ԵՐԵՒԱՆԸ
ԵՐԷԿ ԵՒ ԱՑՍՕՐ
՝Րաղաքը պատչգաՎից
Ա–
».ւ.֊. ^ . ^ ՚ ^ – -
Ֆրանքեւհայկակաքլ
Միութեա&
ՏհւՍուար 1.^ի հացկերււյթին մ է ջ , որ էւար\քոնած
էր
֊ ի պատիԼ Պքք.ք6յճ11ի,մեբ
եայւԱցէէո
բարեկա–
մը իետեւէալ ճ՛առը կարդաց, հայկական պաս»–
մդնթեան , ւքշակոյթի, և աո հասարակ հայութեան
մասին, ջերմ ծափերու մէջ —
•
Հայոց
սլասէմութիւնր
մեզի
կշ սորվեց՛նէ
որ ^
^էեւ
Հ,այերր
սւյ.եչի պակաս
էին֊ թիլով
քան
Պս՚ր–
որոնք
արգէն
1Լա յս րո ւ֊թ իւՆ
կազմաօ՜
^ էին , անոնք աապալեցին
ուրարաական
րւժր եւ,
• "Կ/՚Գէ*է^
իոկ՝ քաքարի
պայքար
մղեցին
Պարսիկ -
ներուն. դէմ : Ա՝երթ ենթարկուեցան
, մերթ
անկախ
գ արձան
, . ել սակա
յն
Հա յերր
երրեք
չկորսնցու -
• - ՑԻ
^՛ "քԳԳ՚՚՚յին
միութեան
ղդաղումր։
իբրեւ
մարզ
. հ-աոայելով
Պարսիկներուն
, եւկամ աւելի
ճիշդ
,
վւոխն ի վէոխ կամ
կռուախնձորի
կամ
.պատուար
պետութեան
ապերախտ
գերր .կատարելով Արե -
ւելքի,եւ
Արեւմուտքի
էր
դրացիներուն
միշեւ,
Հաստաաուահ–՝
Հողամասի
մր ւէրայ
որուն
բարձ —
րա րե րձ լեռնե
բու
կտրատումնե
ր ր կր նպաստէ
ին
Հ րոս 11յ կ ւս յխն
կռիւնե
բու : Հա յաստան
որ
գիտցաւ
յագթել
լեռներուն
աղղ ային
միութիւն
մբ
կաղմե–
լու
Համ աբ , ճակաաաղբօրէն
Հաբկագբուահ՜
է ր
միանալ
իր դրացիներէն
մէկուն Հետ
բնդդէմ
միւսին...
միանղամտյն
երկուքին գէմ
դնելու
Համ ար : Անտա րակո
յս ասիկա
գէմ է բ Հաւասա -
րակշռութեան
օրէնքներուն
, լա րա խագացոլթ իէն
մր լի վտանղներով։
քաղաքականութեան
սխալ մր
շէր
այս,
այլ ղա շխա րՀաղ րական
Հրամայական
մ ր» , ինչսլէս
կ՝բսեն
այսօր։
ՊատաՀաքէ է
ան -
շուշտ,
ոբ այսպիսի
անել կացութեան
մր առ^ել
^
կաբգ
մ ր տան
ո ւա է րն ե ր՝ պէտք
զղային
րնտրե
լ ,
Հ պ ատ ա կո լ թ ի ւն
մ ր , «գո րհակցո
ւթիւն
մ բ՝^ , եր -
բեմն
կրքոտ : Գիտենք
այսօր
թէ •> "* մէկ
մողո -
վոլրդ
, որքան
ալ մեհ՜ րլլայ , աղատ
չէանՀատա–
կան տկտրութիւններէ
: Եւ սակայն
, այդ բացա -
ոիկ
պտրտգանեբուն
դիմաց , մեհութիւննեբ
, ի^նչ
ն չան աւո բ դորհեր , ի^նչ Հերոսութիւն
ա յս
աղդին
մէշ,որ
մ իչա
տուահ է մ արդկոլթեան
անթիւ
նա–
Հաաակներ
, նաՀատակնեբ
Հաւատքի
, կամ
Հայ
րենիքի
: Ի՜նչ
մեհ յանդղնութ
իւն
, երր Արքա
յից
Արքա
յ Տ իղ բանի
աո աշնո րդո
լ թեամբ
,
Հա
յերր
գիմագրեցին
Հոովմէական
կայսրութեան
եկ .աա–.
բահ
ուեց ան
մ ինչեւ
Ա ուր
իո ք Հարտւբ
: Եւ
աւելի
վերշբ,
Ի՜նչ Հոյակապ
քաշոլթեամբ
, նոյն
Հայե
րր
ո րոնք առաշին
աղղն
են պա չտօնա սլէս քրիս -
տոնէութիւնբ
բնդունոգ
, կր շարգուէին
Աւարտ
յ–
բի գաչտին
վրա
լ եւ կր քաշոդէին,
իբենց
Հերոսա
կան
մաՀ ով
, պար տագր
ելո
լ մաղգ էական
իրանը
ոբ
ճանչնայ
իրենց
կրօնական
աղատութիւնբ
: Ե՛–
ա քս գէպքր
տեղի
կ՚ունենար Ե • գարուն
: Աաղթա–
կաններր
կր իսոնարՀ ին պա րտեա
լին
դիակնե
բուն
առշեւ
եւ կր քարգեն իտէալր
որուն
ղոՀուեցան ա–
նոնք : Գաման էբ պա յֆարր
, սակա
յն թշնամ
ին ալ
ասպետական
ոգի մր ունէր՛
՚ ՛Եւ
գմբախտոլթեան
քովն
ի վեբ 1լաճի Հայկական
քաշութիւնր
: Հա
յաստանի
պատմ ութեան
մ էշ չաա են
Հերոսական
էշե
րբ
է
Հա քտստան
կրցաւ
ինքնուրո
յն
մնալ
այն
քան
տառապանքներու
մ էշ :
Հա
յոց
ղ րական
ութ
իւնր
զուդրնթաց կբ քալէ
իր պատմ
ու թեան
Հետ • Հեթանոսական
չբշանին ,
չունենալով
աղգա
լին դիր , Հա ք րնտ րանին
քունա
րէն
լեղոլով
կր
մ չակէ
Հե
լ քէնական
գրականու -
թիւնբ
, մ ինչ մոգով
րդ ական
գուստններ
ազգա
քին
բարբտռով կր կաղմ են Հա քերէն
Շ՚սՀանամ
է
մ բ,
ոբ իր ներչնչոլմով շաա մօտ է իրանեան
գիւցազ–
նական աւանդավէպեն :
՛Բրիստոնէ
ութ
իւնր
րնգունելով , Հա
յաստան
կոնակ կբ գարձնէ
ամէն
բանի
որ
Հեթանոսական
է : Ան կր քարե
յ՚՚յն - ասորական
քրիստոնեայ
մ չակո յթին : Շատ չանցահ
, օմտուելով
իր սեփա
կան ա քբուբենով
, կր թարդմանէ
, կ՝ուսում^/ա -
սիրէ եւ կբ ճոխացնէ
Հ ա քր ենաս իրական գբակա -
նութիւնր
, կ արտագրէ
նուրբ՝ եւ
յ ո ւ զ ի չ ,
խոբՀբ–
դաւ որ բանաստեղհութիւն
մ բ, կբ գրէ իր պատ–
մութեւնբ
: Եւ Ե ՚ – ԺԳ • գաբ, Հա յկական գ բակա–
նութիւնր կրդառնա
ւ արեւմ աեան
դ րականու -
թիէն
մր, նման Ա՝իշերկրականեան
Միշին
Գարու
մողովուրգներոլ
գբսւկանութեան
: Րա
քց , երբ Ա–
բեւմ ուտքի
վրայ
Հայաստանի
վերշին
պաաուՀանր
կբ փակուի
, Կի/իկիոյ
Հաքոց
թադաւո
րութեան
անկսւմոփ
, ել Խ ա չակ
ի րնե
բո ւ ՝ պա րտոլթեամբ ,
երբ անապաՀով
ութիւնր կր խափանէ
ուսոլմր ,
Հայկական
ց րականու թ կւնբ կր կորսնցնէ
իր արեւ–
մաեան
ոդին
, իր մե^նաղաբեան
խստամբերսւ -
նբ ել իր դհտնական
նկտրապ իբր :
Տադանոաւոբ
Հաք ցուսաններ
քացցր
ինքեաապութԼամր
կ՝եբ -
զեն վարդր
ել սոխակր
,
դաւք աւիսւրս, ^ եւ
ղդաղուահ
սէրր,
Հե տեւողհւթ
եամ բ
Պաբսկաս -
աանի :
Հաքերր կրմնան
նո նքան
հարաւի
աքէեւմտ–
եան
գրականութեան։
ԺԸ • գարուն
Մխիթար
կը
Հէմնէ Վենեաիկի
մէշ վանք մը որ զարկ
կույոայ
իյՄԲ
- Ծանօթ գրացիաուհի Տիկին Մարի -
էտտա Շահինեան, որ ռուսերէն կը ցրէ, վերջեբ^՛
Հայաստան այցելած ըլլալով, շարք մը պատրաս
աած
է,
«Երեւան»
խորացրին տակ։ Ահաւասիկ
հատուած մը,
ՀԱովետ
.՝ Հայաստան»
ամսացրի
թաբդմանութեամբ (1949 "Նոյեմբեր)
Նոյեմբեբեան
այդ վաղ առաւօտեան,
մամի
վեցն
անց կէսին, պէտք է ոբ առանձնապէս
մութ
լինի՝
թանձր
խաւար , - չէ՛ ոբ մենք մտնում
ենք
մեր
լայնութեան
երկար
ձմրան
թագաւհրռւթիւնբ
:
Բայց պաաուՀանի
քաոակուսին
իմ առաշ
տարօբի
նակ արհաթափայլ
լոյս
ունի։
Լուսամուտի գէմ
յանդիման
քաղաքն է փռուահ՜
վաղորդեան
եր -
կնքից
նայող
մեհ լուսնի
Հանգիսաւո
ր
լուսափայ
լի մչուչում
: Իսկ երկինքն
արդէն
պարղուել է ,
փարդագոյն
Հորիզոնի
փերեւ
յառնում
են Արա -
գահի սպիտակ,
ձիւնահահկ
լանշերը։
Անասելի
ղեղեցկոլթեամբ
սքանչելի է Երե -
ւանը
գիչերուա
ք ու աո աւօտուա
յ մրց ակց
ութեան
ա յգ կրկնակի
մամ
ին : Նրան
ե րկու
կոգմ ից եգե–
րում
են Արարատի
եբկկատար
լեոնաթամբբ
եւ
քէսռակատար
Արագահր
: թւում է , թէ
բնութեան
ստեղհագո
րհութեան
անմ աՀոլթեան
մէշ փո քր
ու
իւգճուկ
պիտի
երեւայ
այն , ինչ ոբ ստեղհել
է
մարգր
, մինչղեռ
Հէնց
Հորիղոնում
Հասնող աքդ
Հսկաներր
, այղքան
վճիտ
օգբ
, րոպէ առ րոպէ
ումեղացոզ
անաղարտ
լոյսր
օգնահ
են
Հասկնալու
ճարտարա պետական
ոճի ա լն ամբողշոլ
թիւնն ու
վեՀութիւնբ
, ոբ ունի Երեւանր՝
մեր
Մ
իութեան
մէշ
ոճ ե կողմ ից առաւե
լ օրդանական
քագաքնե -
Ր
1՚.7 մէկը :
՚Բառոբգ դար առաշ
այդպիսին
ամենեւին
չկաբ։
Նրա տեգը կար մի ուրիչ՝
նաՀանգական
վ՚ոչիհահկ
քաղաքանման
բան՝
փոքրաթիւ
խոչոբ
տներոփ
, որ պիս իք ա յն
մամ անակ
ՀՀար,բունի ատ -
ե անն երի»
Համար
կառու ցանում
է ին Ա՛ո ւսաս տա
նի բոլոր
հա յրերում
, անկախ
տեղանքի
բնո յթից
,
պաամ
ութ
իւն ից ել ա չխա բՀադրութիւնից
:
Միակ
դլխաւոր
փողոցից
սկսւում
էին
նեղլիկ
նրբանցքներբ
, Հողահահկ
փափուկ
տտնիքներով
,
մ իակե րսլ անակնե
ր ի ամ բողշ
կո քաե րբ
, որ չին -
ւում էին յաճախ
չ^րհուահ
Հումքից
ել մէկ
երկու
տասնամեակում
փլուելոլ
վաանգի աակ էին,
փո–
ղո ցնե րում
նեղուահք էբ ել կեղտ
, ամէն
օր ցե–
րեկուայ
մամր
չոբսից
՚Բանաքեռի
բարձունքի
լեոնաՀովտային
քամին։ Եւ սկսւում
էր
այն ,
լերկ ու աւագուտ
լեոնա լանշե ր իղ բարձ բանո
ւմ էր
լեռնաՀովտային
քամին։ Եւ սկսում էբ
այն
Ի՚՚՚էԸ. Եբեւանցիներբ
անուանում
էին
փ ո շ է ւքրրիկ :
Լեռներից աարափով
քաղաքն
էր թափւում
հակ -
^կող
խճային
մանրափոչին
, փողոցներից բաբ -
ձբպնում
էր արգէն
բուն
քաղաքի
փոչին,
աղբ ,
կեղտ,
թղթակտոբներ
: Ե՛– այգ
ամէնր
պտոյտներ
ղոբհելոփ
ու պար բռնելոփ
օգում
լցնում
էր մար–
դու
աչքերն
ու բերանը,
կրճկրճում
ատամների
տակ է
,Հ՚–
Երբեմն, ալդ փողոցներում
տեղի
էբ
ունենռւմ
ամենատարօրինակ
չաբմում
:
Գիչեբներն
այնտեղ
քուն
էին առնում
ինչ ոբ
կենդանիներ
^
որոնք
նման
էին գորշ տոպրակնեբի
կոյտի։
Առաւօմէնե–
բը նրանք
արթնանում
աշխումանում
՚ էէն,
մարդկանց
մութ
ստուերներ
նրանց
մէշքին
ամ -
րացնում
էին փայտէ
տնակներ
, եւ
կենդանիներր
կանգնում
էին, թափ տալիս
իրենց։
Աի րոպէ
յե–
.^֊տռյ փհդոցռվ
անցնում
էբ քարաւանը
,- որբ՜
գալիս
• էբ Արարաաեան
Հարթավայբերից
ել քաղաքի
մի
շով
անցնում
վեր՝
գէոլի
՚Բանաքեռ
: Ուղտ - ոււլ–
տի ետեւից
թրմփալի
քայլով տափակ
Հետքեր
էին
- գրոչմռւմ
փոչոտ
գետնի
վրա
յ ։Տ ա րո ւրե րե լովպա–
. բանոցր,
ուղտը
չարմման
մէշ էր
գնում
փ՚էից
կաիւուահ
գանդակներ^՝
աստանգակների
՚".յգ
.-թախհայի
ե րամ շտութ
իւնր : Այդ՝
չուող
մեզրա
–~
^ճանճերն
էին աաբւում
«ամառանոց»
Տունիս
ամ–
սից
սկսահ
, երբ Երեւանի
չբշակա
յ
գիւղերում
անտանելե
տօթ
էբ լինում,
մեղուաբոյհներն
ի -
րենց փեթակնեբր
բեռնում
էին ուղտերի
վբայ
ել
ուղարկում
սարերը։
Բնութիւնը
, ասես, իր բոլոր
նեբՀակութիլն–
ներն
ի մ ի է Հաւաքել
ա յս քագաքն
ստեգհե
լիս :
Ամռանն ա քսաեղ
շոդր
Հասնում է
40
աստիճանի
,
ձմեռր
սաււնամանի,բր՝
20
աստիճանի
: Ըստ
միշին
տարեկան
շերմութեան
, Երեւանր
նման է Բալ -..
տեմոր,
Պլիմուտ,
Լոնաոն,
ֆարիղ
, Տուրին
, Ա ե–
լաստովւոլ
քաղաքներեն
, րստ ամառուայ
միշին
շերմութեան
նման է Ալմեր,
Բարսելոն
քաղաքնե–
րին
, իսկ րստ ձմ եռուա
ք մ իշին շերմութեան՝
Լե–
նինցրագին,
Նովդորոդին
, Հէլսենկիին։
Բայց Հին
ԵրեւանոււՐ այգ նե րՀ ակութ
իւննե ր ր չէ ին չափտ–
ւորւում
ոչ գիտութիւն
կողմից,
ոչ բարեկարգու -
թեամբ,
չէին
օղաաղորհւում
ոչ բմշկութեան
, ոչ
էլ արուեստի
կողմից։ Գա առողջութեան
Համաբ
- տմենտմնասակար
քաղաքէնեբից
մէկն
էր : Եբեւա–
նբ գիեթէ
չէր աճում :
50
60
տարուան
րնթաց–
քում
նրա
բնակչութիւնր
աւեքանում
էր,
Հաղար
մարդուց պակաս
թւոփ : Մեր գարի
սկղբում
քա–
ղայն
ունէր երկու տասնեակ
Հաղարից
մի քիէ^ ա—
ւելի
րնակիչ
յ
՚ ՚Բադա,քի
պարհան,քն էրՀռչակաւոր,
յ^աՀ\՜
խարՀ հկ շուրր
, որ բերուեք
էր Գետառ գետի՝–՝–ւէւ–
կուն քներր
կաղմ ոլյ <<՝Բրռ.ք
Բունարից -
՚Բառա–
սուն
աւյբեւր
Ից : Ա ակա
յն
Հ ին Երեւ անում
շուրր
չէր
երեւում
: ճի*գ է , , փոոոցներն ե վար
Հոսում
էին
առոլներբ
, բտլց գբանր շատ կեգտոտ
էին ու
աղտտկալահ
: Տձեւ
ու անՀբապոյբ
էին սաբքա–
Հայ
դրականութեան
վեբահնունդին
: Շատ մբ
թա րգմ տնո ւթ իւննե ր կը կատար
են Ա. Լաղարի
մէշ
՝• Պէաք է Հետեւիլ
օրուան
շարմում
ին , որով
Հետեւ
արեւմտեան
աշխարՀ
ը աք լեւս չէ այն զոր
ճանչցան
: Վերահնունգբ
ամէն բան
վախեց
«Յէրանքնեբու
քով» : Շաա շուտ կրյարմարին
,
կ՝ լնտե լանան
նո ր կա ց ո ւթ ե ան եւ ԺԹ •
գարուն
գազութնե
բու
Հայ գ ր ա գէ ան ե բ ր վե րսաին
արեւ -
մ տեան գբագէտնե
ր են : Ա ա յր
Հա յրենի
քին
մէշ,
շարմում
ր աւելի
ուշ հնունգ
կ՝առնէ , բայց
մ չա–
կութային
յա րա բե րո ւթ իւննե ր բ Եւրոպայի Հետ , ՝
մասնաւորապէս
Ֆրանսայի
Հետ,
կր
վերսկսին
անցեա
լ գարուն է
ԵԼ
լեղուն
կր ձեւաւորուի
մտահման
վրայ։
Մ իշին դարու
Հա յերէնր
, ոբ պերճ էր , հանր ել
իսստւ^կրօն
, իր արտայայտահ
ղադավյա
րնե
բուն
պէս , իր կարգին
կ՝արդիանայ
: Երկու
ճիլդի կր
բամնուի
ա յ դ լեղուն • արեւե լեան
Հա յերէնր
որ
կբ պաՀԷ տակաւին
որոչ
վե Հ ո ւթիւն
մ ր եւ որ
սքանչելապէս
կր հառա
յէ բանաստեգհութեան
, ել
արեւմտեան
Հայերէնը,
որ պայհառ
է, վերին
աս
տիճանի
ճ չղ րիա ել ա քս տեսակէտով կր գերա
֊.
զանցէ չատ մը եւրոպական
լեգուներ :
Հայերր
արուեստագէա
են : Գմբախտաբաբ
^
գեղարուեստի
եւ գրականութեան
մէշ
նախա -
քբիստոնէական
չրշանի
բոլոր
ստեղհագորհոլ
֊
թիւննե
րր
րո լորով
ին անՀ ետացահ
են , մոգովր
ր
գական
երամչտութիւնր
անվիճելի
կերպով
արե
՛ ֊
ւե լեան նկարագիր
ունի , սակա
յն
երամչաութիւն
մ լն է որ, եթէ նկատի
առնենք
Ասիոյ
բոլոր
մո–
ղովրգական
բանաՀիւսութիւններբ
Լփոքլոր՝) , տ
ւե լի մօա պիտի
ղ ան ենք
մեր գեղշկական
երամ^
տու թիւն
քան թէ արաբականին
կամ թրքականին
:
Զի խանգարեր
մեգ,
ինչսլէս
ասիական
երամշ ^
տութիւնբ
: Եկեղեցական
երամչտութիւնր
,
նմա
նապէս
ինքնատիպ
, չատ ղեղեցիկ է եւ
իրապէս
իսորու1։կ :
ԺԹ • դարէն
ի վեբ,
Հա քեբը չաա
պատուսւլք,ր
տեդ
մ ո կբ գրաւեն
եւրոպական
ե րամ
չտութեան
մէշ։
Մագաղաթի
վյրայ
դունաղարդոլմը
կանոլ -
խէն
մ չակուահ է ել չատ յաշող։ Շատ աւելի
մօտ
է բիլզանգական
արուեստին
քան թէ
պարսկակա
նին։
Նկարչութեան
մէշ, Հայերր
Հիմա
զուտ ա -
րեւմտեան
արուեստին
կը Հեաեւին
: Եւ
^այկ՛
ճարտսւրապետութիւնբ
, որ երկար ատեն
անհա -
նօթ
մնացահ է, ներկայիս կբ ճանչցուի
իբրեւ
մ իշե րկրականեան
աւագանին
ամէնէն
ինքնատիպ
ներէն
մէկր։
Աւելի
չեմ կրնար
հանբանալ, այս
մասին
եւ կր գոՀանամ
Համառօտակի
յիշելով
ոս–
կե բ չո ւթ իւն ր եւ գորգագո
րհութիւնը
:
Իբրեւ մարգ,
Հայր սակաապէտ
է,
անխոնշ
աչխտտող։
Անտարակոյս
գորհի տաղանդ
ու^
,
բայց
եթէ
իր առեւտուրին
մէշ յաշողի
, իբ չա -
փաղանց աչխատութեան
չԿւորՀիլ է : Վաճտռակա–
նը եւ ղորհարանատէրբ
, նոյնիսկ
Հարուստ
ըլլան,
կր շարունակեն
իրենց
գորհին
երթալ շատ կա -
նուխ եւ գիշերր
մինչեւ
ուչ ատեն կ^աչխատին
տու
նին
մէշ։ ԵթէՀայ փաճառականր
չաՀտգորհէբ
արտագրութիւնը
, փոխանակ
անո ր
հառա
յելու–
ՇաՀ - Աբբաս
Ա. պիտի
չքանդէր
Ջուգան
, պար -
ղապէս , մողովուբդը
Պարսկաստան
փոխադրելով
իր երկրին
տնտեսութիւնը
վե րաՀասաատե
լու
Հա
մար։
Բանուորբ
որ չատ Հալատարիմ է,
միչա
պատրաստ է գորհին
գլուխր եւչատ գնաՀատ -
ուահ աչխատաւոր
մբ։
Հա յաստանի
մ էշ
Հայր
ե րկ րադո
բ հ է , մ
ինչ
իր գրաց
ինե
րր խա^աբահ
են : ՚Բաղաքին
մ էշ մեհ
մ ասր արՀեստաւոր է : Վերշապէս
մ տաւո բակա–
նութեան
Համ
եմ ատու թիւնր չատ է , կտն
բմիչկ ՜՛
ներ
, ուսուցիչներ
, գրագէտներ
, արուեստագէտ
՜՜
ներ։
Հայը չաա անՀատասլաչտ է իր կարհիքնե
՜
բուն
մէշ։
Բայց խորապէս
կ՛՝բմ բոնէ
Համերաչ -
իսութեան
եւ իբեբօղնութեան
ոգին :
Ջերմօրէն
րնկերասէր է •
Կր վերշացնեմ
անով ռր ամէնէն
փափուկ
մա
՛՛ք ՛ն է Հայաստանի
,
Հայ
կինր
,
առՀասարս՚կ
ղեղեցիկ
, գգաստ
եւ անբասիր իր
փարմունքին
մէշ,
անձնուէր
եւ Հաւատտրիմ
ամուսին,
Հիանա–
քե րնտան1ւ,ք>ե մայր
ել ինչ որ գնաՀատե
քի է աան
խաղաղութեան
Համար՝
Հնազանդ է Հարսր եւ Հո–
գահու
կեսուրը ;
փ
Fonds A.R.A.M
