է
6
ՆԻԻԹԵՐ
ՊԱՏՄՈԻԹԵԱՆ
ՀԱՄԱՐ
ՏԻԼԻմՍնԻ ԱնԿՈՒմԸ
<Հ
Բր էսսւոնեսւնԼ
րու. ՛էէ"՛ էւն
լ րէն սչա լաս։ սչէ -
աէ
շինել աամ» , սսչաոնացեր էր Արշ՚"գր ՜
Հիւ՜
մայուն»ր,
որ Ուրմիա յէն Շարաֆխանէ
փախչե -
լով, Բիւրաերէ
, խ՛աթարներէ
ե լ մաս մր րախաա–
խնղիր
Պարսիկներէ
ձիաւոր
ւչոլնղ
մր կազմած եւ
ռուսական
թնդանօթներով
զինուած
, մօաեւլած էր
Ա ալմ ասաի
սաՀմ աննե
րուն
Արշաար
լ ՛ ՛ ւ ր ՚լրկած էր նաեւ Վանի
թուրր
Հ րամ անատա
րին
ե ւ խնդրած էր փութազնԼ
լ ար -
չաւանքր
Աալմաստի
վ յ ւ ա յ ։ Ան կազմակերսլած
էբ
բազմ աՀ ազար
" ՚ - ր ի շ բանակ
մ բն ալ :
Ամկօն
նոյնսլէս կբ գործէր : Կբ մաածէր
թէ
Վանէ ն Հ ասած
ղազթ ա կանութ
իւնր վՀատե
ցուցած
է նաեւ Ա ալմասաի եւ Ուրմ ի" յ րնիկներր ու քբի"՜
տոնեանԼրր
սլիտի չկրնան
դիմ՚սգրել
ումգին
էէր"–
Հի մր :
Ր սլատաս խան Արչատի եւ Ամկոյի
իսնգրանք–
ներուն
, թուրք
Հ րամ անա աար
ութ իւնր բաւակա -
նացած
է ր
մ իա
յն քանի
մ ր չավու^ե
ր
Գրկե
լ"վ
Տիլիման :
Ու յանկարծ
օր մր Արչատի
րանակր
ամ րա -
ցած
աեսանք
Ուբմիսյ
լճի ավւէն
մ ի ն չ Լ ւ
Խ՚՚յի չՐ՜
քանն երկարող
Շաքաբե ագի
լԼոնե
րուն
վրա
յ
Ամկօն ալ աեզաւո րուե ցաւ
կօթուրխո
յ եւ
մ ինչե
լ
Ա ալմ աստի
Աուլաւ
զ ի՚֊զն
ե րկա
րող րար -
ձունքներուն
վրայ։ Իոկ Աօմայի
լեռնաչզթայէն
՛իրա յ կր վխտա
յին
քր աական ա չիր է թնե րր
Երեք
կողմէ,
ռազմագիտական
կէաերր
ղրա—
լած
էին մերթշնամինեբր
, մէկ կողմէն ալ Աւր -
միոյ
լի՛ճր կր կտրէր
մեր ճանասչար՝էր :
Մեր ել Ուրմ ի՛՛յ
Հաղո րզ ակցո ւթ իւննԼ
ր լւ դեռ
կր չարունակէ
ին
Վ՚՚ւչչիի
լեոն անց քով
կացու -
թիւնբ վտանգաւոր
էր։ Պէաք էր փորձել
ամէն
մ ի–
ք՛՛ց • Անտարրեր եւ անզգո
յչ
րլլալ կր ն չանակէ բ
դաւաճանել
մեբ մոզոփուրգի
գոյութեան
Րո լո րր
թ ^ամ
ի է ին ա յլե
ւս
: Րա
յց զեո մեր
եւ Պարս իկնե բու րարեկամ
ութիւնր
լաւաղ
՛՛յն
զ ր–
րաւականր կր Համարէինք
մեր ասլաՀովութեան
:
Հաֆթվանի
Հա յկական
ումերու^ւ
Հ րամ ս՛նա -
տար
Հրաւիրած
էինք
ռուս գնգասլեա
Գլաաչելր,
որ
անւիոյթ
ե լ ասլիկար
րլլալով
, իրական Հրա -
մանատարի
գերր կր կատարէր
աննման
Համբար—
ձում Ա ելքումեանբ,
իբրեւ
օգնականներ
նչանակ
- ֊
ուած
էին Ջիբօն , ՛էա զար չակ
Շ իր վան եան եւՀ
Վազգէն :
^
իԼմբոնե լով
կացութեան
ծ՚սնրութիւնր
, ՛լի՛– ՜,^
ւլաց իական մեր զինուած
ումերր
Հաֆթվանի
ե — |
կեզե ցիին րակր
Հ բաւի րեց ինք
ե լ
յա յատ րարե –է
ցինք
« Պարսիկ
մոզովուրդի
Հետ մ ենք
զ ար1. ւոր
Հարեւաններ
ենք եւ անկեզծ
բարեկամներ
: Պար–
սիել կտ ռա վա ր ո ւթ ի ւն բ մ իչտ
Հ ո վանաւո րած
եւ
սլաչտսչանած է մեր մոզովուբգին
թէ՝ երկրին
մէք
եւ թէ իր սաՀմաններից
դուրս :
Պարսիկ
մոգովուրգին
Հետ կռիւ ունեցած
չենք
եւ սչիաի
չունենանք :
Տ իլիմ անր
զէնք է վերցրել եւ սլաաե րազմ ա -
կան
ւլո րծողո ւթեանց
ձեռնարկել,
գեռ
անյայա
են ա յգ գո րծո ղո ւթե անց զե կավա
րնե
րոլ
ծբաւլիր–
ներուն
թաքուն
ծալքերբ
Մեր զոյքԸ ,
ւղս՚տիւն
ու կեանքր
արգէն իսկ վտանգուած
են :
Ուստի
.
1 ,
Մ ենք
՛լ էնք
վե րցրած
, մեզ
պաչտսլանե–
լու
Հար/լագրանքին
տակն
ենք գտնւում
:
2.
Ն՚սխայարձակ
պիտի
չլինենք
, այլ մեր
սաՀմտննեբր
պիաիւ պաչապանենք
:
3.
Զինուած
Ասորիների
ե լ Ջի՚լօներու
ւլսր -
ծողութեանց
պիտի չնսլաստենք
, սակա
յն խանգա–
րելու
է լ ցանկութիւն
չունենք
, թ^ամական
վի -
ճակ
չս տե ղծ ե լո
լ
Համ ար
մ եր բախտակից
ու զի
նակից
ազղին
բեկսրների Հետ :
4.
(Լնգ՝.,աբումԿւերի
ատեն թէ խազազ մա -
մանակ
պարսիկ
խաղազ եւ անզէն
ագամարգ -
կանց , էլանանց եւ երա խանե բին պէաք է
ազատ
անցք տալ եւ խիսա
սլա չտպանո ւթե ան աակ
նրանց
պէաք է բերել մեբ Հ բամ անատա բոլթե ան
յանձ —
նել , ապաՀով վա յրե րի մէք տեզ աւո րելու նպա -
տակով :
5.
Զինո ւածնե
ր ին , ինչ տղգի էլոբ սլատ–
կանին , երբ՝
՛ււ՛" Հի
Համ տր
մ օտենում են մեր
ստՀմաննե
ր ին , պէտք է սլատասիւանել
կրակով
:
իսկ
անձնատուր
լինոզներին
, անվտանգ
բերել եւ
Հրամ անատա բութե ան
յանձնել
6.
Այ" ՀրաՀանգնե
բին
ղէմ
մեղանչոզնեբր
՚լնղակտՀաբւում
ենանխնայ »;
Գարձեալ
կտրուեցանք
Վալասաբի
մեր ումե
րէն եւ չէինք
կրնար
մեր գոբծոգութիւննե
րր
նե բ–
՚լաչնակել
անոնց
գւ^ծոզութեանց
Հետ :
^*
՚1
.^1
՚է
"յ
" լ ՚ ՚ ՚ բ զ ո ՚ - ե ց ա ւ
, որ նոյն
չրքանի
Հրա
մանատար
Լեւոն
Շ՚սղոյեանի
կողմէ ալ
նոյնի -
մասա
ՀրաՀանղներ
տրուած
են :
Մեր մէք զտնուած
ռուս սպաներր
, որոնք ո–
չինչ
ունէին
կորսնցնելիք
եթէ աղզամիքեան
յա -
լ՛ա բե րութիւններր
լաբոլէին
կամ խղուէէն,
կո
ՕՐՈԻԱՆ
ՇԱՐԺՈՒՄԻՆ
ՀԵՏ
Փաքաւոքաեաւ
ևքկիդ
եէհկ եւ այսօէ
(ր. եւ վերջին մաս)
Եգիպաոս
միապետական
երկիր
մլն է։
Ո՛նի
էր խորՀրդարանն
ու նաիստրարներր
:
Արգի վեՀապետր,
Ֆարուք Ա. աչխոյմ եբէ -
տասարգ
մր, կր զբաղէ
երկրին
գոբծերով
մեծ
քանագրռւթեամբ
: Կր Հետեւի պետական
թղթա -
ծրարներուն
առանց
յասլաղում
ի ,
մնա
լով իր
գբասենեակին
մէք,
մինչեւ
" ւ չ գի չե ր : Թէեւ ու -
սած
Անգլիոյ
մէք, ֆրանսերէնբ
անգլե բէն
լեգուէն
աւելի լաւկր խօսի։
Իր Հօր՝ Ֆուատ Ա • էն վերք,
անկախ Եգիպաոս
ի ե րկրո բ գ թադաւո
րն է : Աբ -
ձանագրենք եւ այն , որ թրքական
լուծէն ազատ—
ուելէն ի վեր , ինք երկրորդ
թագաւո
րն է ,
որուն
Ապտ ինի Պալատին
թուբքե
բէն պաշտօնական
լե -
գուն վերածուած
է արաբերէնի
:
Երեսվւ՛
վերքին
լնտրոլթիւննեբուն
մէք, ո -
րոնք տեզի
ունեցան
անցեալ
Յունուարին,
քախ—
քախիչ
մ եծամ ասնութիւն
մ ր չաՀեցան
Վաֆտր
,
որ կուսակցութիւն
մբ բլլա լէ աւելի
չարմում
մբն
է : Ըստ իրենց բացատրութեան
«վեբածնունղր
ագ–
զային
ալիին»։
Ջգտում
գէպի կատարեալ
անկա—
խութ
իւն :
Ա յս պա յքա
րին
առա^ո
րղր
Հանղ
իսացալ
Մ ուսթաֆա
ՆաՀաս փաչան
, ումգնօրէն
մաքառե–
լոփ րնգգէմ
օաար գրաւման ,մինչեւ իսկ իր ներ
քին
թչնամ
ինեբուն
, բոլորն ալ ազգեց
իկ անձեր :
կառափաբութեան
սեղանին
փբայ կր
գանուին
անմիքական
Հարցեր,
^բԻ եւ սլաբտագրիչ
ու—
սում,
քնքոլմ
պաչարման
փիճակի եւ ազատ աբ —
ձակումր
քագաքական
բանաա րկեա լնե րո ւն : Ջլ^՛—
քում գրաքննութեան
: Նուագ խիստ
վերաբերում
Հանգէպ
օտարականներու
:
Րանակցութիւննեբու
վերսկսում
Անգլիոյ
Հետ։
Մ ՚ ՆաՀանգներու
Հետ
առեւտրական
Համ աձա
յնութիւն
:
կառուցում
րտնուորական
քագաքներու։
Արաբական
Գաչնակ
ցութեան
աչխումացում
, եւն՛
եւն–։
Ան՚ւլ՚ազիտութիւնր
մանաւանգ մեծ աւեր կր
գործէ
ե ր իտասա րդո ւթեան
մէք։
Մանուկներ
վ։ո—
խանակ
գպրոց
մ տնելու
, կր թափառին
փոզոցնե
բուն
մէք, մինչեւ ոբ
6 8
տաբեկան
ԲԼլան եւ
գործի
մ տնեն : Անոնց
գո րծե լու աո աքին
չրքանր
կր սկսի
մ ո լրա ցկանո ւթեամբ :
Ա՚լքի^լնեբր
կ՚ամուսնացնեն
չատ փոքր տարի—
ք ի ն ։ Հազիւ
12 13
տարեկան
, անոնք
մայր
են աբ—
գէն : Կ*աչխատին
իբրեւ
սպասուՀի
,
լուացարա–
րուՀի , երբեմն
իբրեւ
գործաւոր :
Եզիպաական
լնտանիքնե
բուն
մ եծ
մ ասր
ունի նուազազ ո լն Հ
ինգ
երախաներ : կարելի
է ր կրկնապաակե
լ ,
նո
յնիսկ
եռա պատկե
լ ալս թիւր , ե թէ թչոլաո
ութիւնն ու
անմա քրո ւթիէն
ր չմեռցնէին
մնացեալնեբր
:
Մինչեւ
1930
պետական
գպբոցնեբէն
շաա ա —
ւելի
թիւոփ ֆրանսական,
անղլիական,
յունա
—
յուսա
յին
չաՀեբ ապաՀոփե
լ : Եւ ումեզ
քարսգու–
թիւն կր կատարէին
անմ իքապէս
Տ իլիմ անի
փր"՛
յ
յարձակելու
մասին։
Գնդապետ
կուզմ ինսկի եւ
փոխ—գնղապե՚ո
Անելնիկովր
նոյնպէս
Համաձայն
էին
Տիլիմանի
փբայ կատարելիք
յարձակման : իսկ մեր մոզո -
՚ է ո ՚ ֊ Բ ղ ի առոզք բնաղդբ
սակայն
ուբիչ բան կր թե
լադրէր
:
1918
Ապրիլ Տին, Մակովն
եկած
թսւրք-քբ–
տական
ումերր
արչաւեցին
Տ իլիմանէն
գուբս
դիրք
րոնած ասորական
Հարիւրակին
փրայ եւ ծանր կո
րուստներ
պատճաււելոփ
մտան
Տիլիման :
Ապրիլ
9ին , Տի՛լիմանի
ումեր
դուրս եկան քա
զաքի պարսպագռներէն
եւ փորձեցին
արշաւել
Հաֆթփան - Վալասաբի
Հայկ. շրքաններոլ
փրայ։
Շատ
չանցած,
նաՀան քեցին , գռներր
ամբա -
ցնելով եւ պարիսպներու
ետեւր
գիրք բոնելով :
Ասորիներբ
կր կռուէին բաց դաչտի
մէք։
Կ՚իյնային
քիլօ զինուորներ
արիւնաչազաիս
եւ թա
ւա լգլոր , բայց
անոնց
յտնգուգն
գրոՀնեբր կրչա–
րունակուէ
ին :
*
Ջիբոյի
եւ Վագարչակի
Հեա, մեբ ձիաւոբ ե–
րեք Հարիլրակնե
րով տեզա
լոր ուած
է ինք
՝Ր Ի՚-ե
Թէփէէն
մինչեւ
շաֆթվանի
ագրի լբր Հասնոգ
ար—
տերուն եւ անտառներուն
մէք :
Երկօբեայ
կտտագի
կռիւներէ
վերք , կա լա -
սարի մերզեկավարներէն
Աամսոն
, կոստին
, գ.
Պոլլզարացին
եւ Լ– Շագոյեան
մտածեր
էին վերք
տալ
աբիլնՀ եզութետնց :
Տիլիմանի
պարսիկ վաճառականապե
տ Աա -
չատի - Արաս
Ալիի
գլխաւո րութեամ
ր
յայանի
գիւղատէր
Աատրղ խան Աարթիպի եւ "ւրիչ
ազդե–
ցիկ
Պ՚սրսիկնեբոլ
պարտականութիւն
յանձներ
էին
միքամտել
Տիլիմտնցինեբու
ել
Ասորիներու
գործոզութեանց
, զանոնք
խազազեցնելու
Համար։
Անոնք պիաի խնդրէ
ին նաեւ Արչատի -
Հ ի լ -
մայունէն որմիլորդ
Հանգիսանայ
, խազազոլ -
կտն, իտալական
եւն– վա րմա րաննե ր կային : ֆո–
զոցներր,
Հանբակառքերր
վարմարս^՚նեբր,
սրլ,^
ճարաններբ կր լեցուէին
Եւրո՚զացիներովլ
փանի
մր եգիպտացի
Հաբուսանել,
կր խեղդուէին
օտա.,
րականներու
այս բազմութեան
մէք։ Տասր
տարի
առաք եւրոպացի
տիկին
մր չ՚ստ գմուարաւ
պիս,ի
ուղէբ
պարել
ե՚չփպաացիի
մր Հեա :
Հիմա փսխուած են մամանակնե
բր։
Երկիրր
ՀետզՀետէ
աւելի եգիսլաական
կր ղառնայ։
կաբգ
մբ օաար փարմաբաններ
փ,ակուած
ու
միացուած
են կրթական
փարչութեան
կոզմէ
։
Անգլիացիներուն
մեկնումոփ,
մոզոփուրգր
կլ,
զգայ որ ինք իր տան մէք է , ազատ
ու
՚սնկախ ,
միակ
աէրր
երկրի
ճակատազրին : կաո՚սվարոլ
«
թեան Հետ կապուած
րոլոբ
պաչտօնագրութիլն
-
նեբն
ու
խնգրաղիբնեբր
պէտք է րլլան
՛Արաբերէն։
ժողովուրդի
Հոդեբանութեան
մէք կաաար -
եալ յեղափոխութիւն
մր տեզի
ունեցաւ։
կարգ
մր
օտար տարրերու
երկրէն
Հեռացումով,
մեծ քա -
ղաքնեբու
տեղացի
բնակչութեան
թի՚֊Ր
սկսալ
սաուարանտլ։
Աալթացի չաա մբ
բնտանիքներ
մեկնեցան
Աւսաբալիա
։
Ազատ ու անկախ
ապրելու տյս գիտակցոլ
.
թիւնր կր քգա
յն՛ս ցնէ եգիպտացի
մողովուրգր ^
վասնզի քաղաքականապէս
եւ տնտեսապէս
աէրր
չէ տակաւին
իր երկրին։
Անթակայ է մեծ պեաու–
թիւններուն
, մասնաւորարար
Ան՚լլիոյ
աղդեցոլ -
թեան
I
Փոխադարձ
Համաձա յնութեամ
բ մր
Անգլիա
պարպեց Եգիպաոս
, բայց իրզինուորներն
ու օ -
դանաւերր
կեգրոնացուցած
է Աուէզի
^բանցքին
չուրք, անապատային
մասին
մէք։ Կայնաեւ
Աոլ-
տանի
խն՚էիրր։
1930^5՛
սկսեալ
եկոզ գացող
րոլոր
՛լա Հ լի ճնե ր ր չեն կրցած
Համ աձա յնութեան
մբ
յանզիլ այս մասին : ԳաՀիրէ կր պաՀանքէ Անգ -
լիա
յէն , անոր անմ ի քական
պարպումն ու Ե՛ւ իսլ -
տոսի
կցումր։
Լոնտոն կր ձգձգէ՛
ու
1լառաքարկէ
Հանբաքուէի
ենթարկել,
որպէսզի
Աուաանի մո -
զո վուրգր
ինքր րնտրէ իր ուգած
ճամ բան ւ
Կլանուած
Հրեաներուն
գէ՛ք մզած
պաղես -
տինեան
պատերազմով,
եւ մտաՀոգ
իր իսկ սաՀ–
մաններու
ասլաՀովոլթենէն
, երկրորղ
ԱշխաբՀա–
մաբտի
աաեն մանաւանգ
, եգիպտական
կառավա–
րութիւնբ
ստիպուած էր, գոնէ աոմամարար
, յե–
տաձղել
Աուաանի եւ Աուէզի
մասին
"լաՀանքներրւ
ՆաՀաս
փաչայի
իչվսանութեան
գլուի, գալոփ, այս
խնդէբներր
կրկին կուգան
սեզանին
վրայ։
Վ^աֆէն
ու իր նախազաՀր
կլք նկատուին
միակ
իչխանու -
թիւնր, որկրնայ
լեզու
գտնել
Անգլիոյ Հետ :
Մեծն
Րրիտանիայէն
վերք, Ա՛
ՆաՀանգներն
^ լ կ՝ուզեն
՛լիրքեր
ղրտւել
Միքին
Արեւելքի
մէք։
Աո
այմմ
անոնք
զինուորական
թափանցումէ
աւե
լի՝ կր Հեաեւին անտեստկան
թափանցումի
քտզա–
քտկանոլթեան։
Մանաւանգ որ Անգլիան
կ՝ապա–
Հովէ այգ չրքանին
՚լինուորական
պաչապանու -
թեան ապերախտ
գործր։ Մ՛ ՆաՀանղներր կր քա
նան
ներմուծել
մեծ գրամագլոլխ
ել
Հաստատել
անտեսական
Հաստատուն
խարիսխներ :
Այսինքն
տիրանալ
քարիւգի
" ՚ ՚
•/ / ՝^
Թէեւ Մ՛ ՆաՀանզներր
ունին
տշիտրՀի ամէ -
թիւն վեբաՀաստաաելու
եւ ճամբաներր
բանալու
Համաբ , որպէսզի
Հայ եւ ասորի
զագթականնե
ր ր
կովկաս
անցնին
։
Մինչ
Հայերր
զրկուած
պատղամ աւո րնե
բու
աչխատանքի
արդիւնքին կր սպասէին
, Ապրիլ
11/
աոաւօաեան
, Տիլիմանի
, Աաղազեանի եւ
Հաբաչի
թուրք - քրտական
գիւզեբէն
յարձակում
մր սկր–
սալ
Վալասար
, Փայաքուկ
եւ Հաֆթվան
- Խոս-
բովայ
մեբ չրքաններու
վրայ :
Լեւոն
Շազո յեանի զեկավա րութեամ
բ , Վանե–
ցիներոլ
երեք վաչտեր
, ասո րական
Հարիւրակ
մր
եւ Փայաքուկ - Վալասար
գիւղերու
Հայ սակա -
լտթիլ
զինեալներբ
ստիպուած
էին ճս՚կաաիլ Ար
չաաի
ՅՕՕՕնոց զօրամասին եւ րազմաՀաղաբ
խու–
մանին
՚լէմ :
Մերոնք
Հարկադրուած
էին կռուելով
կտրել,
անցնիլ
մէ/լ մամուան
ճամբայ, բաց գաչտին
՛էր–
րայով,
մինչեւ
ծունկերր
ցեխերու
մէք թաղուած
I
կռիւնե
րր անՀաւասար
էին եւ օրՀասական :
Աւելի նպաստաւոր
չէ ին Հաֆթվան
- Խոսբո–
՛ի՛՛՛յ չրքաններու
մեր ումերր :
կռիւներուն
կր մ ա սնա կց է ին կուզմ ինսկին եւ
կոնտբատեւբ
, որոնց
ներկայոլթիւնն
իսկ
յուսա–
գրիչ էր ՚ Կրակի
գծին
վբայ
էին նաեւ Հագար ա -
սորի ղինեա^եբ
:
կէսօբուան
ատեն , Վալասաբի
մեբ
ումերր
Հասած
էին արդէն Արչատի
բանակավայրր,
գրա
ւած
էին
20.000
թրքական
Հրացանի
փամփուշտ -
նեբ,
թէւդանօթներ
, ուգաեր ել ձիեր :
Թնամին
յիսունէ
աւելի սպանեալ ել վիրա ՜
ւորներ
ձգելով
անկանոն
նաՀանքի
գիմած էր :
Օրուան
րնթացքին
Տիլիմանի
ումերու
յ՛՛՛ն -
դուգն
գրոՀնեբր
քանիցս խորաակուեցան
մեր Հա–
կաՀաբուածներէն
ել
թշնամին
Հարկաղրուեցաւ)
դարձե՚սլ
ամրանալ
պարիսպներուն
ետեւ :
\
Ու Տիլիմ անր պաչարուեցալ
•
՚
^
ԱԶԳԻՆ
Fonds A.R.A.M
