ՆԻՒԹԵՐ
ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ
ՀԱՄԱՐ
Մեր
իւրամներր
նորէն
լեցուեցսւն
:
Անձրեւր
կը
շսւրունակէր
սւեղալ;
Մեր
ղինռւորներր
թըը -
Լուաէ^ էին , անքնութենէ
ւոանջուած
"՚ ախուր
է
Մեհ– մսւսը ք^աանի^երու.
Հայրեր
էին,
կ՚սմ
մ իակ
նեցուկը
իրենց
ըեսւանիքին
:
Երկաըաաեւ
կռիւները
աւելի
քան սսլառնա
-
կան ղարձահ–
էին, չկենաց
ու մահու»
օրեր;
Ո՛չ
մէկ
յո յս փրկութեան
:
Բայց
մէկ բան կար
գեռ
յուսագբիչ։
Մեր
ղինոլորնեբը
իրենց ր"
Լ"
բ մաաՀոգութեանց
մէ^ ,
կը
սլաՀէին
իրենց
ղիմագրական
ոգին
ու
կորովը
եւ վճռաէէ էին մեռնիլ
սչաանէշին
վբայ
։
Թշնամին
աւեչփ քան կաաագի
էր եւ ամէն
մ
ի–
Լոց
ի գործ
կը գնէր , մեղ պարսէոլթեան
մաանե
-
լու
եւ բնաքնջելու
Համար
:
Թրքական
թնղանօթնեբը
անրնգՀաա
կը
գո
ռային։
Անոնց
ռումբերը
կբ պայթէ
ին մեր խրամ
ներուն
վյ՚այ , պողպաաեայ
կաորներ
, աւաղ
եւ
փոչփ
ցանելով
Գամուած
է ինք
խրամներուն
ե լ մեր
փոքբիկ
խոկքբերը
միայն
կրնային
քովնտի
շարժումներ
կաաարել
;
Ղ^ալասարի
շյ՚ջ՚"նի
մեր պաաանի
սուրՀան
-
դա1րւերը
գօաեսքնգիչ
լուրեր
կը Հասցնէին
Աամ–
սոն
Խանէն,
Լեւոն
ՀՏաղոյեանի
քաջագործու
-
թիւնները
Հաղորգեէով
Մայիս
Տի առաւօա
, Հ՛
Մ ելքումեանը
խոը -
Հրգակցութեան
Հրաւիրեց
մեր շրջանի
Հայ—ասո–
բական
ուժերու
Հ րամ անատա
րնե
ր ը եւ վերքնա
-
պ^էս որոշուեցաւ
յաբձակման
յատակագիծն
ու
թուականը
:
Թիկո՚նքի
աշխաաանքները
կը
կաաարուէին
արագ եւ բարեխիղճ
;
Նոյն
օրը, թշնամիի
Հեծեալները
քանիցս
փոր–
ձեցին
մեր թիկունքն
անցնիլ
, բայց
ձախողեցան
մեծ
կորոլսաներ
կրելով
:
Հեաեւակ
աօ\^ա^ներու
գունդերը
բազմաթիւ,
շղթաներովդ
երկար աարածութեան
մը
վյրայ,
յանդուգն
յարձակումներ
կը
գործէին
,
յաճախ
իիսա վաանգաւոբ
կացութիւն
սաեզծեչով
;
Կ՝իյնային
նաեւ մեր քաքերէն
շաաերը,
աղա–
մարդու
վէրք սաացած
, ճակատէն
կամ
կրծքէն
%
Ք լնէինք
յիսունէ
աւելի
վիրաւո
րնե
ր՝
ծանր
կամ
թեթեւ
: Բժշկական
խում բերը
գիչեր
ու
$^բհ^
էլ^աշվսաաէին
:
կաագած՜
էր թուրք
Հբամանատարութիէնբ
Այսպիսի
պարագաներու
մէ^^ անՀըաժեշա
էր
քիէ մաած-եէ եւ շաա
ու չուա
զդալ
;
Այգ ցանկութեամբ
օժտուած
էին թէ Հ՛
Մել–
քումեանը
եւ թէ
Լեւոն
Շաղոյեանը,
իսկ
ասորի
Հբամ անատա
րնե
րբ
զուրկ
էին ա յգ
կարողոլթենէն
ու միշտ ալ կբ Հետեւէին
մեղի ;
Թրքական
Հարիլրեակ
մը թնդանօթներու
եւ
զօըաւո
բ գնդացիրներու
կրակով
պաշտ պան ուած՝
,
յաջողեցան
մօտենալ
^Բիւլթէփէ^ի
մեր գիրքին
։
Հոն՝ զոՀ տուինք
քանի մը քաջեր
^ Բ՚"յՅ
Վա
նեցի Վարգանեան
Հայկր,
իր իսկ վէրքերուն
աբ–
եան ճապաղիքին
մ է ջ , դնդացիրա
յին կրակ
տեղաց
թշնամիին
վբայ,
եւ ՚Բիւլթէփէն
չինկաւ
թշնամիի
ձեռքը:
Խմբապեաներ՝
Զիրօն
եւ Զօնօն
իրենց
յի" ~՜
նեակնեբով
կրցան
շփոթութեան
մատնել
մեր ձախ
թեւին
վյ^այ
արշաւող
թուրք
եւ
քիւրտ
ձիաւոր–
ները,
("էեէք՚վ տասը ձի եւ
7
Հրացան
,
գերելով
յիսուն
աւարառու
Բիւրտեր
ե լ վեց
ա,սկհսւբ1>է^
տ
Մեր
վյւրաւո
րնե
բու
մէջ էին Վարաբաղցի
Աս–
ծ՜աաուբը
, Վարազգատ
ԱբրաՀամեան
,
Տբգաա
Աօրոյեան
, Գարեգին
Հացագործեան
, ՚Լաչազ
Վա–
Հան
եւ ուրիշ տասնապետներ
եւ ենթասպաներ
:
Մայիս
Գին , առտուան
դէմ յաբձակման
Հրա
մանը
արոլեցալ
;
Խրամներէն
գուբս եկած
մեր առիւծները
աբ–
Համ աըՀելով
թշնամ
իի
Հարիւրաւոր
ռում բերը
,
գնդացիրներու
կրակը
ե լ Հրազէններու
արձակած
տեղատարափը
խոյացան
գէ>գի
թ^ամին
՚.
Շատ
չանցած
, թրքական
ամէնէն
րնտիր՝
<մէքթէպչի»
կոչուած
գունգերբ,
բազմաՀազար
քիւրտ
Հեծեալեերր
խուճապի
մատնուած
փախան
գէսլի
Խոյի
կհատոնկը
(վերելք)
, իսկ
Վալասաըի
գէմ
կռուող
Թուրքերը
բարձրացան
Շիաքարիազի
չեոձերը
I
Արեւի
առաջին
ճառագայթներբ
ողջունած
ա–
ահն,
մենք սկսանք
Հետապնդել
Ալի իՀսան
փա
-
շայի
«անսլաբտելի^
րանակր
Հ
Թ^ամին
ձդած
էր չորս
Հարիլրէ
աւելի
սպանեալ
եւ վիրալոր
, ի շաբս որոց նաեւ փաշա–
ներ
, ղնղապետներ
եւայլնւ
Մեր
ձեոքն
անցաՆ
300.000
թրքական
փամ
-
փուչտ
, կառքեր
եւ զանաղան
զինուորական
պի -
տոյքներ
: Ապանեալնեբոլ
քով գտնուեցան
կա
֊
րեւոր
փաստաթուղթեր,
անձնական
նամակներ
եւ
պատերազմ ական յատակագծեր
•
Իղմիրցի գնդապետ
Օսման
իր
բարեկամին
դրած
նամակով
մր զարՀուրելի
վերագրումներ
էԲվ ե ւպատասխաԱատոէԱ
Տարիներ առաջ^ երբ
Հայրենի
Հողին
վյւայ
մեր
վերջխն
աբցուն^երը
կբ թափէինք,
եւ
բըռ–
նագաղթի
դաժան
ցուպը
մեր ափերուն,
ինկանք
Հիւրընկալ
երկիրներու
մէջ, մեր
մտաՀոգոլթիլնը
"՚-րԻւ
Որբեր
է ինք,
ե լ տակաւին
չէինք
ըմ րո շխնած՜
Հարաղատ
մ ա յրենիքին
Համն ու Հոտը :
Լաւ
կբ
յիշեմ
, եքքկու տասնեակ
աարիներ
ա–
ո-աջ էր, գեռ
նոբ, Հայոց
անուշ
լեզոլին
Հարտ
-
զատութեան
ի տես
^ կտոր մը Հացին
տեղ,
«Յա–
ռաջ^ը
կամ
ուրիշ
որեւէ
Հրատարակութիւն
մեր
սրաին
սնունդն
էր ։ Երբ կբ կարդայինք,
ԱՀաբոն–
եանի
, Վարանդեանի
,
0
շականի , կամ
. Զարեանի
որեւէ
գրութիւնը.
Հոգիներու
փոթորիկ
կ՝ունե
-
նայինք,
յաճախ
ձեռքէ
ձեռք կը յավւշտակէինք
,
Նարգունիի
«Համով
- Հոտով
» Հէքեաթները,
գե–
ղեցիկ
ղրականութեան
անմաՀ կտորներ
: Կքչ կար
ծ՜էինք թէ ^ ^այբենիքը^
ել. Հայ լեղուն
ամէն
բանէ
վեր են :
Հայ
գբքին
ու դրականութեան
Համար,
բան
չխնայեցինք
մենք,
ոչ թէ գրող ըԱալու
, այլ մ
ը–
նացորդացին
Հարստութիւնը
, ճրագը
վառ
պա
-
Հելու
Համար,
մանալանգ
անմաՀներու
ճրագը;
Ոդբերգութեան
, ամէնէն
դաժան
էջր այն էր
որ , մեր սերունդը
նախակր թա բան
ին
աթոռնե
-
բուն վբայ,
Ա՛ Բ՛ Գ՛ը Հաղիլ սորված
,
փոթոբի~
կի
բռնուեցաւ
;
Անտուն
ու անոք,
մենք մեր
Հանապաղօրեայ
Հացին
պէս
"էրեցինք
մայրենիքբ,
փնտռեցինք
,
Հայ
լըադիրն
ու գիրքըէ
որբանոցներու
մէջ, փո՛–
դոցներ
էպազգա
յլ
տուներուն
նկուղներուն
մէջ, դեզնած՜ եւ
ՀայԾրոլ
պատռ
տուած
• • • • Ե՛–
ԷԲՐ^՛–
նշխարներ
,
յոպնաբեկ
մաբմնով,
գիշերները
լափեցինք,
ք՚նչ որ
դոՀար
էր
մեղի Համար , ինչ որ կրնայինք
Մարսել
յա–
նուն իրաւ գրականութեան
։՛
Այն ատեն , չատեր
անձնատուր՝
խենէշ
վա
-
յե լքնե բուն
, կը զուարճանա
յին
պաբասբաՀներու.
մէջ
կամ ծովափը,
աօո V^^սx,
դՅւ
շ՚տտէ
1Յ
V
^6
քբքբ
-
ջալով
Վերջին
քառորդ
դարու
ընթացքին
, եթէ
եր–
բեք
, քանի մը Հազար
գիրքեր
սպառեցան
, պատ
-
ճառբ այն է որ Մեծ՜ Եղեռնի
սերունգը
, Հացի
պէս
լափեց , քննեց , իր միջոցներուն
ներած
չափով
,
յաճախ
օրուան
Հացէն
զբ1րքէւելով :
՚
Հյեշւոեմ
որ, դպրոցը
պակսեցաւ
մեր
սե —
իոէւնզին
1
ԱՀա
թէ
ինչու
միչտ
մեր ճակտին
,
որպէս
մաՀացու
մեղք
կը զայէնեն
երէց
սերունդէն
չա -
աերբ, թէ Հայերէն
չենք դիտեր, տկար
ենքւ
Բայց
որո^ւնն
է յանցանքը
% Պատասխանը
ուրիշները
թող
աան
է
Նորէն՝ պատիւ
իրենց , որ ճրագը
վառ
կը
պաՀեն
Հ Ե՛– ես Հաւատացած՜
եմ որ , վաղը
, ա յս
սերունդն
ալ պիտի փնտռուի
:
Վեբջերս
յայտնի
քննադատ
րնկեբ
Գ– Մխի -
թարեան
, շատ
գեզեցէկ
յօդուած՜
մը ունէր
«Հայ–
բենիք Ամսագրի՜^
մէջ եւ աՀաղանդ
կը Հնչեցնէր
,
–
Հայ դիրքին
ճակասւագիրը
։
-
« Մեզի համար մանաւանդ
, գիրքեբը
կաբ^
դացուելու
Համար
են , ոչ թէ զարդարանքի
կամ
ժամանցի
Համար։
Հայ հոգիի
երեսներն
են ա ֊
նոնք
, Հայ մչակոյթէն
արձագանգներ
, որոնք
պի^
տի
ողողեն
մեր աուները,
եթէ
կ ո լզենք
որ Հայ
ու Հարազատ
մնան անոնք ։
« ճակաաագի՞րբ
հ"՚ձ դէբքեր՚՚^ն
.
. .
Նման
գըոդներու
ճակաաագրին,
որ եթէ
ողբերգական
չէ, ողբալի
է մեր օրերուն
ալ, աւելի քան
Հարիլր
աարի
դրականութի՚-ն
ընելէ եւ ՚լանգատ
արձա
-
նառբեւէ
եաքր
• • • » 5
Ե՛. աՀա
Հայոց
լեզո՚-ին
ախոյեանը՝
8ԱՌԱՋ՝
վերստին
միտք ու Հոգի
կբ մաշեցնէ
, յանուն
Հայ
մշակոյթին
, եւ գբողփն
, եւ գբքին
...
- « ււբ-է
քանի մը տաըի ալ այսպէս շարռւ–
նակուի, շատ մը հեդինակնեը պիտի նախրնտրհն
գուլպայ
կամ
ձիթապտուղ
ծախել :
« Երբ ժողովուրդ մը չի դներ, չի կարդար
իր տաղանդաւոր զաւակներուն արտադրութիւն նե
րը . կը նշանակէ թ է մտաւոր մակարդակը լքԼա -
ցեր,
մամուռ կապեր է» :
Կր լսե՚՚ս
Հայ
ժողովուբգ։
Բայց , ինչո
՞ւ
մեղադրել
ժոզովուրդը
• Պատերազ
մի
շրջանին,
չաա
մը գէրքեր
լոյս տեսան,
պի ֊
տանիին
Հետ, անպիտանը։
ԱնՀրաժեշտ
շէ
անուն
ներ
յիշել
:
Վերջին
տարիներուն
երբ
մ ամ "՚ւլր Հբատա
-
բակեց , Ահարոնեանի
եւ Լ– Շանթի
ամբողջական
գործերուն
լիակատար
Հրատարակութեան
լուբը^
Հպարտացանք
որ
Հոյակապ
գլուխ
-
գործոցներ
մեր
տարազրի
տուներուն
Համն
ու Հոտը
պիտի
րւլան
, ինչպէս
Կ– Զարեանի
« Նաւը
լերան
վրայ»։
Բայց,
""՛ւ
տեսաւ, ո՚^վ կարդաց
այդ Հատոր–^
ները։
Շատ
շաա
քանի մը գրոց - բրոցներ
, թե -
րեւս
փոխանակելով
իրենց
գիրքեբը
:
Մ ինչգեռ
՚լիրքր
Ժողովուրդին
ներ
շնչաբանը
պէտք
էր
ԲԱար
, բոլոր
տուներուն
մէջ ։
Վերջերս
կոմ իտասեան
Համ երդ
մ բ
արուեցալ
Լիոնի
մէջ–.
Հոն էր. Հայ ժողովուրդը։
Հոն էր ,
նոր
սերունդր։
Յոլղոլմով
լսեցինք
Վարպետին
անմաՀ
գործերր,
անոր
տաղանգաւոր
աշա
-
կեբտին՝
Վ • Աարդսեանի
Հմուտ
ղեկավարութեան
աակ
: Այդ օրր, Հայ ժողովուրգր
իր ցեղին
մ չա–
կոյթին
, երաժշտական
մեծ
Համերղբ
ԼՈ
-եց , ե լ
Հպարտացաւ
նո յնիսկ
ա յս անստո
յգ
օրերուն
;
« Հ ՛ " /
՚11՚ՐՔՒ^ ճակատագիրըֆ
Հայ
երդին
շունչբ կարօտ
են քաջալերանքի
ե լ
Հաւատարիմ
ներու։
Տ՚ոզովո՛՛լրդն
է ապերախտր–. Ոչ ••
Բուն
պատասխանատուն
Հեղինակներն
են որոնք
իրենք
զիրենք ծախոլ
ապրանքի
պէս
Հրատարակիչներու
տրամադրութեան
տակ
դրած
են դժբախտաբար
:
Եւ. իրենք
են որ կբ տուժեն
ինչպէս
Հայ գրակա
նութիւնը
:
Իրաւ
գրականութիւն
կր մշակուի,
փոշինե
րու
ե լ մուկերու
կրծոլկ
դառնալու
Համար
...
Գարմա՞՚նբ։
Գժուար
ՀԷ
ւ Այս ժողովուրդը
երբ
Հայրենի
երկրին
մէջ,
ըոնակալութեան
եա. սար
սափի
օրերուն,
ուրիշ վէրքեր
ունէր,
գրական
Հարստութիւն
մր ձգած
է, որ այսօր
մեր փառ
-
քրն
է : Ինքնապաշապանոլթեանց
Համար
իր
մէջ–
քին փամփուշտ
ունէր,
իսկ գեղեցիկ
դբականու
-
թեան
Համար
սիրտ
ու միաք կը մաշեցնէր
է
կ՝ըեէր
մեր ուժերուն
եւ անգլիական
զօրք կբ
գտ
նէր
մեր խումբերուն
մէջ
Հ Ասոնք
ուրիշ աեսակ
Հայեր
են» , գրած
էր
ուրիշ Հրամանեւտար
մբ եւ կ^աւել^նէր–
Հ, Զգոյշ,
աղաս, կեանքդ
վյւայ շտաս ,
եթէ
այս
կողմերէն
կրնանք
"Ղ^ ~ առողջ
Հեռանալ
« գուրպան
ֆ մը պիտի
ընեմ
>:
Սպաննուած
էր նաեւ
Ամկոյի
աջ
բազուկը
,
իր եղբայր
ԱՀմէտ
աղան է
Սալմաստի
շյ՚ջանի
մեր կռիւներու
եբկրորգ
շրջանն
ալ կը վերջանար
մեր փառաւոր
յաղթա
-
նակով
I
Մայիս
Գի երեկոյեան,
թ^ամին
Հասած՜
էր
Խո յ եւ կօտոլ
, նոր ե լ օգնական
ուժերուն
սպա
-
սելու եւ քայքայուած
բանակր
վեբակազմելու
Հա
մար
: իսկ Ամկոյի
եւ միւս
աշիրէթները
անցան
Աղբակի
շրջանը
I
Ուրմիա յէն
Հասնոզ
սուրՀանգակները
նո յն -
պէս
յաւլթանակՆեբ
կ^աւետէին
:
Մեր
կռիւներու
ատեն,
Ու֊բմիա
Հասած
ք^ր
Նուրի
փաշւցյի
(էնվէրի
ե՚լբայր)
5\ րգ զօրաբա
-
ժինը,
Մուսուլի
եւ Վասպոլրականի
բազմաՀազար
քիւ֊րտ
ձիաւորներու
Հեա
Ուրմ իոյ
փոքրաթիւ
Հայ - ասորական
ուժերը
անՀալասար
եւ օրՀասական
կռիւներ
մղելովդ
գ ե ֊
րի բռնած
էին
200
թ " ՚ – Ր Ք
զինուորներ
եւ
երեք
թնդանօթներ
, Պապարլի
գետին
ափբ
պարտոլ
֊
թեան
մատնելով
Նուրի
փաշան ;
Ընկեր Արտաշէս
Ատեփանեանի
, Մալիք
Խօ -
շապայի
ե լ Աղա - Պետրոսի
(վերջին
երկուքը
Ա,^
սորի)
առաջնորգութեամբ
, Ո ՚ ֊ ր մ ի ո յ մեր
ուժերը
Հետագա
յին ալ Հրաշքներ
գո բծեց
ին
յ
Մայիս
\^դն, Փայաջուկ
գիւղին
մէջ
տեղի
ունեցաւ
Վանեց
ի ղեկավարներու
ժոզովբ
Հ Գարձ–
եալ
բնութեան
ենթարկուեցաւ
գաղթելու
ծբա
-
գիրէԼ^
Բ՚"յՅ
75
Հաղարի
չափ
Հայ - ասորի
հսկայ
զանգուածը
տեղափոխելու
Համար
անՀբաԺեշԱք
՚^Ւ1"9^^ՐԸ.
4ք
՚գակսէին
։
Նոյն
օր , կօտոլի
շրջաններն
ապաստանած
թուրք
Հբամ անատարութիւնը
սպաոնագիր
*^Ը.
զրկած
էր երկու
Պարսիկներու
միջոցով։
կ՚՚առա–
ջաբկէբ
անձնատուր
ըլլալ,
եթէ
չենք
ույլեր
բնա–
ջնջուիլ
,
Անսպասելի
յաղթանակէն
գինովցած,
մենք
արՀամարՀեցինք
այդ սպառնագիրը
X
կողովներու
չյ՚ջանը
վերսկսալ
է
Մեր
ե լ ասորի
ղինուո րական
մարմիններու–
խառն
ժողովին
մէջ որոշուեցաւ.
1)
Բանակցութեան
մանել
Ո՚^րմիոյ
Հայերու,
եւ
Ասորիներու
Հետ,
յայտնել
թէ , մտադիր
ենք
բանալ
Ա ալմ աստ
- Խոյ - Ջուլֆայ
գիե^Րէ
յ"՚Ր՚"
՜
բերութեան
մտնել կովկասի
Հետ
եւ
յայտնեէ
գաղթելու
մեր մտադրութիւնը
:
2)
Տեղեկանալ
թէ մեր այգ
մաադրութ1
"^11
իրականացնելու
Համար
անոնք ինչ միջոցներ
ե՛.
առաջարկներ
ունին եւ ըստ
այնմ
կաբզագրել
Հարկ
եղածը
:
Մենք
առանձին
ժողովներ
ալ ունեցանք
նաեւ–
Փայաջոլկի
մէջ
յ
Գադթին
կողմնակիցները
կը պնդէին
թէ
թրէ՜
նամին
թէել
քշուած
է մեր սաՀմաններէն
,
բայց
ոչնչացած
չէ , այլ կը պատրաստուի
եւ մեր հե -
ռանալը
այլեւս
անհնարին
կբ դարձնէ
ւ
\
Հ ՚ Մեչքումեան
հակառակ
էր մեր
կովկ՚ս՛^
գաղթելուն
եւ կը յայտարարէր
.- Մենք անտե՛/–
եակ
ենք կովկասի
մէջ աիրոզ
կացութեան
: Եթէ.
նո յնիսկ
վիճակը
լալ է^ մենք մեր
75
Հազար
դ""/՜
թականներով
կը բարդացնենք
կովկասի
մեր ՚"՛/ ՜
զակիցներոլ
կացութիւնը
:
ԱԶԳԻ՚ե
Fonds A.R.A.M
