ՓՈՔՐ 0՚1նք1ՒԹԻհն,
(»Ա38
ՍՐԴԻԻնՔ–..
Աէքթամադ
իշքսաԱի օավ
Բանի
մլւ օր աոաք
Պ"չ"էն
թղթակից
մր Ուո
չինկթրն
լոյօ
աեսնող
թերթի
մր
մէք
աեղեկու֊ -
թիւններ
աուահ՜ էր թուրքիո
յ ներկա
յ
կացու -
թեան
մասին։ Ըսա թղթակցին
, Ամերիկա
փոքրիկ
օգնութիւն
մ ր
միա
յն րրահ է թուրքիո
յ , րնգա -
մէնր
350
միլիոն
տոլար կամ քիչ մր աւելի,
րայց
ստացոլահ
արգիւնքր
եղահ է անՀամեմատ
ա —
ւելի :
Թուրքիոյ
ցամաքային
ումր աոաք
700
Հազար
եղահ
է ր ,
III
յմմ՝
350.000
կամ աւե
լի սլակաս : Այո
թիէն ալ սլիաի սլակսի տակաւին
: Թ՛էեւ
թուապէս
քիչ,
բայց անլալ մարղուահ է եղեր եւ
ՀեազՀեաէ
ձեռք կր րերէ
ամ ե ր ի կե ան նոր զէնքեր
ր գո րհա -
\ելու
հանօթութիւնր
:
Օգային
ումի տեսակէտէն
, Խ •
Մ
իութենէն
եաք
, եւ րացառութեամբ
Անգլիո
յ ել Շուէտի ,
թուրքիա
զօրաւոր է : Ան ունի
եզեր
900
կռուող
եւ ռմրաձիգ
օղանալ
, որոնց երկու
երրորղր
Ամե
րիկա տուահ է, մէկ երրորգր
Անղլիա : Ասկէ
եր
կու տարի
առաք
թուրքիա
ունի
եղեր
րնգամէնր
21
օգանաւ,
անոնք
ալ
Հին ձեւի ել զանազան տե
սակի օգանաւեր :
ԱրՀամարՀելի
չէ նաեւ անոր
հոփային
ումր :
19
ռազմանաւեր
ունի ան, որոնց
4։ր խորտակիչ -
ներ
են՝ Ամերիկացիներոլ
կողմէ տրուահ
:
Ահուխի եւ քրոմ ի Հանքե
ր ր ա յմմ
առատօրէն
կ^արտադրեն : կա
յ սպա
յից
փարմաբան
,
որուն
փարիչներբ
թուրքեր
են . ասոնք
լալ
աչխաաանք
կր կատարեն
ամերիկացի
մասնագէտներու
Հրս -
կո զութեան աակ :
Կր
չինոլին
նաեւ ճամբաներ : Զմ րան
եղանա
կին
բնգՀանրապէս
Հազիւ
ՅՕՕ
մղոն
ճամբայ բաց
Կ ըլլա
յ եզեր։
ՇնորՀիւ
Ամե բ իկաց ինե
բու
քանքե
րուն
այս տարի
2000
մղոնի
փրայ
յարաբերու -
թիւն
սլաՀոլե
ր է :
Ըսելէ ետք որթուրք
մոզոփուրգի
ոգին
այմմ
չատ
բարձր է , թէեւ
անցնոզ
300
տարիներու
լ ն
թացքին
թուրքեր
13
անգամ պատե րագմ ահ են
քիուսիոյ գէմ եւ տյմմ
նորէն պաարասա
են կբռ–
ուելու
իբենց
անկախութիւնր
պաչտպանելու
Համտր ,
թգթակիցր
յայտնահ էր
մտաՀո -
ղութիւն
մբ : Ան կր գրէ–
Երեւի չատ
մամանակ
պիտի
անցնի,
մինչեւ որ թուրք
զինոլորներբ
լաւ
մր փաբմուին
իբենց
արուահ
զէնքերր
գռրհահե
—
լու
՚ թուրք
զինուոբր
աղէտ է • անոբ երեք
ղին -
ոլորէն
Հազիւ
մէկր
գրել կարգալ
գիտէ֊ չատ ղ
^Հ–
ոլորներ
իրենց
կեանքին
մէք
առաքին
անզամ ՝ ՚ է
որ ինքնաչաբմ կր աեսնեն : Այս տոգերբ չատ բան
կր բացատրեն
։
Ոա
յց ամ երիկացի
թգթակիցր
կր սխալի
երբ
Ամերիկայի
օգնութիւնր
թուբքիոյ
րնգամէնբ
350
միլիոն
տոլար կր Հաչուէ : Բազմաթիւ
օգանաւեր
,
ռազմանաւեր
, խորտակիչներ
ելզանազան
պի -
աոյքներ
, զորս Ամերիկա
տուահ է
թուբքիոյ,
Հաչուահ՛ է մէկ տոլաբր
10
սէնթի
Հաչուոփ։
իրա
պէս
Ամ երիկա
միլիաոնեբու
օգնութիւն
րրահ է
թուբքիոյ
I
Աենք
չէ
ոբ պիտի
փոքբացնենք
մասնաւորա—
պէս
փերքին
երկու
տարիներու
լնթացքին
անաե -
սական
ել զինուորական
գետնի
փրա
յ
թուրքիո
յ
ձեռք
բերահ
յաքո
ղութիւննեբր
եւ
ունեցահ յա -
ոաքգիմ
ութիւնր
: Արեւե
լքի
Հ իւանգր
մ իչտ ալ
գտեր է իրեն Հոգ աանոզներ : Հեռուներր
չեր -
թանք։
Վեբքին
չրքանին
լման
25
տարի
Մոսկուա
Օգնեց
թուբքիոյ
ել զայն
րարձրացուց
իբ
անկեալ
փիճ ա կէն : Այժմ,
Մոսկուայի
գորհր Ամերիկա կր
չտ րո ւնա կէ : Եւ ինչ օգուտ
որ
ստացաւ
թուրքիա
երէկ
Մ ոսկուա
յէն եւ ա յսօր՝
Ամ երիկա
յէն , նախ
եւ աոաք
Հարուահ
մբն է մեզի՝
Հայերուս ;
Բտ
յց , ինչ որ օտարնե
րբ
կ՛ րսեն
թոլրքիո
յ
մասին,
չենք կրնար
իբր բացարձակ
ճչմարտոլ
—
թիւն
րնգունիլ
: Հակաոակ
թուրքիո
յ
ստացահ
Հսկա
յ օգնութեան
,
ա յնռւամ ենա յնիւ
փե րքինս
գեռ չէ տռոզքացահ
: Պո լիս , Անգա րա կամ Իզմ
իր
նստահ
ամերիկացի
թղթակիցներ
ի փիճակի
չեն
տեսնելու
ամբողք Անատո լուն, որ այսօր ալ տա—
կալին չատ հանր փիճակ
կ՚ապրի :
Մինչ
Ուոչինկթրնի
ամերիկեան
թերթի
թզ
թակիցր կբ գրէ որ Ամերիկայի
տուահ
350
մի -
լիոնի
250Հ»
հախսուահ
է թուրքիո
յ
անտեսական
փիճակի
բաբելաւման
վբայ եւ
100^
միայն
զին-
ոլորական
պէաքեբու
Համաբ, եւ թէ այմմ
թրր–
քական
գաչտերոլն
ու
ագարակներուն
մ
էք
կր
գորհեն
ամերիկեան
արղիական
արօրներբ
, ա յ -
նուամ ենա յնիւ
թոլրքիո
յ մոգովուրգի
տնտեսա -
կան վիճակբ
ոգբալի է :
Դեռ
վերքերս
չէ՞
ր որ թոլրքիո
յ Ազգ • մոգո
վր աՀազանգ
Հնչեցուց թէ Աել Ծովու
մոզո -
վուրգը
անօթի է , խոտով ու աերեւներով
կր
սնանի , այրեբր,
կինեբր եւտղաքբ
բոպիկ
են :
թուրքիո
յ փոխ - վարչապետր
պտո յտներ
ունե
ցահ
րլլալով այգ չբքաններր
յայտարարեց
մոզո
վին
մէք
թէ տեսահ է այնպիսի
վիճակ
մր, ոբ
խորապէս
յոլզահ է զինքր
եւ
չէ կրցահ
լացր զս–
պել;
Տ՚ոզովփն
մէք
ուրի^եր
ալ վկայեցին
, որ
Աղթամ արի
կաթոզիկո
սան իստ
պատմ ա կան
մենաստանր
Վասպուրականի
ամէնէն
Հարուստ
վանքն
էբ :
Ունէր
մեհ տարահութեամ
բ բարեբեր
Հո զե բ ,
բան քա բանո
ցնե
բ , մարգագետիններ
, երկու մե -
հ-ատաբահ պատուական
այգիներ
, փուռ,
ձիթա -
Հան ու քբազացնեբ։
Բազմաթիւ
լհկան
անասուն
ներ,
կոփեր,
ձիեր. Հարիւրաւոր
ոչխաբներ
եւն՛։
իր Հօտաղ - մչակներու
թիւր
10էն աւելփ
էր։
Աեբմնացանի
չրքանին
վանքին
3 4
գութան–
ներր անլնգՀատ
կր Հերկէին
աբաեբը ու կր ցան
ուէր ոսկեՀատիկ
սերմր։
Հունձքի
չրքանին
թեմի
մոզոփուբգր
Հերթոփ
կուգար
, րստ ղարաւոր սո–
փորութեան
, ձրիաբար
Հնձել
ուռճացահ
արտերբ
,
ու լնղարձակ
կտլերոլ
մէք բրգաձեւ կր րաբձրա–
նային
օբՀնեալ
ցորենի
Հսկտյ
ղէղերբ :
Անգին,
կաթսաներու
մէք, ամէն առաւօտ
կ՚ե
ռար ու կր փրփրէր
անոլչաՀամ
կաթր :
Ալ
ա յս -
պէս
փանքին
ամ րարներր կր լեցուէ
ին ՀացաՀա -
տիկներոփ
, կարասներր
իւղով
, պանիրով եւ զա
նազան
բարիքներով
:
Պատկառելի
Հասոյթ
մրն էր ա յս որ
վանքր
կբ սաանար
իր տնտեսութեան
միքոցով։
Բայց
կային
ուրիչ առատաՀոս
աղբիւբնեբ ալ :
Ասոնցմ է մ էկն էբ ամ ուսնա կան
Հ րամ
անագրի
տուրքր։
թեմին
ենթակայ
^ Գ՚ալտչ,
Շատախ ,
Մոկս , կարկառ
, կարճկան
, Ապաբկերտ
,
Խիզան
եւ
Հայոց
Զոր գաւառներու
մէք ամուսնացող ա -
մէն անՀատ պարտաւոր էր վճարել
Աթոռին
, Հա–
մ աձա
յն
կաթոզիկոսաբանի
Հա յեցոզութեան
,
1
. 10
ոսկի։
Այս տուրքով
մեհ գումար
մբ
ձեռք
կբ բերէին
ամ էն տարի :
կար
նաեւ
վանքերու
վբայ
գրուահ
տուրքր։
Միայն Մոկաց
Փութկոլ
Ա . Գէորոգի
վանքէն աա
բեկան
40
50
ոսկիի
Հասոյթ
մր ապաՀ ովո
ւահ
է ր : Հարուստ
տնտեսութեան
տէր ՚կաբեկա
յ վան
քր պարտաւոր էր օգնութեան
Հասնիլ
Աթոռին
իր
ունեցահ
ՀացաՀատիկի
եւ խոտի
մ էկ
մ եհ տոկո
սով։ Եւ այսպէս
միւս վանքերր բստ իրենց եկա–
մ ուտին :
Ասոնց
վբայ պէաք է աւե լցնե
լ կաթոզիկո
սա–
րանի
նուիբա
ւլերու
Հաւա քահ՝ նուէ րներր
( պրտ–
զի) , գբսէն
եգահ
Օզնութիւննեբ
բ
ելայ^ :
կարելի է րսե լ , անվա
րան
, որ Մ եհի
Տանն
Ագթամ արա
յ ա յս Հասո յթներբ
, լաւ մ ատակա -
բաբո ւթեամր
մը,
լիո վփն կր բաւէ ին , փանական
պէտքերր րստ սովորականի
Հոգալէ զատ, պատս -
պաբելոլ եւ ղաստիա րակե լու
\
00
որբեր եւ բա -
նալու
որո
չ թուով ալ գիւղական
գպրոցնեբ
,
ինչ
պէո
ցոյց տուաւ ապագան :
Աակայն Խաչատուր
կաթողիկոս
, ոբ վախճա–
նեցաւ
1895/5՛,
ոչ մէկ ձեռնարկ
բրահ էր իր թե
մին
վբտյ տա րահուահ
գարաւոր
թանձբ
խ աւարր
փարատելու
Համար : Ա չ մի գպբոց , ոչ մ ի կբ
ք –
թական
Հաստատութ
իւն : Ա իայն աասնեակ
մր
պատանիներ
, կղզիի
մէք, փանական
կրթութիւն
ստանալու
Համ ար :
Հարկ է մատնանչել
ոբ Ազթամար
, Խաչա -
տուր
կաթողիկոսի
օբոփ
չունէր,
ե լ
անոր
մաՀէն
փերքն ալ չունեցաւ
միա բաններու
մեհ թիւ մր ,
կարենալ
րսե լու Համաբ թէ այս Հասո յթներբ կր
ղոբհահոլէին
անոնց
Համար։
Երկու
երեք փար–
չատ տեզ այր մարղիկ
չեն մնացահ
, գազթահ
են
Հոս - Հոն ապրուստ
մբ ճարե լու Համար :
Վանի,
Մուչի,
կբզրումի
, Խարբերգի
, Տի -
աբպէքիրի
ե լ
այլ չրքաններու
մասին ալ
թուրք
թերթերր
տխուբ
պատմութիւններ
Հբատարակե -
ցինէ Այղ վայրերուն
մէք տլ անսաՀման
թչուա -
ռութիւն
, կաբօաութիւն
ու աղքատութիւն
X
Եւ֊
այս
առթիլ
որքան ղանղատնեբ
կառավարութեան
Հասցէին
, ոբ խուլ ու անտարբեր է եզեր
գկսլի
ժոգովուրղի
ողբերղութիւնր
։
Բնորոշ
չէ՛՛ր նաեւ երբ թղթակից
մրն ալ գրեց
թէ
աւելի
քան
10
աարի է անցահ Աանճագի
կցու–
մէն
ի վեր.
Հայեր,
Յոյներ,
Հրեաներ
չկան
այլ
եւս
այնաեզ։
Բայց
ի՚^նչ վփճակ
կր տիրէ Հոն :
կենսունակ
չրքան
մր գարձահ է իբական
գերեղ -
մաննոց
. ամէն
ինչ Հոն աւերակ
վիճակի
մէք կր
մնա
յ
... :
Ախալ
չՀաոկցուինք։
Այս կարգի
իրոզութիւն–
ներ
յիչեցնելով
չենք
ուզեր
մեր սիրտբ
պաղեցնել։
Մենք գիտենք
որ թուբքիոյ
մէք շատ բան կր կա
տարուի
գէպի
լալր,
բտյց գիտենք
նաեւ
որ ցարգ
կատա րուահ
ր մեհ բան չէ : թուրքիա
կ՛ուղէ
խօ
սիլ ու խօսեցնել
ուրի ^ ե բն ալ րան մ ր
աւե
լփ
սաանալու
Համաբ : Եթէ Ատլանտեան
ղաշինքի
մէք
չմ
տալ
, գոնէ
մ տնէ
«Մ
ի
քե
ր կր ա կան եան գա
չինքի»
մր մէք, ոբ գեռ երազ է ։ Եթէ այգ երաղր
իրա -
կանանտյ
, ան կր յուսայ ոբ պիտի
կրնայ
նոր օգ
նութիւն
սաանալ
: ԱՀա իր բուն նպատակբ •
^Բիչ
օգնութիւն
, րայց չատ արգիւնք»
. . . : կր
կարհենք
ամերիկացի
թզթակիցր
կբ չափագան -
ցէ • ան իրականութեան
լրիւ
հանօթ չէ :
(Խմբագրական
ճՀԱ8ՐԵՆԻԲ»ի)
ղապետներ
կղզիին
մէք, քանի մր հառաներով,
ես
նոյնքան ալ Գրսի
Տունր
է
Ընթերցողր
կը մղուի
բնականարար
Հարցնե
լու.
Հապա
ի՚^նչ նպատակի
Համար կր գորհ-ահ–
ուէր
այս պատկառելի
Հասո
յ թ ր
Պատասխանր
կուաայ
մեր Հայրենակից
, Հան
գուցեալ
Ա. թէրղիպաչեան
, իբ
Հ
<Արհիւբ իր
բոյ
նին մէք»
գբքի մէկ էքին
վրայ։
Հանգուցեալբ
գրելէ
վերք թէ «.Խաչատուր
կաթոգիկոս
Ազթա -
մարի
Աթոռր
իր սեփական
տունր կը Համարէր
,
եւ
զայն
«լնչաքաղց
, անգղ, խորագէտ»
մակդիր–^
ներոփ որակելէ
վերք կը յարէ .
« Տարիքր աոահ, ցմաՀ կաթողիկոս
, մէկբ
որ ոչ մէկ պարագայի
կրնար
գրամի պէտք
ունե
նալ,
այս կրօնաւոր
Աբրակօնր մէկ կիրք
ունէր
միայն, մէկ նպաաակ, մէկ Հաճոյք
գբամ
ղի–
ղել՛
ինչո
՚^ւ
Համտր,
ինքն ալ չգիտէր,
ինքն ալ
չէբ
կրնար բացատրել » :
Եւ կբ պատմէ թէ ինչպէս անգամ
մր
«խումբ
մր երիաասարգներ
, գլխաւո րութեամ բ
ԱաՀաթքի
Մեսրոպի
, որ յեգափոխականի
խմոր
ունէր,
ուխ
աի կ՚երթան
Ազթտմտրի
Ա. Խաչին,
աւելի
ճիչգր
անոր Աթոռակալի
գանձին
ել 7
800
ոսկիռփ կր
թեթեւցնեն
կաթոզիկոսի
գանձր» :
^
Խաչատուր
կաթոզիկոսի
յաքորղբ
, աեզապաՀ
հանօթ
Արսէն փարղապետ
, իր ինբ
տարուան
տեզապաՀութեան
չրքանին
մնաց
ամէնէն
Հալա -
տարիմ
Հետեւորղբ
իբ նտխորգին
: Անոբ պէս ինք–
նազլոլխ
, անոր պէս անՀաղորղ
ոլ
անմոգոփբգա–
կան , անոր պէս անտարրեբ
ու
խուլ
իրեն
յանձ–
նուահ
թչուառ
Հօտի
տզզային
ու
կրթական պա
Հանքներուն :
Օրինակ
մր միայն :
Երբ Նաբեկայ
փանքին
մէք րաբեբաբ
Գրիգոր
Ջանչեանի
հաիսքոփ
60
որբերու
Համար
(մէկն
ալ
այս
տոզերս
գրողն
էբ) բացուահ
որբանոցր բա
րերա
րի
մ աՀուան պատճառա
լ կը փակս
ւէր
1900
թուականին
, երեք տարուան
գոյութենէն
փերք ,
Արսէն փարգապեա
Հաղիւ
Հալանեցաւ
այս
որրե–
բէն
քսանր
րնգունիլ
կղզիի վանական
որբանոցր։
Մինչղեռ , ինչպէս
մաանանչեցի
վեբր,
վանքի
Հասո յթներբ
դիւրաւ կր բաւէ ին
լնդունելոլ
ա -
մէնքն ալ կղզիի գատաբկ
չէնքերու
մէք : Այսօր
,
50
աարի վերք , գեռ սիրաս կր ճմլուի
, երբ կբ
յիչեմ
մն.
լներ,
ւրբեւայրի
մ այրերը
,
ցնցոտիներով
հահկուահ
, բոպիկ
ուսովաՀաբ
,
քաչկբաելով
դուրս
Հանեն
լոյսի
այս
վառարանէն
բամնուիլ
չուգող ու գտոնապէս
արտասուոզ ի -
րենց
որբերր եւ անիհելով
Արսէն վարդապետը ,
վերագարձոլցին
զանոնք
թչոլաոութեան
ու
խա -
լարի
զիբկր • Որբեբ , որոնք
Հազիւ
սկսահ էին
ճա չակե
լ ուսմ ան քաղց րութիւնր :
Եկաւ
1904
թուականը,
բայց գեռ Ազթամար
ի
կաթոզիկոսաբանր
ոչ մէկ ձեռնարկ
րրահ՝ էր բտ–
բե լաւե լու իր թեմին
մտաւոր
վփճակր։
թէեւ Նա–
բեկի,
Մոկսի, Աբտամետի եւմէկ երկու
ուրիչ
գիւղե
բու
մ էք բացուահ
էին Տէր Թողիկեան
ձեւի
մէյմէկ
դպբոցներ
, որոնք բաց էին միայն
ձմրան
ամիսներուն
, եւ Շաաախի
մէք մէկ երկու
քիչ չատ
կանոնաւոր
գպրոց , սակայն
կա թոզփկո սա բան
բ
ոչ
մ ի նիւթական ուբաբո յական
մ
ասնտկցութիէն
ունէր
անոնց բացման
ու պաՀպանման
մէքէ
Անոնք
արդիւնք
էին միայն
տեղացի
ուսումնասէր
աաբբի
նախաձեռնութեան
ու քանքերուն :
Այսպէս գեո կը տիրապետէր
խաւյսբը,
եւ.
գեռ պէտք էբ գիւղէ
գիւղ երթալ,
երկտող
մր կամ
պանդուխտի
նամակ
մր կարդալ
տալու
Համար
Ու
ի ՚ ո բ ^ ի լ որ Ազթամարի
Աթոռէն
նուաղ
Հա
սոյթ
ունեցող
Վարագայ
վանքր,
վտնաՀայբ
Խր–
րիմեանի
քանքերով,
1881
թուականէն
սկսեալ
գարձահ էր լոյսի
կենգանի
վառարան
մը իր թե
մին
Համար,
ոլ
արգէն
հնունգ
տուահ
Աբուանձ–
տեաններու։
Ունէր մատենադարան
, եբկրագոբ -
հ՝ական գպրոց,
մամ
ուլ եւ Տ՚առանգաւո
բաց վար
մարան
, ուրկէ
պա ր րե րա բա ր ելահ
չբքանաւարտ–
ներր կր մեկնէին
իր թեմի
գիւղերր
կրթել
ու ու -
սումնակարօտ
մանուկներր :
Այս ոգբալփ կացութեան
ատեն էրոր
յտնկաբ–
ձակի
յայտնուեցալ
ռազմիկ ու մտաւորական
Ի չ ^
խանր Լեռնապարի
մէք (Ազթտմտրի
թեմ) , մէկ
ձեռքին
մէք Հրաչագորհ
մօսին,
միւսին
մէք բո -
ցափառ
քաՀր։
Մէկով
Հաբոլահելոլ
այս չբքանի
տառապակոհ–
մոզովբդի
կեզեքի^երբ
,
միւսով
փարատելու
անոր
միտքը
պաաող
թանձր խա -
լարը :
Նիւթէս
դուրս է գրել
ողբացեալ
իչխանի
յե–
ղափոխական
զմայլելի
ղոբհունէութեան
մասին :
Ըսեմ
միայն
որ,
Հազիլ
23
գարուններ
բոլորահ
այո խիգախ , անվեՀեր
, անձնուէր
, ու կագմակեբ–
պելու
եւ վարելու արտակարգ
ձիրքերով
օմտուահ
երիտասարդ
Հայգուկբ աՀ ու սարսափ
տարահեց
ամէն աեղ, եղաւ Հոգեառ
Հրեչտակը
կեղեքիչնե
րուն եւ Հայ չինականին
ապաՀովեց
խաղազ աչ -
խաաանք կարճ մամանակի
մէք ։
Այս
անՀանգիստ
ու տրագալսաց
արհիւր , որ.
**Ր ՚^Ը կերեւաբ
Շաաախի
, միւս օբբ Մոկսի,
յա
քորգ
օրբ Գաւաչի կամ ուրիչ
Հեռաւոր
զաւառի
ղափոխական
դո րհունէութեան
Հետ
Fonds A.R.A.M
