ՕՐՈՒԱՆ
ԳԻՐքԵՐԸ
«ՊՍՏմՈԻԹԻՒՆ ԱՐեՒԱՏԱ՚^ԱՑ
ԱՐԴԻ ԳՐՍԿՍնՈԻԹեՍն՛
կարօ Աասունի
իր «.Պատմութիւն
Արեւմտա -
Հա յ արգի
Գրականութեան»
Հատորով
, որ վեր -
քերս
լոյս տեսաւ
«Համազգային»ի
տպարանէն ,
նեգ
կացութենէ
կր փրկէ
հայ
վարժարաններու
բարձրագոյն
կարգերուն
ուսուԱիչնեբր
ել ւ։ւսա -
նուլներր
, ինչպէս
նաեւ թանկագին
ծառայութիւն
կր մատուցանէ
բոլոր
անոնց,
որոնք
ինքնաղար -
գացման
ճամբով կը վւափաքին
Հայ գրականու -
թեան
չբքաններոլ
եւ գլխաւո
ր գէմքե
րու
մասին
յստակ գագափա
ր մ ր կազմ ել :
քէքորապէս ցաւալի է գիտել տալ թէ
մինչեւ
Հիմա
չենք
ունեցած
գասագրքա
յին պաՀան
քները
լրացնոգ « Հայ գրականութեան
պատմութեան
ծ
ձեռնարկ
մր, որ քիչ թէ չատ գիտական
Հիմքեր
ներկա յացնէ
, մամ անակագրակտն
կարգ ու յա -
քորգականութիւն
պաՀԷ ել ամբոզքակտն
մէկ
պաակերր գծէ Հայ
ւլ րական
ստե զծագո՜իծո
ւթե
անց
վաստակին :
Գրական ա յս ու ա յն չրքանի
էքասին
ուսում -
նասիրութիւններ
չեն պակսիր
անչուչտ :
Գրոզնե–
րու
նուիրուած
վերլուծումներ
եւ
բնորոչումներ
ալ կրնանք
գտնել
Հոս Հոն ցրուած
, բայց
րնթեր–
ցոզ
Հասա րակութ
իւնր
իր տրամ ագրութ
եան տակ
չունէ ր Համ ագրական
գո րծ
մ ր , ուր
ամփոփուած
ըլլային
Հ իմնական
տեղեկութիւններ
:
կ֊
Աասունիի
երկր կր լրացնէ այգ
պակասր
գոՀացուց
ի չ չափով
մ ը :
Գրականութեան
սլատմ ութեան
նախորգ
գրե–
թէ
բոլոր
փո րձե
րն ալ կամ կիսատ են կամ Հին -
ցած ութերի;
Այս պատճառով՝
Հայ գրականու -
թեան
գաս աւան գում բ
մ եր
մ էք գարձած է
ուսու
ցիչի ձեռնաՀասո
ւթենէն
եւ
Հ աս կացոզո
ւթենէն
կախեալ
Հնարաւորութիւն
, ուր մեծ է գերր
քմայ–
քին :
կարօ Ա ասունի ա չխատած
է առաւե լագո
յն
չափով
իր գատումներուն
մ էք
ըլլալ
առա
րկա
յա
կան
, իւրաքանչիւր
Հեղինակի
մասին ա րձանա -
գրելով
մ իա
յն ա յն , ինչ որ մամ տնակը
նուփրա -
գործած է ;
Բացարձակ չէ անչուչտ
այս մօտեցում
ր եւ չի
կրնար
ըլլա
լ , քանի որ Հայ
Հ եզինակ^ւերու
զո րծե–
րր պէտք եղած չավւով մատենագրական
, բանա -
սիրական եւ գրական
քեն ութե անց ենթակա
յ չեն
եզած
% Ուրիչ
իսօսքով՝
բիւրեղացած
տեսակէտներ
գո յութիւն
չունին ա յնպէս
, ինչպէս
կան , օրինակ
,
ֆրանսացի
Ո՚ասինի
մը , Ո՚ուսոյի
մը ,
Շաթո -
պրիանե
մր կամ վ • Հիւկո քի մը մասին :
Օտար
զրա կանո ւթեան
պատմ ութեան
Հեւլիւնակնեբր
կր
նպաոտաւո
բուին
Հ ան բ ա պա ր տ ա գի ր
պատրաստի
կարծիքներու
Հարուստ
պաչարէ
մ ը , որոնք մա -
մ ան ակի
րնթացքին
անմ էս տե լի վւաստե բու
ումն
են ստացած :
Մենք տակաւին
զուրկ
ենք տեսակէտներու
եւ
գաս^
ւմնե բու ա յգ կատա րեա
լ
բիւրեղացում
էն՝
երկու
գլխաւոր պատճաոներով;
Նախ՝
«արղի
Հայ
գրականութիւն»
կոչուող
մամ անակա չրքանր չաա
մօտ է մեզի,
Հաղիւ
100
աարուան
պատմութեամբ
մը եւ անո ր մ չաէ^ւե րէն
ոմանք
ողք են :
Երկրորգ՝
գրա կանո լթ իւնր
պեղուլ , մաղող եւ զտող
նախա–
պատրաստական
ա չխատանքեե
ր ր
ո րոնց
վբա
յ
պիտի
կառուցուի
պատմոլթիւնր
՚ բաւարար չա–
փով
չեն կատարուած
;
Այս պատճառնե
րուե Հետեւանքն է արգէն
ամ
բողք ական
գրականութեան
պատմութիւն
զ րելու
գմուարոլթիւնր,
ռր մեր Հեզինակներր
Հեռու պա–
Հած է անոր բազմօգուտ
փորձութենէն
;
Կ • Ա ասունի
կրնանք
րսե
լ թէ արտասաՀմ
անի
մէք առաքին լիակատար
փորձն է որ կր կատարէ
ել ա յս ճիգր
ինքնին՝
արմանի է ամ էն
գնաՀա -
տանքի
Հ
Աւելորգ կր նկատենք
370
էքնոց պատկերա -
դարգ
այս Հատորին
բովանգակութիւնր
ներկայա
ցնել
մեր
րնթերցալ^ւերռւն
: կասկած
չունինք
• ռբ
գիբքր
ինքզինք
պիտի պաբտագրէ
ոբովՀ ետեւ
ան
Հրամայական
պաՀանքքի
մր արդիւնք
.է։ Բաւա
կանանանք
ճչգելով որ կ. Աասունիի
«Պատմոլ -
թիւն
ԱրեւմաաՀ
այ
"՚ՐԳԻ
Գրականութիւնը
»
Կ՝րնգզրկէ
80
տարուան
չբքան
մր,
1840
^5՛
մինչեւ
ա յսինքն
արե
ւմ տաՀա
յ Հատուածի
աէիսար -
Հաբար
գրականութեան
ծագումէն
մինչեւ
մեր
օ–
րերր^
զուրս
ձգելով
վերքին
երեսնամեակր
, որ
գագոլթաՀայ
գրականութեան
չրքանն է %
Հատո ր ր գլուխ եկած է աստիճանական
մ չա —
կէ։ I էքով
,
11,111,1
ր տարիներու
րնթացքին
:
«Գրակա. -
ԹոՆթհան պաաւքութ֊եան այս եաաորը
կազէքէլու
համար
է–
կր ղրէ Հեզինակր
յառաքաբանին
մէք
քռվ քովի հաւաքա ծ եմ 1040 — 1050 աասԱամեա–
կին Պէյրւււ–թ|ւ Հ ա յ ճէմարա(ւի Լսարաքսսկան յյրհք
դասարաԸներուն կարդացած դասախօսու֊թիւննե -
րըս: Տ արուէ տարի լրա ցուց ա ծ եւ դասաւորա ծ ե մ
ծ ա նօթո ւթիւնն ե րն ու նի ւ թ ե րը » ;
եԿեՂԵ8ԱԿԱն ^ԱՐՑԻն ՏՈԻՐձ
(Գ– եւ վերջին մաս)
Փափուկ
Հարց է նաեւ կաթողիկոսական
կոն–
ղակնե
բու պարագան ; Հա յկական
Եկեղեցւո
յ եւ
Հայ
մողովուրգին
Հոէէելոր
Պետր
բռլորիս
յար -
գանքին
արմանի է; Այս
մասին ռչ մէկ վէ^ • Աա
կայն բացառիկ
կացութեան
մէք կը գտնուի
նաեւ
Ամենայն
Հայոց
կաթռղիկոսր
եւ վա ր չութ իւննե ր ը
ստիպուած
են չարմիլ
Համաձայն
տեղական
պայ
մաններուն եւ սխալ
քայլեր
չառնել :
Բոլորիս
ծանօթ է Հետեւեալ
իրողութիւնբ
X
կաաւավարոլթ
իւննե րր
քիլօներով
տեղե կազի
րներ
ունին
իւրաքանչիւր
կազմակերպութեան
մասին է
Ամէն
օր կր մ՛աղեն
մեր
թ երթերն ու գիրքերը եւ
քաղաքական
արտակարգ
կացութեան
առքեւ , երբ
պետական
մ տաՀողո
ւթ իւննե րէ
մ ղուած
վէէռա -
կան
միքոցներ
ձեռք
կ՛՚առնեն
իրենց իսկ զաւակ -
ներուն
Հանգէպ
, աւելորգ է րսել , առանց
խղճա–
Հարութեան
կրնան
աւելի/ կտրուկ
մ իքռցներու գի–
մ ել օտա
բնե բու
, օտարածին
Հա յրենակից
նե
բու
Հանգէպ
, ե թէ
Վար
չութ իւններր
իրենց
մ կրատէն
չանցրնեն
կոնգակներու
որոչ
մասեբը
;
Պէաք է
կլորցնել.
Հալեցնել
սուր
անկիւննեբն
ու
թթոլ
^ւա խաղասու
թ իւննե ր ր;
Հոս ոչ
ս րբաւզւլծ
ութիւն
կայ, ոչ ալ սլառակտում : Չմոռնանք
պատմու -
թեան
գասերը :
Միտքս
բացատրելու
Համար,
նորէն ետ եր —
թանք եւպաՀ մր րնգունինք
Արտաւաղգ
արք՚ի
ե—
լո յթին եւ կոնղ ակներռւ
անվւռվւոիս
լ^ւթե րցմ
ան
կամ
Հրատարակութեան
կոզմնակիցնեբու
տեսա -
կէար :
Եպիսկոպոս
մր , Վարչական
ժ՛ողռվ
մբ իրա–
ւունք
ունին
իրենց
Համ ար ոչ—քաղաքական նկա -
տած
ցոյցերու
մասնակցելու
;
Հեռու
ինձմէ Պ ՚ Բարեանին
տբտմաբանու
-
թիւն
սորվ ե ցնե լո լ
մ իտքր ; Ա ակա
յն , րռնւենք ա -
նոնց
կոզմնակիցնե
րն -- տրամ աբանական գի
ծր եւ չարանակենք;
/• վ ե ր ք ՚ ՚ յ կան ռւ կր մնան
Տրամաբանութեան
տարրական
անւիո ւիո իսե լի
օ—
րէնքնե ր ը ; կարե լի չէ ^— առանց
կողմնակցութիւն
րրած
բւլալու
որոչ
իրաւուն^^եր
աալ Ա՛ կամ
Բ՛ Ա րբազանին
, Ա. կամ Բ՛ Վարչութեան
, եւ նոյն
իրաւունքներր
մերւՅել
իրենցմէ
վերք
Գ. կամ Գ.
Արբաղանին
, գ. կամ Գ. Վարչութեան
։ Վերքին -
ներն ալ կրնան
չոլսօմինի
կամ ԼեՀթեր
անունով
մէկուն
Համակիր
րլլալ եւմասնակցիլ
իրենց
յար–
մար գատած
ցոյցերուն
, եւն–
եւն՛։
Ընթե րցողին կր ձգեմ ա յլեւ ս մ ւոածել
, թէ
Ի՚՚՚է
Կ՝Րււ"՚յ
՚^՚՚Ր
Եկեղեցիին
վիճակր
։
Ւմ ացած
ենք որ Վար
չութ իւնր
ե րկոլքի
բամ
նուած է այս
Հարցին
չո՚֊բք՛
ԱՀաւասիկ
առիթ
մր,
որպէսզի
մ իքոցներ
ձեռք ա ռնա լին , արգիլե
լու
Հա–
մ տր
այգ պիսի
ե լո յթնե
բու
կրկնութիւնը
ապա -
Յւ՚^յԻ՛^ ՚–
Շ/ս՜ա երախաապարտ
պիտի
րլլայի Պ • Բաբ ,
եանին, եթէ միտքս
չարչարող
այս
Հարցերուն
պատասխանր
տար Հրապարակաւ
եւ յայտնէր
իր
անՀատական
տեսակէտը
առանց
գառնալոլ
նէլ^
թին
չուրք
••
ՎստաՀ
եմ , ինք եւս անձնական
Հաչիւներով
չէ մօտեցած
եկեղեցական
խնգրին ;
ճիչգ այս
պատճառով
կրնանք սրտրաց
խօսիլ;
Բոլորիս
մը.^
տաՀոգութիւնը
Աղղային
Եկեղեցիի
սլայծառոլ
թիւնն
ու չէզոքութի՚֊նն
Լ ։ Տեսաւ թէ
վճռապէս
քաչեցի
թեկնածութիւնս
յանձնախումբի
ցանկէն,
երբ րնտրութեան
պայմանն
է.
Հաւանութիւն
յայտնել
պարզապէս
գլխի
թեթեւ
չաբմումով
.
Զիս բացարձակապէս
չի Հետաքրքբեր
թէ ո՞վ
յաղթական
գռւրս կ՝եԱէ քուէատուփէն
։
Միւս
ցանկին
մէք եւս կր ճանչնամ
Հայրենակիցներ
, ո–
բոնց
Հայրենասիրսւթետն
եւ
պա րկե չտո
ւթեան
մասին ոչ մէկ կասկած;
Աւելորգ
անգամ
մրն ալ
կրկնեմ,
Գա չնակցո
ւթիւնւը եւ Գա •^ւակցականնե րս
չեն
ուղած ու չենք
ուզեր
Եկեղեցին
մեր
ձեռքր
առնել;
Այսքան
մր չէինք գրազեր,
եիմէ ծուռ
Հա
չիւներով
մօտեցողներ
չրԱային
:
՝0 ր մր, "՛յգ
անՀ րամե չտութիւնը
զղացուելոլ
ոլա րաղա
յին ,
ուրիշ թափով աչխատանք կր տանինք ;
Վերքացնելէ
առաք,
Համաձայն
եմ մեր
րաոԼ–
կամին Պ– Պտղտատլեանի
Հետ, թէ մեղի
նմտն
փոքր
մողովուրղնեբու
մէք,
ազզային
ղործերը
ԼրնղՀանրասլէս
ոչ - վճարովի)
տաղտուկէն ղատ
րան
չեն բերեր;
Տումել
նիւթապէս
, բարոյապէս
,
պարտականութիւնը
կատարած
րլլալու
նիՀար
գոՀունակութեամբ
։ Ւնչպէս պաաաՀած է չաաե -
բուս , նորրնտիր
անգամներր
երբեմն
աչխատանք
պիտի
տանին
,
ներեցէք
բացաւորո
լ թեան՛։
ՀայՀոյելով
իրենց
մտքէն;
Գմբախտաբար
այս -
պիոի
զոՀո ղութ իւննե բով կր կառավա
լաւ ին գազ
ի/ական
ժոզովոլրգներր
; Այո
չի նչանակեր
թէ
ղո րծե ր ր սլիտի տա բուին
անՀոգոլթեամբ
;
Կր վախնամ,
սիրելի Պ՛ ՚Բտրեան
, ոբ նորլ^ -
աիր Վարչո
լթիւնր, եթէ ա յս փոքբ
նկատուած
Հսւրցերուն
ղոՀացուցիչ
լուծում
չկարենա
յ տալ • ,
անոնք կր գտռնւսն
սարերու
գագաթներէն
վւրթած
ընկոյզի կամ խնձորի
մեծութեամբ
այն
քարերր,
որ ձիւնաՀիւսքի
վերածուելով
կր թաղեն
Յէրան -
ոայի
մեր
եկեղեցին ու ձիւնՀալքէնվերք,
Եկե -
զեցին
գուբս կ ԷԱԷ երկուքի
բամնուած ;
Խուսավւի^
լ , խուսավւի^
լ ամէն
գնուէ ա յս
գբմ–
բախտ
Հեռանկարէն
;
Վերքր
յանցաւոր
փնտռելը
աւելորգ
կ*ր/լայ ;
Հ ֊
ԱԿՈՆԱՑԵԱՆ
՚ քՐՒԱՏՈՆԵԱՏ
ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐՈՒ
միացման
Համ ար Հանգիսաւո
ր աղօթ^ե
ր պիտի
կատարուին
Տունուար
1
^էն
25
՝• Փարիղկ
Ո՚ուսերր
պատարագ
պիտի մատուցանեն
Տունուար
2\ին , բողոքական -
ներր
տ րա բո ղո լթ իւն
մր ւղիտի կատարեն
նոյն
օ–
: եւ
՛յլ
ն :
Աիտյն
այս
ձեւով
Հնարաւոր էր
արգիւնաւոր
իրագործում
ի ենթարկել
«գրականութեան
պատ -
մոլթհան»
լ^գարձակ
ծրագիր
մր,
ուր կր
մտնեն
704
աւելի
Հեղինակներ՝
չորս
ղլիւաւոր
չրքաննե
րու
մէք ղասալորուած
•
«I
( Վ երա ծնոԼթ֊ ե ան
շրջան (1840 - 18Տ5),
բ )
իրապաշաներ (1885 -
1895),
ղ)
Յեդափսլսական ե ւ արուեսաա գ էա սե
ր ո ւնդ (1895 - 1908) ,
գ)
Աքլատութեան
շրջան
(1908 - 1915) ;
Ամենօրեայ
ճիգ, պրոլսաւմ
, գասաւո
րում ,
Հետաքրքրութիւն
պէտք
են ոչ միայն
Հեղինակ -
ներու
ղ րական գ ատաստան
ր
1լսւտարե լու , ա
յլ
նաե լ թուա կաննե բու եւ ղ էպքերու
ճչգում
ին Հա
մար :
Տատկոլթիւննե՛^րը
Ա՛յս
գՈբծին
:
Ըսինք արգէն թէ Կ • Ա ասունի աչխատած
է
կարելի
եղածին
չավւ անձնապէս
քիչ միքամտել
եւ
է^րնորոչումները
վաւերական
յայտարարի
մր
րե—
բե լ» ՝• Առանց ա յս
մ տ ա Հ ո ղո լթ ե ան
գասագիրք
կարելի չէ զրել : Եւ եթէ աեզտեղ կր Հանգի -
պինք
լՐւղՀանոլր
յա յտա բաբ
էն
խուսափող
ել
անձնական
նա խաս
ի րո լ.թ իւններ
չեչտող
կարծիք -
նե բու , պատճառ
ր ս։
յն
է որ քնն ո լ թե ան
առնուած
Հեղինա1լ1ւերուն մեծ մասր
մեր մամանակին
մէք
են գ ե ռ եւ գ րա կանո ւթ
ի ւ ն ն
ալ գիտութիւն
չէ ի
վերքոյ
, որ
,քան
ալ ձգտինք
ղ իտական
բացաբձա–
կու թիւն տալ մեր
զատումներուն
:
Պարզ Հասկնա
լի լեգռլով
րԿւթերցոգ
լայն
զտն–
գաածնեբուն
մատու.ցուած
Հանրամատչելի
ղործ
մբն է, որմէ կրնան
օղտոլիլ
բո լո րն ալ՝ թէ Հայ
գրականւթեան
մասին
զաղափաբ
կագմելու եւ թէ
« տաղանղաւոբ
Հայ Հեղինակներու
գրական գո -,
Հտրներր
ղիտակցօրէն
կուրգալու»
Համար,
ինչ –՛՝^
Պ^"
Ժւ՚"է
Հեգինակը
^
Այս իմաստոփ
ՂԻՐՔՐ
ւի"պի
կ՝աբզւոբացնէ
"»–1
ուսքագրուած
նպատակր ;
|
կարգ. ու կանոն կր տիրէ Հատորին մէկ ծտյ–
րէն
միւսր;
Շրքաններու
տրամաբանական
բ.ամա–
^էէււ մ , մամ անա կաղ րական
/աԾորգա կանու.թի ւ.ն
գասական
ձեւով ել մտաՀոգու
թ իւննեբով;
Այս ^
պարագան
գասաղ րքի
մ ը
յա քողութեան
առաքին
պա յմաննե
րէն
մ էկն է ; Հայ գրականութեան
մօ -
տեցոզ պատանին կամ ինքնուս
Հայը
միայն
գբոզ–
ներու եւ գրական
երկերու
անուններ
չի սորվիր ,
ա յլ նաեւ
անոնց յաքոբգ ականո
ւթ իւնն ու առրն -
չական կապը
ընգՀանւււր
տեսռւթիւններով
:
Գրվվ՛ յառաքաբանին
մէք Կ •
Աասունի
կը
յայանէ թէ «Հեգինակներր
զետեղած է իրենց մա–
մանակաչբքանին
մէք եւ գատած՝ ըսա իրենց ապ–
րած
մթնոլորտին»
;
կարեւոր
պարագայ
մրն է այսմէկն
ալ.
Հե
ղինակները
գատել րստ իրենց ապրած
մթնո
լոր -
տին ; կան Հակառակ
մեթոտն ու տեսակէտր
ունե
ցողներ,
այսինքն
անոնք՝ որ
1860
թուականի
Հե
ղինակ
մր կ՝ոլզեն գատել եւ արմէքաւորել
այսօբ–
՝ու՛ան չավւանիչեբով,
ինչ որ գոնէ
գրականութեան
պատմութեան
ղ ասագրքեբու
Համ ար
պատչաճ
պիտի
չըլլայ
•• իւրաքանչիւր
ղրող
ծնունգն է իր
մամ անակին ել պա
յմ աննե բուն , Հետեւաբաբ
բմ–
բռնելի այգ պայմաններու
չրքազծին
մէք ;
կ . Աասունի
Հեղինակներու
կարեւորութեան
Համեմատ
րնղարձակած
է վերլուծումի
իր
էքերր։
Գրողներ կան որ միայն
մ^կ կամ կէս կքով են
ներկս՛ յ՛";/՛" ած , ուրիչներ
մ ինչեւ
10 12
էք ՚՛
Բալց
զբեթէ
բոլռրն ալ ունին
իրենց
կենսազ րա -
կան
զիծերր,
գործերուն
անունները,
յաճախ ա -
նոնգ բովանղակռւթեան
խտացումբ
, գրական ար–
մէքի
բնորոչում
ր , բնգՀ
. գիտողոլթ
իլննե ր ոճի
եւ
լեզուի
մասին ու նաեւ
գագափարտխօսոլթիւ–
նբ, եթէ Հեզինակր
ունի
րնկերային,
ազգային
կ՛ոմ մարգկա
յին որոշ իմաստասիրութիւն
մր :
թերս ւթիւննե"
րր. ինչ
՚ ի ո յ թ
...
կարեւռրը
" ՛ յ ն I "Բ եբկարաչունչ
՛սշիսւստութիւն
մբ Հրա -
պարակ
Հանուած է ի պէւոս
Հայ
գրականութիւ–
նր
սիրողներուն;
ԱրեւմտաՀայ
գրականութեան
պատմու
թիւնր
ղասագբքով
^–ե րկա յացնե
լու
լուբք
եւ
իձռսմուււճ
ձեռնարկ
մրն է ասիկա, աքն Հիմ–
նաքաբր,
որուն
վբայ
այսուՀետեւ
աւելի կատար–
եալներբ
կրնան կաոՈէ ցու իլ ՚.
Մ–
ԻաւՆ
Fonds A.R.A.M
