ռ Ա ՌՈ Ջ *
ա ա ա ,
Ո՛Չ
ԻՇխեւ...
Պիթփայի
Մոզեղ
.ՆԱՀԱՏԱԿՈՒԹԵԱՆ
աՄԵԱԿԻՆ
ԱՌԹԻՒ)
Գորհ՛ի մարգր
իր րրած-ին
Համար
սլատաս -
խանատու է միայ՛ն ինք իրեն՝, ք*ր սխալներուն
Հա
մար
ինքն է տումոգր,
ինչսլէս
ինքն է
օգտոլողր
իր
յաչոգսլթիւններէն։
Ան ոչ լա
յն յանձնառու
—
թի լ՛ե՛ս ե ր ունի
Հանրութեան
Հանղէսլ,
ւ չ ալ լայն
սլաաասխանաաո
Լութ
իւններ
% Եթէ կատա րէ իր
սլարտքր
աղգին ու պեաութեան
Հան՜գէպ, այգ -
քա՛նն ալ 1լր րաւէ պաչտպանելու
իր րարի
Համ
րա–
ւր
իրրեւ Վպարկեչտ
քաղաքացի
ֆ
է
Նոյնր չէ պարագան
Հանրային
ղորէէիչին եւ
Հանրային
կապմ ակե րպութ
իւննե րուն
Համար :
< Պտրկեչտ
քա ղա քա ցի» ի
Համ եստ գեր (/ ր չէ փ–
րենցմ է պաՀան քուահր : Անոնք
պատասխանատու
են ոչ մ իա յն իրենք
իրենց , ա յլեւ
Հ ան
րութեան
առքեւ , որուն
անունով եւ որուն
Համ ար կըխօ -
սին
ու կր գորհեն : իրենք
չեն միայն, որ կը տռւ–
մեն
իրենց
սխալներուն
Համ ար , ինչպէս
իրենք
չեն
միայն, որ կ՝օգտոլին
իրենց
յաքողու
թիւննե -
րէն ։
Իքստասիրա գատաւո
ր
մ րն է
Հան րութիւնր
,
մ իա յն յաղթանակներ
կըսպասէ
իր
վա
ր ի չնե
ր
էն
ել աններող է պա րաութ
իւննե րոլ Հանգէպ : Հան -
րային
ղորհիչր,
ինչպէն
Հանրային
կաւլմակեր -
պութիւններր
իրաւունք
չունին
սխալելու
, ուր
մնաց պարաո ւելո
լ ;
ք՛ ր մողովուրղին
յաւիաենական
ե րախտագի
տութիւնր
չաՀող Ա եհ
Ծերունին՝
Աւինսթրն
Ջըր՜
չիլ
, յանկարհ
գուրս գտաւ
ինքգինքը
իչխանու -
թեան
առա քաւոր
գիրքերէն
է ճիչղ է
յ
որ րաղմա–
թ ի լ
ճակատամ ա րաներ
կորսնցուցահ էր ան, րայց
չաՀահ էր պատերաղմր
: ինչո՛՛ւ
ուրեմն
իր
մողո–
վո՚-րգր
գլացաւ
իրեն
Հիչխանութեան
փառք՛եր, ե–
թէ
երրեք իրապէս փառք մրն է իչխանոլթիւնր
յ .
Աակայն կրթուի մեգփ, թէ փառք մր չէ իչ -
խանո
լ թ ի
ւնր , այլ փորձաքար
մ ր : Վերելք
մ րն է
ան, բայց
նաեւ վայրէ
քք մր% Աաղթանակ
մլն է ,
բայց
նաեւ պարտութիւն
մր։ Առաք երթալ
մլն է,
րայց նաեւ ետ երթալ
մր։ Ամէն ին^ կաիսում
ունի
իչխանաւորին
անձէն, այգ անձին
մէք խլրտող ո–
դիէն :
Ջրբչիլ
իր իչխանութիւնբ
գարձուց
անլնգՀատ
վեբելք
մր եւ ապաՀով
յաղթանակ
մր։ ինչո՚*ւ
ու–
բեմն
իր մողովուրղր
չաա տեսաւ
իրեն
իչխանու
թեան
«գաւագան^ր
, երբ գեռ փարաաահ
իսկ էէր
թնգանօթնեբուն
հոլխր :
՝
Կր կարհենք
, թէ խոՀեմ ու գգաստ
ք՝րիար
խաղաղութեան
առաքեալ
մր կր փնտռէր եւ ռչ
միայն այգ առաքեալր չէբ գաներ
Ջրրչի/ի
անձին
մ էք , ա յլեւ փտանգ
մ բ կընկատէր
զա
յն
խաղա
ղութեան
Համ ար :
Այսպէս ենմողոփուրղնե
ր ր , առոզք
բնազգ
ունին
, գիտեն
տեսնել ու ղատել : Կր յարգեն
ու
կր մեհարեն ոչ թէ անոնք, որ կր հառայեն
իչ -
խելու
Համար
, այլ անոնք , որ կ՝իչխեն
հառա
յե
լու
Համար •
Ջրրձիլ, այս փառաՀեղ
Ծերունին
, կր պատ -՝
կանէր
փերքին
գասին :
ԾԱՌԱՅԵԼ
, ՈՋ Թէ ԻՇԽԵԼ
, այսէ
մողո -
փուրղներուն
փնառահբ
ե լ
ղտնել
ուզահր։
Աիայն
Աստուահ է , ռբ կ՛՚իշխէ : ՄաՀկանացու
մարղիկ ,
թէ իսկ րլլան
կայսր ,
արքայ
,
իչխանազուն ,
պէաք է գիտնան
հառա
յել :
ԱչխարՀի
բոլոր
մեհերր
, անոնք , որ կր տի
րեն
մամանակին՝
ել աարահութեան
վրայ, հա -
ռայահ են գրէով
, խօսքով կամ գորհով
: Ծ առա–
յահ
են սրտով, մտքով կամ Հոգիով։
Ծառա
յահ
են ամէն
ուր որ եւ երբ որ կանչահ է գիրենք ի -
րենց
մողովուրգր։
Մեհութիւնր
իչխելուն
մէք չէ , այլ հառա
յե -
լուն :
կրնանք
վկայել,
առանց
կեղհ
Համեստութեան
թէ
Գաշնակցութիւնր
Հաւատարիմ
եղահ է ա յս
սկզբունքին
, իր ռ ւմե բուն եւ պա
յմ աննե րուն նե -
րահ
չափով։
Իչխահ է հառա
յելու
Համար եւ ոչ
թէ հառա
յահ է իչխելու
Համար : Ուրիչ
խօսքով^
մեհութիւնր
փնառահ է ոչթէ իչխելուն
, այլ հա
ռա
յե լուն մէք :
Ջ արա չար կր սխա
լին ու կր մ եզան քեն
րոլոր
անոնք,
որոնք Գաչնակցութեան
մէք ուզեցին տես
նել ոչթէ իբ մողոփուբղին
հառան , այլ անոր իչ–
խանր :
Ջարաչար կբ սխալին ու կր մեղանչեն
բոլոր
անոնք , ո րոնք , գիտութեամ
բ թէ անգիտոլ
թեամ բ ,
ուգեց
ին աթոռամ
ռ լնե ր տեսնել ա յս մեհ կազմ ա–
կեբպութեան
մէք, փոխանակ
միայն
հառայու^եր
տեսնելու :
Անոնք ,որ Հայ - թաթարական
կռիւներու ա–
աեն
իրենց
մոզո
փոլ
րգեն
կեանքր
պաչտպանե
ցին
արիւնախանձ
թչնամիին գէմ ^ աթոռի
Համար
չէբ,
որ
րրին աաիկա ;
Անոնք , ռրեկեղեցական
կա րւ ւահնե
բու
գրաւ–
մ ան շբքանին
իրենց
մողոփուբգին
Հոգին պաչա -
պանե ց ին , աթոռի
Հետամ
ուտ
չրքուն
փերեզակներ
չէին
բնաւ
է-
Անոնք, որ իբբեւ
«ղ՛՛ւ
ու գլալ
Հայեր»,
լեռ
Ա.
Ամէն
անղամ երբ ազգա
յին
Հերոսի
մր կեն -
սագրութիւնր
կր գրուի , կամ անոնց
նաՀատակու
թեան
տաբեղարձներր
կը տօնուին,
մէկը
միւսէն
աւելի
Հգօբ ու աննման
անձնագոՀու
թեամբ
կր
պատկերանա
յ սեբունգր ա յգ
Հս կանե բուն , որոնք
իբենց
գորհն ու պայքարը
առանց տբտունք
ի տա
րին
մինչեւ
որոչ
Հանգրուան
մը, աակէ փ^րք
յանձնե
լոփ
իրենց
յաքորգ
սե բունղնեբուն
:
Անոնցմէ
մէկն է Պիթլիսցի
Մուչեղր :
Հ Ե րեխան
Օ
րօրո ցէն
յա յանի
կ՝ըչլա
յ՛» Կ^
(Լ
"է
մեր
մոգոփբգական
առահր :
Մ անկո ւթենէն
Մ ոլչԼղ
«կռուի
զեկափար » էր ՚՛
Գեռ
Հազիւ
|0 12
տաբեկան
, ղպրոցի
իր լաւ
լ ն
կե րներբ կր Հաւաքէ ել ամ էն օր , ղասերէ
փերք »
«աբչաւանքի
» կ՚երթայ
թուրքերու
թաղի
լամ
ուկ–
ներուն
վրայ : Ամէն
անղամ
քանի
մբ գլուխ կը
սլատռէր եւթնամին
աք ուձախ կր փախցնէր,
կռուի
գա չտ ին վրա
յ մ իա յն կըմնա
յին վիբաւո
ր ,
լալկան
լամոլկնեբր
։
Մ ուշեղ կարհես
կ^ոլզէր
օրինակ տալ , իր ցե
ղի ղարաւոր
ստրկամ իտներուն
, մ իչտ
կռիւ
, ու
մին գէմ ում, արեան գէմ արիւն ; Ան գիտէր , որ
իր ցեղր , գաբերով
արիւն
աուահ էր ել պէաք էբ
որ իր կարգին
Հատուցանէր
:
՛Օր մբ երբ
Մ ուշեղ
ղպրոցէն
տուն կբ վերա -
ղաոնա
բ , կր աեսնէ որ իրենց
ղբացի
զոյգ մր երի
տասարգ
թուրքեր,
իսեղճ տարիքոտ
Հայ
՛է ր բրռ–
նահ կբ հեհեն , ո րովՀետել
ա յղ
Հայր
լեռնե
րէն
շալակ
մբ ցախ Հաւաքահ
տուն կր տանէր
վառե
լու , աաք ապուր
մ ր եփելու
Համ աբ
ւ
Մոլչեղ կր տեսնէ եւ կ՝ուզէ
օզնել խեզճ Հա -
յուն , բա յց
ին չպէ"
ս կրնար ,
—ւ
ինք
1 2
աա րեկան
տղայ
մր, ղէմր
20
22
տարեկան
երկու
թուրք
ե ր իտասա րղներ : Աիբար կ^արիւնի ա յս ս րտաճրմ-
լիկ տեսաբանին
առքեւ , բայց
անզօր էր " ՛ յ ղ
վա յրկեանին :
Այս պատաՀարի
գիչեբբ
Աուչեզ
երկար
չքնա
ցաւ եւ ա յգ գ իշե
րն իսկ ապագա
յ
յեղափոխականի
իր ճամ րան
գհեց : Յաքորգ
օրերուն ալ իբ գասե
բ ր
չսո րվեցալ
, օտա բացաւ
գպրոցին
Հեա , գոր ա
յն
քան
կը սիրէր, եւմիտքը
ղրաւ այգ խեղճ
Հայուն
վրէմր
լուհել
դրացի
թուրք
ե ր իտասա րգնե
րէն :
Ուստի , օր մ լն ալ , օր ցե բեկով
Հետր
կ՚առ
նէ իր լալ լնկե
րնե
բէն
երկու
Հողէ ել
կ՚երթայ
այդ
թուրք
ե ր իտասա րդնե բու
տուներուն
մէք
դռներէն ու եբգիքնեբէն
կրակ կր ձգէ , քիչ մա -
մ տնակէն
մ ոխրակո
յտի
վե բահե
լով ա յգ
անիրաւ–
ներուն
որքերր :
իր ա յս արարքին
Հետեւանքր
կ*րլլա
յ
բողոք
ու պատիմ։
Աուչեզենց
Հօրենական
տասնապատիկ
աւելի
Հարուստ
տունբ կբ գրաւեն
եւ
կուտան
թոլրքերուն,
ամբողք
բնտանիքր
փողոց
նետելոփ։
Մ ուչեղի
Հ ա յբը ա յս ցաւին չտոկա/ով
անկո
զին
կ՛ի յնա
յ ելչուտոփ կըմ եռնի : Եւ Մ ուչեգը ,
անՀայր
կը մնայ
իր մօբր եւ փեց քոյրերուն
Հետ։
կ^ոբոչէ պանդխտութեան
ելլել ու
այգպէսոփ
իր լնտանիքին
օգնութեան
Հասնիլ
։ ճամբայ
կ՚ել
լէ եւ կբ Հ ասնի
մ ինչեւ Ալաչկերտ
, ուր ունէր ա–
մուսնացահ
քոյր
մբ։ Բոյրբ
ամէն
քանօ կբ թափէ
Որպէսզի
եղբայրը
տուն
փե րագարձնէ
, րայց
անօ
գուտ։ ի փեբքոյ կբ յաքոզի
«ՈւՀ ՚Բիլիսա»
փանքի
վսէնաՀօր մէկյանձնաթարականով
, Մուչեզբ
ղբր~
կել
էքմ իահին,
Հայոց
Հայրիկին։
Հայոց
Հայրիկր
դրկաբաց
կ՝ լնգունի
Մ ուչե–
ղը,
ինչպէո
անխտիր
Կ ՝ 1 է ՚ " ^ ՚ ՝ ք . \ ՚ ^ 1 1 Ր ^ Ի
քոզներր,
որոնք տառապանքի
երկրէն
Կ՚լ^գային,
Պատանին
աշակԼրա
կ՚արձանագրուի
Գէ^^^ ^
եան ճեմարանը եւ չատ չանցահ
Հայրիկին
սիլ,,^^
լին կը գառնայ,
իր Հայրենասիրական
ղաղափար^
ասպարէզի
Համար,
անիկա
ուսուցիչ կամ կր, ^
նաւոր չէր կրնար
րլլար Ա<ա այգ ասպարէզր կ^
սկսի
սորվեցնել
անոր : Յաճախ
, ուսր Հրացան
մը
կուտար,
Հետբ որսի կր աանէր եւ ն չանառո. թ ի^՛^ ^
աւելփ ճիչգբ
զէնք գորհահել կբ սոբփեցնէր Ա^^
ուզզո
լ
թեամբ
բաւական
կրթելէ
փերք, օր մրն ալ
Մուչեգր կըներկայացնէ
Հայ զինուորականի
մր,
խնգրելոփ
անկէ որ իր Արհուիկբ
կամաւոր
զին ,
ռւոր արձանագրէ
ռուսական
բանակին
մէք։
Ա,,^^
չեղ
բանակ
մտնելոփ,
իր մանկութեան
երազահ
բաղձանքներուն
փերքապէս կր Հասնի
։
Երր ամէն տեսակ
զէնքի դ ո բհ ահութ
իւն բ սոր–
փեցաւ,
Մուչեղ
յիշեց իր թողահ
Հայրենիքր,
աոլ–
նր,
յիշեց բարբա րոսութիւններն
ու ան ի րաւո
լ -
թիւններր
: Հայրիկն
ալ , երբ տեսաւ որ այլեւս
իր
որդեգիբր
Հասուն երիաասաբգ էր գարձահ, բա
նակէն
Հանեց
զայն եւ դրաւ
իր իսկական
կոչումի
ճամբուն
փրայ : Իր նուիրական
Համբո լրով
Մոլ–
չեդի ճակաար
օհելէն
յետոյ,
զայն
նուիրեց
Հայ
րենիքին :
Այդ
°րէ^
^ Մուչեգ
գիտակցօրէն
միացալ
հայ
յեգափոխականնեբուն
եւ գարձալ
աղաւոոլթեան
զինակիր
առաքեալ։
Մեկնեցաւ
Երեւանի եւ կար
սի չրքանր,
մասնակցելու
համար
երկրե ապըս ^
աամ բական
չա րմումնե
րո լն :
Մոլշեղի
մէք ՀետղՀետէ
կ՚արթննային
ման -
կութեան
յիչատակ^ւերր
, այնսլէս ոբչատ չանցահ
,
Մուչեզ կբ Հասնէր
Պիթէի",
իր մօբր եւ
քոյրերուն
քով •
Մայրբ վախնալով ոբ տղան
նորէն կր մեկնի,
չուտով
ամուսնացուց
զայն
Հարուստի
մը ազքկան
Հետ
։ Այս ամ ուսնութեամ
բ
Մ ուչեղի
նիւթական
գիրքր
այնպիսի
փայլ
մր ստացաւ
, ռբ
չատերու
նախանձր կր չարմէր :
ԵԼ
սակայն
իր մէքը միչտ
կը խօսէր
յԼզափո–
խականի
ոգին. Հաւատքն ու կամքր։
Երեք–
չորս
տարի մտահման
չրքան մբ անցոլց , երբ օր մր հա
նօթացաւ
Տամ ատեանի Հետ ։ իբար
Հասկնա
լոս
Համար
երկար
մամանակի
պէտք
չունէին
անոնք։
ԵԼ
աՀա օր մբն ալ, աուն - տեղ, րնտանիք եւ իր
երկու գաւակներր՝
Հայկանոլչն
ուԱբչակր
թողահ,
Մ ուշեղ
կրկին
նուիրուեցաւ
Հայ
ազատագրական
սլայքարին :
՚
՛յ
Շպ,տ
չանցահ
, Տամ ատեան
ձերբակալուեցաւ
կազմ ակերպական
ա շխատանքնե
բո
լ
լնթացքին ,
իսկ
Մոլշեգ,
իր աննման
ճարպիկոլթեամբ
,
օձիքր
ազատեց
ել փախելոփ
կրկին
տուն փերաղարձալ
։
Այգ մամանակ
կոփկասէն
նոր երկիր մտահ
էր
Ագբիւր
Աեբոբ եւ Պիթլիս կբ գտնուէր։
Մ
ուշեղին
առքեւ կր բացուէր
նոր ասպարէզ
մր։ Աւ այս
ան
գամ , Աեբոբի Հետ միասին կր նեաուին
Հ ա յ մո
գոփուրգի
աղատագրոլթեան
պայքարին
մէք % Ա–
նոնք անմիքապէս
ձեռնարկեցին
կաղմակերպական
աչխատանքնեբու,
այցելելոփ
Պիթլիս,
Ախլաթ,
իոլլանրխ
, Մուչ ելԱասուն :
ԱՐՄԷՆ
ՅԱԿՈՐԵԱՆ
ՐԺԻՇԿԸ
Ի՞նչ է պարոն , մալաբիա՛՛
ունիք՝
որ կբ գողաք ;
՚՛
Ա– Ոչ, Պ– Րմիչկ,
արդիական պար մը կր
փորձեմ
• ՚ • ։
բարձրացան
իրենց
կեանքը
մատաղ
ընելոլ
ազդի
փրկութեան
Համար
, աթոռի
«փառք»ը
չունէին
նկատի :
Անոնք , ոբ իրենց
ազգին
գտՀիճներր
պատու
Հաս եցին մեհ մա յրաքաղաքնե բու
մ ա յթե բուն
փր–
րայ,
աթոռի
Համաբ
չէր, որ ճամբայ
ելան :
Անոնք , որ Աարաարասլաաի
կամ Րաչ Արա -
բանի եւ կամ Վա րաքի լիսէ
իէ
Հե րոսէսմ ա բաե
բր
«գրեցին»
իրենց
աբիւնոփ,
աթոռի ոչ տեսքը
ու
նէին աչքի առքեւ , ոչ տեսիլքը
։
Վեբքապէս
անոնք, որ իրենց
բոլոր կարողու -
թիւնները
, ամրողք կորոփբ
, բոփանղակ
եռանդը
ի սպաս
դրին
մողոփուրդին
, բնաւ մաքէ
չանցոլ -
ցին
փաղել
խեղճուկ
աթոռնեբու
ետեւէն
,
զանոնք
իբրեւ պատուանդան
ղորհահելու
Համար :
Մեր
բթամիտ
դատախաղներր,
որոնք «աթո -
ւլամ արտ»ներ
միա
յն
կ՚ուղեն
տեսնել
Գաչնակցու
թեան
մէք, քիչ կբ մնայ, ոբ րսեն, թէ մեբ
րոլոր
գորհիչներն
ու Հերոսներր
, Բրիստափոր
էն
սկրս–
եալ
մինչեւ
Գէորգ
Ջափուչ եւ Բեռի,
իրենց
կեան
քը փրայ տուին
աթոռի
Համաբ :
Գաչնակցութեան
մէք աթոռներ եւ աթոռա -
կալներ
չկան։ կան միայն հառա յողներ
իրենց
մո
ղովուրդին ել Հայրենիքին :
Վիքթոր
Հիւկօ կր պատմէ, թէ
1832/
յեղա -
փոխոլ
թեան ատեն, երբ Աէն Մէրրիի
պաանէչին
մէք ապստամք^ւերը
Հացեւ տւաելիք
պաՀանքեցին
իրենց
պետէն, այս վերքինը պաաասխանեց
անոնց՛
«ի՛նչ հարկ ուտելու., ժամը երեքն է եիմա , ժամը
չորսին պիտի մ ե ո նին ք » ։
Ֆրանսացին
կըյարդէ ու կբ մեհարէ
յիչ՛" ՜՜
տակր
իր այս անանուն
Հերոսներուն
, որոնք
Հաց
կ՛ուզէ
ին դիմանալու եւ կռուելու
Համար
1
Հայ
յեղաէիոխականր
, Հայ ֆեաա
յին ոչ իոկ
կտոր
մր Հաց ուզեցին
իրենց պետերէն։
Անոնց
Համար
զ.մամը երեք»ն էբ մի չտ ել պատրաստ
էին
մեռնելու
«մամբ
չորսին»։ Ու մենք
Հիմա
ամէն
ինչ
կ՚ընենք
անոնց յիչատակբ ոչ թէ յարղելու
եւ
մեհարելու,
այլ մոռնալու եւ ուրանալու
Համար՛՛
Մեր
կրահ
զրկանքներն ու
տառապանքներՐ
«,ւազմափորձ»ի
դեր կատարեցին
մեզի
Համար •
Ամէն
նոր գրկանք
աւելի շատ կբ հառայէ մեր
կամքր
ղօրացնելոլ
, քան տկարացնելու
զայն :
Գաշ^ւա կցո ւթիւնր
Հոդեկտն ա յս
մարզանքով
կ՝ուղէ
զօրացնել ոչմիայն
իր չարքայիններր
, այէ
եւ
Համ ա յն աղգր :
կամքոէի
թ ո յ լ , Հաւատքով ակար,
Համողում–
ներով
յեզյեզուկ
, նկարադրով
կասկահԿլի
եւ զո՜
Հարե րութեան
ան լնղ ունակ
մարգոց
Համար չաա
ալ
յարմար
«կլիմայ»
մ ը չէ
Գաշնակցութիւնր–
Երկաթէ
Հովանի
մլն է ան, գոր իբ վրայ
կրողճ
ապաՀովաղրուահ
պէտք է րԱայ
գլխապտոյտի
գէմ։
\
( ե ո քթ ա դ ւ ւ ա կ տ ( 1
8ՈԻտւՐԷՐ1՛) \
Fonds A.R.A.M
