եզած
զէնքերբ
ռւնէր տակաւին
ինքղինքր
պաչտպանե
լու Համար
յ
(Մնացեալը յաջորդով)
կ. ՓՕԼԱՏԵԱՆ^
Fonds A.R.A.M
