ԱՔՍՈՐԻ ՃԱՍԻՈԻն ւլրԱՑ
իյԱ՚բ.
—
«
՚լ
,արգենի
»
լ Ն ո բ ա ղ լ ա վ
ինքնսւկեն -
« ա գ յ ա ւթե ա ն մը ձեււնաըկած էր ՚Սարգւււնի, «Ա -
րածաԱի»ի մէ ջ (1945 ՚Սսյեմբեը) , որ կ էսմնաց :
Հա տ ուա ծ մը ՝ 1915ի սարսափներու մասին, օրա–
գբի
ձ ե ւ ս վ • —
13 Օգոստոս, 1915
Այսօր
գրացի
՚էէ՚֊գերէլ
) Խասվաւն
ու. քցաչ -
գի՚-գը
) պիաի պա ր պո ւէ ին :
Մեր պատուՀանէն
, ամբող9
առաւօտուն
, փոր–
ձեցի
աեսնել
գիւղիւն
Հեռաւոր
ճամ բանե րուն
էԼր–
րայ
քյասկալի
աքսորի
կարաւանր։
Բան չտեսայ :
Վաղր
մեր կարաւանր
պիտի
անցնի այգ ճամբա -
ներէն, ու կր տեսնես՝
կ՝րսեմ ես ինհ՜ի :
՚Բիչերուլձէէ ի ՛Լե բ գորՆէէ վրայ ենրոլոր
գիւ–
դացինե
ր ր : կալերէն
ցորեն կր բերեն՝
պարտէղնե՛–
բուն
մ էքէն գաղտնի
փա Լսցնելով
, ո րովՀետեւ րո–
լոր
ճամբաներր
փակուահ՜ են մանաա
րմ անե րով :
Լ\ւ սանգ կր Նեհեն
,
ձաւար կր չինեն , ալիւր կ^ա–՛
ւլան ե բկանաքա
րե րով
, անխմ
որ Հաց կ՚՚եփեն
ճամ
րու
Համաբ։
Լուացք
կ՝րնեն, կր
լոգնան ու կր
լուացուին
Հարսներ ու կիներ , մ ա յրեր ու երե •֊•
իսաներ : Բոլորր ա ր թո
ւն ա յս ամրողք
գԼ՛ էե բր ,
կարծ՜ես ի պատրաստութիւն
մեծ տօնախմ
բու -
թեան
մր :
վաղր
աքսորի
Մ ողոքր պիտի գայ, խարազա
նով գուբս
պիտի
Հանէ գիւղաց
ին Լւր տունէն
, իր
գիւղէն :
կաղմ ել պատրաստ կր սպասենք
մենք ալ,
մեծ
մայրս՝
ծերուկ ու գանգազաչարմ.
Հին օրե
րու բարեկեցիկ
տանտիկինի
Հովերր
տակաւին վր
րան , Հարսէն
րամնուած
մեր մօտ եկած,
օգնելու
Համաբ
աղքկան
մօրս
որչորս
զաւակ
ունի
ուսերուն րեռ : Մայրս,
մելամաղձոտ
ու մաախոՀ,
բայց
միր եւ աչխոյմ,
տակաւին չատ
երիտա -
ոարգ, կր կապէ
բե ոնե ր ր , կր գասաւո
րէ , ամէ —
նուս ալ կր րացատրէ
,
ուտելիքներր
այս տոպ —
բակին
մ՛ էք , Հագևե լիքնե
րր ա յս կապոցին
մ էք ,
աբմէքաւոր
առարկաներր
այս սնտուկին
մէք,
ա—
մէն
ինչ մեթոտով ելՀաչիւով,
որսլէսղի
չչուա—
րինք եթէ մեղմէ
մէկբ
յանկարծ
«բամնուի՛» կա—
րաւանէն
:
ԷՏս , գպրոցս նոր աւարտած
, անփո րձ ,
անճարակ
, «խելքս
գիրքե
բու
մէք թաղած՛»
,ինչսլէս
կր Հեգնէ
յաճախ
մ եծ մա յրս : Ա՚՚՚՚գԼ՚կը
)
՚ՂԷ^՚՚՚Է.
է
միչտ կբ Հեռանայ
տունէն
, կ՝երթայ
կուգայ,
լուր
կր րերէ գրաց
ինե
րէն եւ իր րնկերներէն
, բո
լորն
ալ ինչպէս
ինք
«մլզոբ»,
ղարձեալ մեծ մօրս բա
ցատ
րութեամր : Բա րսեղր , մ օրս
քղանցքին կառ–.
չած,
միշտ լալկան,
միչտ տրտն քացող։
ՏակոբԼւ–
կբ , տակաւին
ծծկեր
, մօրս
րաղո ւկնե բուն
մ էք
կամ
բաղմ ռց ին վբա
յ :
Բսկ
Հայրս՝
ղԼւնուոր ,
ա՛՛խ , լուր ալ չու —
նինք իրմէ :
Այսպէս
, պատրաստ
, կր սպասենք ոբ (Ուս —
նայ, կր սպասենք որ կարաւանր
ճամբայ
ելլէ :
Մայրս ծաԼսած է տունէն
ինչ ռր կարելի է
ծախել։
450
ԳՐ չ՝
ունինք , աՀա մեբ ամրողք
Հաբստռւթիւ–
նր,
բսաւ
մայրս աչք մր նետելէ եւ
Հասկնալէ
վերք թէ այլեւս
լրացած է ամէն պատրաստու
—
թԼււն : Ու նստալ
, Հանգչելու
Համար : Այգ Հան -
գբստութիւնր
, սակա
յն , թուլցռւց
իր
պրկուած
քէղերր, եւ սկսաւ
լալ։
Լացր վարակիչ է, եւ աՀա
իրարու
նայելով
սկսան
լալ Բարսեզր ել
քակորի–
կբ : ԱսողԼւկր վար վազեց
ս անգո ւխնե բէն ռւ կոր–
սուեցալ
մութին
մէք։
քյս գուբս
կաիսուեցայ պա
տուՀանէն
ծ ած կե լո լ
Համ ար
յուզռւմ
ս :
Փողոցին
մէք
անցոլգարձ
մր լասլտերներով
կամ
առանց
լապտերի : էքրրեմն
կանչեր
, բարձրաձայն
խօսակ—
ց ութիւններ :
Մ ի՛ Լար , կբ լսեմ ետեւէս
, մ ի՛ լար , լա
ցով կտթ չեն տար :
Մ եծ
մ ա յրս է , որ կ՝աչխատի
Հանգարտեցնել
մ այրս : քքտել կր գառնամ
, մ ա յրս կաթ կուտա
յ
Տ ա կո բի կին՝ գա գր ե ցն ե լո լ Համար
անո ր
Լ՚"3
էԼ ՚
մինչ իբ գէմքր
ողողուած է աբցունքներով
:
Հոգ
մ Լւ՛ րներ, կաԼսան ոսկիներս կր ծախեմ
ու
նորէն
անօթի
չենք մնար,
կ՝րսէ :
Տ էբպ էնտի նամբ ո ւն վ ր այ , 13 Օգոստոս
Լուսցա՜ւ
:
Մունետիկբ
կ՝աբթկ;ցկ,է
քնացոգներր
:
Փողոց–
ներբ
լեցուն
են թուրք
մոլՀաճիբնեբու
կառքերով,
Հրաման
տրուած է որ ամէն
տուն մէկ
կառք
վարձէ,
«ճամբո
րղո
լ
թեան»
կապոցներր
բեոցնէ ,
որովՀեաեւ
մէկ մամ վերք կարաւանր
պիտի
մեկ–
Գէ՚ԳԻ շոգեկառքին
ամենամօա
կայարանր
, Տ
է
ր ֊
պէնտ :
Գիւղացին,
իր յուզումին
մէք, չի գիտեր
ի՛՛նչ
բնէ ուկր տնտնա
յ : կառքերր կր բեռցնեն
, չուան
ներով կբ կապեն
, յետոյ վար կ՚առնեն
,
գարձեալ
կր բեոցնեն։
Երախաներր
կռլան,
մայրերր
կր
պոռան,
մանուկներ կան ռր կորսուած են կամ
խաղալու
գացած : թուրք
կառապաններր
կր տրր–
տնքան, որ այս ղանգաղո
ւթեամ բ կարելի չէ մին
չեւ
երեկոյ
Տէբպէնտ
Հասնիլ,
ճամբան
երկար է :
Ժանտարմաներբ,
ձի Հեծած,
սպանալով
կ՚անց -
նին փողոցներէն :
(ր. եւ վ ե բ յ ի ն մւ»«)
Զէմ պէրլի
Թա
չի իր աղքատի
մ իակ
սենեակին
մէք,
ուր Լւր երեք ղալակներուն
–^ետ ես ալ կ՛ապ—
րէի
Պոլիս
Հասնելէս
Լւ վեբ , Հօրաքոյրս
, Լւր տա–
քռւկ
ծունկին աակ , զԼւս նստե ցուց
«խոստովանան
քի»
(այս բառր
իրենն է) :
է՝
Հիմա որ Պոլիս ես, ի՞նչ կր
մտածէս
ԱրՀեստի
մբ պիաի
•^ետեւԼւմ : Աեր խնամ ի—
ներէն
մ էկուն
աղան
Հոս կօ չկա կարի խանութ ու
նի՛
քովյԼ աչկերտութեան
պիտի
մտնեմ :
-
Ի՛՛Կ
ռ ՚ ՚ է բ
՚ • •
Ըսի՝ կօչկակարի
աչկերտ
պիտի
րլլամ ,
կօշկակա
բութ
իւն
սլիտի
սո րվ իմ ;.
Հ* )
հէԼ ^գե՞մ ես :
ինշո՚^լ,
անպատի՞ւ
ղործ է, Հօրաքոյր ;
Բաւ
լիցի, անպատիւ չէ , րայց
գոլն
ղբպ~
բոց պիտ՝ երթաս :
Գպրոց
երթալու
տարիքս
անցած է • • •
Զէ
) չէ անցած : Բեգմէ
կա
չի կրծող մբ
սլատբաստել
տալու
Համար չէր որ մինչեւ
Մբվաղ–
ներր օտքգ
եկա
յ • • .
Աղէկյ
՛հօրաքոյր,
չնորՀակալ
եմոր եկար,
բայց ես ալ ի՞նչ գպրոց
կրնամ
երթալ՛
. .
չռրսռւ–
կէս
տար
Լ։ լեռներուն
վրա
յ ^Օ՚պաճոլթԼււն
լ^ելէ
վերք գիտցածս ալ մոռցայ
...
Արգէն չատ բանալ չէի ղիտեր.՛՛
Հիմա,
աս
Սւօյ
ովս , ո՞ ր մէկ ծաղկոց
ի սեղան
Լւն
առքեւ
կրնւՀ.։մ նւ
՛իլ
ւնկեր.
ղբ.
յնի
տակ իսկ
չեն
եղմիր • . . վերքապէս
ամօթ
րսուած րան մր
կայ
...
Մեծ
րլլալգ
կարեւորութիւն
չունի, ամօ -
թր տգէտ
ՐԱալր չէ , այլ՝ տգէտ
մնալր։ Վ^ար -
մ ւսպետնե րգ կր Հասկնան
, իրենք ալ Հա
յ են Լւ
Հա յու ճակատագր
ին տեղեակ • • • կ՝ րնգունիմ թէ ,
սւղաս , ուսմ ան մամ անակգ
ուչա ցած է , բա յց ան
ցած չէ
I
Րայց
Հօրաքոյր՛.՛
Հօրգ
անուչիկ
իյաթերն
Հ ամար :
Հայրս
մի խառներ աս գործին
մէք։ Ես ալ
գպրոց
գացող չեմ :
^ Բեղ կ՚ուրանամ
, կ՚ուրանամ
քեղ՝
Լ՛նչպէս
Պետրոս
առաքեալն
ուրացաւ
8իսուսր , կ՝րսեմ՝
ախպօր
զաւակ
չունիմ :
Հօրաքո՛յր • • ՚
-
Տունէս
ղուրս
կ՝բնեմ
քեզ :
Ձայնր
վ՚լաւ։
Լեղուն
կր սպաոնար՝
րայց
գլուխս առած էր իր բազուկներուն
մէք եւ կբ լեղ.,
մէր
կուրծքին
՚ • •
Խօսքս
մաիկ
բրէ , աղաս , վերքր կբ զզքաս
. .
-
կ՚երթամ.
Հօրաքոյր,
կ՚երթամ : Աի լար ^
գպրոց կամ այլուր
, ուր ուգես՝
Հոն կԳրթամ
. . .
եթէ
նոյնիսկ
գիտնամ թէ ամօթէս
պիտի
բոցա -
ս առու
իմ ու սրտնեղութենէս
խենթենամ՝
նորէ\
կԳրթամ
. . .
Աաղեբուս
վրայ
արցունքներ
ինկան :
X
Լման երեսուն
տարի առաք էբ այգ :
ինչքան արագ անցան
տարիներր : Արգէն մա–
զերուս
մէք
ձիւն է սպրդած,
բայց այս
տողերր
գրած
պաՀուս, կբ կարծեմ թէ , գեռ մաղերս թաց
են Հօրաքբռքս
արցունքով
: Կբ մտածեմ այգ օր -
ոլան
մասԼւն ու սիրտս կբ յորգի
գորովով ու ե -
րախտագիտութեամր
: Ո*–
ի"Ր
, անսաՀման
սիրով
ու ակնածանքով
կբ Համբուրեմ
Հօրաքրոքս
, բոլոր
Հայ
Հօրաքո
յրնե բուն եւ րոլոր
ուսումնատենչ
Հա
մա
յ րե բուն տառապանքէն
ու վչտէն
կնճռոտած
թոլչերր :
Հայ
օճախին.
Հայ մտքին,
Հայ գրին. Հայ
Հաւատքին ու Հայ աւանգութեանց
անտեղիտալի
կորովով
պաՀակ
կանգնած
բոլոր
Հայ
մայրերուն
ու մեծ մայրերուն
թուշերն ու
ձեռքերր։
վաղր, երբ ափ մր իսունկով ու աղօթքի կտո
րով
մր այս օտար
Հողերուն
մէք Հանգչելու
գնենք
ղանոնք
. ո՞Վ սլիտի բռնէ անոնց
տեղյւ :
֊
/ ^Հ .,,
•
Հիմա,
Հօրաքռյրս
, մտքով
առոյգ ու մարմ -
նով քիչ մր յոգնած
, կ ապրի
իր նոր չինած
օճա
խին
մէք, չրքապատուած
զաւակներով,
փեսանե -
բով ու թոռներով։
Մինչեւ Հոտ Հասնիլբ,
րաղմա
թիւ
անգամներ
խնգրանք է տուած
Աստուծոյ ,վէճ
ունեցած
ու պա յմ անագբութիւն
կնքած
անոբ
Հետ։
Լ1ւ, երբեմն ալ իր ^այած
պաՀուն նոր
յօգուած
մրկամ 6ետ Գբռւթեան
մբ
աւելցուցած
Աենք բեռցած
ենք մեր կառքր,
մ ատնե
բուս
ծայբեբր կր ցաւԼւն , եղունգներս
կոտբեցան
ծանր—
կեկ կապոցներր
կառքին
վրայ
րեոցնելոլ
մամա —
նակ : Եւ երբ, վերքԼւն անգամ
մրն ալ, կր բարձ–
բանամ մեր տանր սանգավսներէն
, կր
կանգնիմ
պատ չգա
մին
մէք, յանկարծ
ողբ մբ կր լսեմ գե -
րեղմանէն :
Զոր
մբ երկուքի կբ բամնէ
մեբ գիւղր՝
երկու
թազերոլ
, ելմեր ւոունր կր նստի
վերի
թաղին
զառիթափին
վրա
յ , ճիչգ
գէմն
ռ ւնենա
լո վ , ղիմ ա–
ց ի զառիթափին
վրա
յ , գերեզմ անր ուր ե րգո
ւած
ուլրր կարելԼւ է լսե
լ մերտան ետեւի պատ չգամ
էն
Հատիկ
Հատիկ եւշատ յստակ :
Գիլլլացի
կիներ
են , որ աքսորի
կարաւանր
ճամ բա
յ ե լլե լէ առաք
գերեզմ ան վազած են Հ րա
մեշտ առնե լու
Համ աբ իրենց
մեռելներէն է
Բաց,
մայրիկ, բաց փոսիկգ,
թող
քովիկղ
թազռւիմ
ու զուր
սլէ թ չե րթամ՛ , կ՛ե րգէ
մ ատգա
չ
ձա յն
մ բ ։
Անաս բարո՜ւէ , Հայրի՚կ
, ես աքսոր
կ՝եր -
թամ
, ո՞՛ վ գիտէ , ո՛ ր ^11՝Լերուն
մ էք տ՝ ի յնամ , զիս
ղերեզման
գնող
մրն ալ չունենամ
, ա՜խ.
Հայ —
րի՜կ , կ՝եբղէ
ռւրիչ մբ ;
Յուղռւմր
այնքան կբ ցնցէ զիս, ռր
կարծես
պԼւտԼւ Լսեզգոլիմ : վար կր վազեմ ու փոզոց
կ՝Լ՚ք—
նեմ :
Աայրս
գլխաՀակ
նստած է իրսիրական
տանր
սեմին
վյւայ՝
ՏակռրԼւկր
գԼ՚րկր։ Մեծ մայրս
ն–։ս—
տելու տեզկր պատրաստէ
կառքին
մէք։
Բւորսեղբ
մագլցած է բեռներուն
վյւայ եւ շարունակ կբ կան–
րարճր
չէ մօրս
պարծենալու
Համար թէ
նստած է
I
Եւ աՀա Հրամանր
, պէտք է ճամբայ
ելլել :
Մայրս
ոտքի
կ՝ելլէ,
Տակոբիկր կբ գնէ մեծ
մօրս գիրկբ, չեմ գիտեր
ինչու
բանալիով կր գո
ցէ մեր տանր գուռբ,
յետոյ
երեսբ կր Լսաչակնքէ
,
կր
Համ բուրէ տանր
գուռր եւ պատե ր ր ,
գրկելու
ձեւով կր բանայ
ձեռքերր
կարծես
ուղէր փաթ -
թուիլ
Լւր տանր եւ ռզքագուրե
լ ղա յն , կր տեսնեմ
որ
կուլայ
, ողբ մր րսել
էլոււլէ թերեւս
որ բաներ
մր կր մրմնքէ :
Մ եծ
մայրս կր կանչէ
.
կբ բաւէ,
աղքի՛ , կր բաւէ,
եկուր
տղուգ
քով :
Բա
յց
մ1ս
լրս կոլլա
յ , եւ տանր պատե բուն կբ
փակչի : ի՞նչսլէս
բամնուի
տունէն
, զոր չինել տբ–
լալ
մ եծ
զոՀոզութիւ
ննե րով , որուն
վրա
յ
զուր
ղուբաց
զաւակ
մր սԼւրելռւ պէս է
Թուրք կաոապանր կր սլոռայ : կառքեր կան ռր
յառաք
կ՚անցնԼւն
%
Եւ աՀա մեծ մայրս բացաւ
բերանր,
անիձելոլ
Համար •
. •
Զմնա՜յ
, չոլներուն
չմնա՜յ
, վրանի՛ն
փլի ,
- ն.
Աս տ ո ւծ ռ ւ կրակր թափի եւմէքիկը
ոզ^ - ողչ
վա^՛^
ռին
մ արե րով ու ղաւկներով
՚.»
^ ^
... Երբ Հասայ Պաղ Աղբիւր,
նստայ եւ քոէ
-7–
րով
երեսս ղսվացուցի
, կարծես
Հանգստացայ
:
Ցետւ։/. ինքւլԼ՚նքս
գիտեցի պաՀ մբ, արեիս ^ա -
գած
եմ , ղլուխս
ճերմակ լաթմր փաթթած
եւէ֊
պաչտպանուելու
Համաբ
արեւին գէմ, ուսէս կախ
ունիմ տոպրակ
մբ
որու մէք գրած եմ
4 5
գԼ
՚ՐՔ
իմ ամէնէն չատ սիրած
գիրքերէս
,
կեգրոնական
վարմարանի
վկայականս
, այս յուշատետրս
, ռ -
աանաւորներուս
տեարակր, գոց կաղամաբ մբ եւ
քիչ
մր Հաց։
Գիտեցի
ինք,լի,նքս ,
երինքփ պէս
կայտառ, պատանի
մ լն եմ առոյգ եւառողք
^ ար
գէն տասնե ւեօթբ
տարի
բոլռ րած եւ տասնեւու -
թիս
մէք մտած : վստաՀութեան
ձայն մբ
Լ՚՚եցի
ե՚սրծես
ներսէս
, քա քութիւն
եկաւ
վ րաս , ու տա
րօրինակ
երանութիւն
մբ ղղացԼւ,
այնքան որ ինծի
թուեցաւ թէ կր մպտիմ՛ : Անձրեւէն
վեբք արեւ ։
Տաակեցի
աղրիւրին
Հայելիին
վրայէն
, , եւ սկսայ
րսք րձրանա
լ զաո իվե րր գէպի
Զո յգ
կաղնի :
Երբ սարաՀարթ
ելա
յ , աեսա
յ ոբ արգէն Հա
սած են աոաքին
կառքերր։
Գիւղին
քիթէն
սկսեաԼ
մԼւնչեւ
սարաՀարթԼւն
ոտքբ՝
ճամ րան պարապ
է
ա յլեւս , ուրեմն
կառքերր
ղառիվերին
վրա
յ կբ
գտնուԼւն այս պաՀուս։
Հեռռւն,
մեր գիմացր, Ար՜
մաշն է Լ՛բ կղմինտբնեբուն
կրակր
սլարտէզներուն
կանանչին
մէք թափած ու Վանքն է իր վեՀափառ.
եկեղեցիին
ղմ րէթին
ճերմակբ
ուռեցուցած
, սռա^
գաստ
չինած
պար Լւսպնե րուն
կազմ ած
աւազանին
մէք։ Կը նստիմ ու կր սպասեմ,
մԼւնչեւ ռր Հասնի
մ եր կառքն ալ : Հասնող
կառքերր
կանգ
կ՚առնեն
որոՀ մբ, որպէսզի
չունչ
առնեն
կենգանիներր 1
ԱՀա այգ պաՀուն էր,որ սբտաիսորով
,
Հոգի
վառող տեսարան
մր պարզուեցալ,
ել
պատանէ
Հ ոզվւս անզ ամ մ ր եւս րզկտո ւեցաւ •
՝Բանի
մր կիներ , օղաուելով
կառքերու, ղա -
ղարէն եւ յոլղուելով
գիլգքւն սլատկերէն՝
ղոր ան
զամ
մրն ալ պիտի
չտեսնէին
այլեւս,
ծունկի ե -
կան ճամբուն
եղեբքր եւ երեսնին
գարձուցած
եկե
ղեցիին , վանքին ել իրենց
տուներուն՝
սկսան ա–
ղօթել
բարձրաձայն
, լալազին։
Զանոնք տեսնե -
լով՝ ո՛ր կառքր որ Հասաւ, կանգ առաւ, եւ գ ի ^
ղին
բոլռր
կիներր
չարուեցան
ճամբուն
եզերքբ
ծնրագիր,
արտասուալից
, ել ոմանք
վրէմիսնգիր՝
անէծք կր կարգային
, ուրիշներ
Համակերպած՝
ԶարԼսափանին
պաչտպանութիւնր
կբ
խնգբէինէ
II.յրերն իսկ
կուլային.
ու աւուո՛
ք ՞ Հ "
ՐՐ
. Բ"լո՛րր
իրենց
աչքերն
յառած
էին աղուոր
գիլզթ
,
. յ , ^
աուներուն
վրայ,
կարծես
չէին կչտանաբ՝
գիտ–
՚ ւ ՞ ք ^ " 7
՚ ^ ^ " ՛ /
^"՚ք^՚-՚՚՚-յԻ՛^
-
"ւիաի
երբեք
չտեսնէին։
Թուրք կառապաններ
կային, ոռ
նոյն
պէս
յուղուած
էին :
^ ^
^1 * I
յ
».
ՆԱՐԳՈԻՆԻ
Fonds A.R.A.M
