ՏԱԿՈԲ ՊԱՐՈնեԱնԻ Պ ս ա Ր Ը
ԻՐՍՊՍւՅՏ ԹԱՏՐՈՆԻ
ՏԱմԱՐ
(ՊԱՐՈՆԵԱՆԻ
ՄԱՀՈՒԱՆ
եՕԱՄԵԱԿԻ
ԱՌԹԻՒ)
(Ամւիոփռւած Սովեաական Գբ ա կ անո ւթիւն
եւ Արուեսա ալքոագրէն)
հարո՛նեան՛ այն ականաւոր
Հայ գր>/ւղներէ^
է , որոնց ձգած՜ գրական
Հարու֊սա
ձառանգ՚ււթ-էւ.՛
\եր մեր գրականութեան
ոսկէ ֆո՛ւ ան է մ աած ւ
յ՛ր գործերր
քանի մր
Հրաաարակութիւններով
գարձան
ներկա յիո էո՛յն զանգուածէ՜ե
սեփակա -
խու.թիէ.նր :
Ի1որ գաղափա րականութիւնր
ընկերացած
գեղարուեսաական
անմխաելի
արձ-անիքին
, Պ"* -
րոնե անի սաեղծագո րծութեան
տուած
են՛ այնսլի -
սի կե^սոլնակութիւն
, որով ան
ճեղքելով մօտ
Հարիւրամեակի
ձ՚շոլշր, Հասած է մեղի եւ կր յու–
ղէ– ու կ՚-ոգեւորէ
մեր մամանակի
մարգիկր ;
՛հարոնեան
կեանքի Հասկացողութեան կր մ ի՛
յէէցնէր
ղա յն վարպետօրէն ա րտացո լե լու մեծ տա՛
ղանգ՜. Անո ր ղրական
մառանգոլթիսնր
Հ ա րաղատ՛
օրէն կ՝արաայայաէ
ԺԹ • ղարռլ
60—80՛"^"՛*՛
թը–
Լականներու
Հանրային
քաղաքական
կեանքի
գրեթէ
րոլոր
բնորոչ
կողմերր։ Աեծ
երգիծաբանբ
այգ կեանքի կրաւորական ա րտացո լողր չէ , այլ
իր մամանակա չրքանի
Հանրա յին
յարաբեբոլթեանց
խիստ գաաաւո
ր :
Պարոնեանի
Հանճարեղ
գբչի աակ ղարա շրքա
նի գէմ՚քերն
ու ղէպքերր,
ՀսՀևրային
երեւո
յթներր
կ՝երելան
իրենց
ներքին էութեամր եւ ոչ թէ այն
սլէս ինչպէս կր ձգտէին
ցոյց տալ կղերապաՀպա–
Նհղական կամ ա ղա աա կան մամռւլն
ու Հ րատարտ–
կքքլթիւններր։
Պարոնեանի
գրչի աակ
մամանակի
Հէսղգային
քո քերր»
(Հանրտյինւ - քաղաքական
գոր–
ծիշհեր
, ղրողներ
, խմրաղիրներ
եւն՛),
"՚ յԳ
թմբկաՀարոլած
^Հսկա\.երր» մերկացած
արաա -
քին պաճուճանքէն՝ կր կանգնին
բնթերցողի ա -
ոաք իրենց գաճաճային
փոքրութեամր
,
մտաւոր
յոլ՛
րարո յական
սնաՀ՛– կութեամ
բ , խարէոլթեամ
ր ,
կեղծիքով :
Պ արո՛ն եա՛ն մ եծ տաղանղով
ցո յց է տուած
թէ
ինչպէս
քաղքենի
յարաբերութիւններբ
աս -
տիճանա բա ր կբ ղրկեն
մ "՚բղր
իր ամ՚է\նէն
աղնիւ
գիծե րէն
, րարո յականէն
, աղնուութենէն
վեՀանձ–
նոլթենէն
, արմաքնտպատուութենէն
եւ կբփոխա -
րինեն գբամի
Վր՛"յ
խարսխուած
անբարո
յոլ ՝ "
թեամբ,
այլասերումով,
խա րե բաբ։ լթեամ
բ
քծնանքով
, չողոքորթութեամր
եւ կեղծիքով
յ
՚Րաղքենի
յարարերութեանց
ծն՚ռլնղ ,
Հանրային
այս
բոլոր
երեւո յթներբ
ղասական
պարգութեամ
բ
նկարաղրուած
ենիր երգիծա բսՀև։ութեանցեւ«.Ա ե–
ծապատիլ
Աուրացկաննեբուն » մէք :
Հրատարակելով
այս բոլո րր , Պարոնեան կոչ
կ՝բնէ ոչ թէ լալ, ՛ո յլ ՚^՛" յք՛" րիչ գանոնք րառ՛ւ ա–
լո՚ւ ել անոնց
ծնունղ
տուող
Հ ա ս ար ա կա կա րգր
քնքելու Համաբ :
Պարոնեան՝
մ ամուլէն
ել գիրքէն
վփ բք, պայ
քարի
ղօրաէձոր ղէնքերէն
մէկր կբ Համարէ թատ
րոնր ել չատ գրած է թատրո(նի
Հ ամ ար եւ թատ -
րոնի մասին։ « Ընթերցո՛ գ թատրոնր կր սիրեմ ,կբ
գրէ՛, բայց չեմ գիտեր թէ թատրոնն ալ ղիս կբ
սիրէ՛՛ : Րնականաբար
մ արղս իր սիրած առարկա
յի վյւայ քիչ մր չաակեկ
խօսի, օրինակ
սիրաՀարք
Իրենց
սիբոլՀինեբոԱն
վբայ»։
Պարոնեան
եղած է բազմակողմանի
կերպով
զարգացած
, կարգ մր լեղուևերոլ
ծանօթ, թատե
րական արուեստին ու Համ ա չփյա րՀային թատեր -
գութեան
ծանօթ գրող մր։ Ւրե\հց րնաղրին մէք
կարղացած է Հին թատերական
երկերր,
ֆրանս.
գասական
գրակա՛նութեան
լաւագոյն
նմոյչներր
եւ
այս
ամրողք պաշարով
ձեռնամուխ
եղած է Հայ
թատրո\նի ղարգացման
, եւ իր Հեղինակաւքոր
խօս
քր րսած է : Ա
Օտ
քսան տարի մտրակբ
ձեռքր
խա
րազանած է այն մարգիկր^
որոնք արուեստր կբ
Հեռացնէին
մողովոլրղէն
:
Տակոբ Պարոնեան
գրական ասպարէզ
մտաւ
այնպիսի ատեն մբ երբ թէ արեւելաՀայ
ել թէ ա–
րեւմտաՀայ
, ՀսՀևրային
քաղաքական
կեանքբ
կ՜՚ապրէր իր աղգ. զարթօնքի
շրքանր : Այ ս տաս -
նամեակներունօրակարգի
մէք էր ԹրքաՀայաստա–
նի ազատագրութեան
Հ ա բ ց ր ,գա ր ա լ.որ ճկումէն
Լ
Հալածանքէն,
թալանէ^ն ու կոտորածէն
Հիւծած
եւ քայքայուած
մողովուրգր կբՀաւաքէր
իր .ոլ -
՚^^ՐՇ^
կը.
"("՚արաստոլէր
օրՀասական
պայքարի
սուլթանական
րռնա պետ՛ութեան գէմ :
Սուլթանականութեան
գէմ նախապատբաս -
տուող պայքարի մէք վճռակա\\ ղեր կրնար կատա
րել պատմական
անցեալի
վերՀանումբ,
Հայ մո -
ղովուրգի
պա տմ ո ւթե
ան ւ^փառա ւո ր
էքե բու
ց>ոլ -
ցագրումով
Հայրենասիրական
պայքարի
ՀբաՀրու–
մր։ ԱՀա թէ ինչու
50 ֊ –
(^ական
թուակա՛ններուն
թէ
բանաստեղծութեան
, թէ
թատերգռւթեաՆ
մէք ղերակչիռ
աեզ կբ գրաւեն պատմական
նիւ
թեբր։
Այղ թատեբագիրներէն
են Ա. Հէքիմեա^
,
Յակոբ
կարինեան,
թովմաս
Թէբղեան, Մ՛ Պէ -
շիկթաշլեան
, Պ • Ղ՚ուրեափ :
\աին
Ն
ալբտ նղե ան « Մեղու » պարրե -
րականին
մէք Հրատարակեց
«Ազգային
Թատրոնր
Պոլսո յ մէք» ուր կԳրելան
իր թատերական
րմ -
րբռն՚ումներբ
.
1)
Թատրոֆւբ մռղէովբգին
մօտեցնելու
եւ անոբ
ծառա յե ցնե լու
անՀ րամե շաո լթ իւն բ :
2)
Թաարոնր
մամանցի
առարկայ
նկաաելու
գաղափարի
մխաումր ել անՀ րամե շտո ւթիւն
ր նբ–
կատել
զա յն իրրեւ
^ուս՛ումնական
ամ րիո^>՜» , «ա–
մ էն Հասակի
մ արգոց»
ւոլսռլցանող
, «նոր
տեսակի
գպրոց» :
3)
Ուսուցանելիք
նիւթի խիսա
րնտրութիւն
:
4)
ԱնՀ րամե շաո ւթիւն
խնքնուրոյն
թատրեր -
գութեան
, մամանակակից
Հաբցեբու,
րնտանեկան
կեանքի ոբ կբ քննէ ամ՚ենանուրր
կողմերր,
ել կբ
ղէնէ Հ ան րո ւթեն գատաստան
ին առքեւ :
5)
հյստագոյն
լնաբոլթիւձ՝
թարգմանական
թատե բգոլթեանց :
6)
Գաղափա րական ել գեղարուեսաական
տե
սակէտէ
րարձրարմէք
թատե րղո ւթե անկա տա բմ ան՛
անՀ րամե շտոլթիլն
, իրակախ կեանքի իրապաշտա
կան ցուցագրութիւն
: Հրամարում
բեմական աւե
լս
ՐԳ
չա րմո ւձե ւե րէն ;
7
)
Րեմ ական
լեղուի
մ աքբ\ո լթեան եւ յստա -
կութեան
ղիտա կցե լռվ
, թատրոնր « կ^ուսուցա -
Խէ ղեղեցիկ
Հայախօսութիւն
, կբ մչակէ
լեղուն
ել աննկատելի
կերպով կբ նեբմուծէ
աղղի մէք լն
տիր ոճեր եւ աղգոլ գա րձա ւածքնե ր» ;
Յակոր Պարոնեան
գրական ասպարէզ
մ տաւ
ՆալրանղեսՀ՚էի ա յս ա շփւատո լթեան
լո յս լնծա
յ " ՚ ՜
մ
ք^յ^'
մ օտ
Հինղ տար ի վերք : Պարոնեան
նո յն պա -
Հան քնե րբ կր ներկայացնէր
: Ան ալ
կ^րնգգծէ
թատրոնր
մռրոփոլբղին
մ օտե ցնե լո լ , թարղմ տնա
կանի փոխարէն
իւնքնռւրոյն թատե րգութեան
զարկ
տալու,
րեմ ագրո ւթ իւննե բո ւ ոբակր բարձբա՛ցնե -
լու եւ բեմական
լեւլուին
ուշագբութիւն
գարձնե -
լու
անՀ րամե շտո ւթ իւնր :
Աբեւե լաՀա յաստանի
մ էք Յակոբ
կ ա բ ին ե ան ի
եւ
ուրի ^ե բու պատմական
ողբե րգութիւննե
բուն
շատ կարճ աաեն ի մ էք
Հ ակագրո ւեցաւ
կեն ց աղա -
յին թատ
բեր գութ իւնր :
(ւքձական թուակա՚նՀնե բաւն կէսերուն ասպա
բէղ
եկաւ Գաբբ իէ լ Առւնղուկեան
ի խորապէս
ղաղա -
վւարական
ել գեղարուեստական
բարձր
արմանիք
՛նե ր ունեցող
թա արե րգո ւթ իւն ր , որ աստիճանա -
բաբ
ս անղո
լիսքւ.
երէն վար իքեցուց
Աբ շա կնե բ՛ն ՛ու
Ա անգո լխտնե ր ր ել անոնց տեղբեմ Հանեց Պէպօ -
ներբ ել Կ ուկո ւլիներ ր , Զիմզիմովն
ե րր • ցոյց տբ–
ւալ երկու տարբեր գասակարգերու
պայքարներր։
Արեւե լաՀա
յ բեմ ի վյ՚ա
յ իրապաշտ
թատրոնի
յազթանակ
(Լ–
էր , կապուած՝ Գ • Ա՚ռւնգուկեանի
եւ
Գ • Զմշկեանի
անուան Հետ
յ
իսկ
արեւմ տաՀայերոլ
մէք րնկերային
կե ան -
քր թատրոնի
նիւթ գարձնելու
պատիւր կբ պատ -
կանի Յակոբ
ՊարոնեսՀնի :
1865/Տ՛
ան գրեց
«երկու
տէրով ծառայ
մ ր» , ոբ լսյս չէ տեսած
իր ողջու
թեան։
1868/1»
լոյս լնծա յեց «Աաամնա բումն Արե
ւելեան»
, ղաւե շտր
, ապա գրեց «Րաղտասա
բ աղ -
րարբ»,
<ձ Շողոքորթբ » , ՀհՊառոյգր» եւն.՛.
Պարոնեանի
այս երգիծական
գրուածթւեբր կբ
կրեն սկսնակ
գրողի
որոշ անփորձութիւն
, սա -
կայն թէզաղափաբական
, թէ
իրապաշտական
ուղղութեամբ
նոբւոլթիլն
էի)՛.՛ արեւմաաՀայ
կեան
քին մէք ել կր ղ՜լէին իրասլաշտական
, կեքնցաղա -
յին թատեբղոլթեան
սկիղրր
՛֊ Հեղինակի
նպա տսւ–
Կրն էբմեբկաց\.ել ա ս ա իճ ա
՛Լ
ա րա ր ղէպի
այլա -
սերում եւ կործանում
լնթացող
քաղքենի
կեան -
ՔՐէ
Ց
՚՚յց տալ եւրոպակա՛։. սնա
լու արտաքին
շղար
շի տակ գէպի
անրարո յութիւն ել այլա
սերում
գլորուող
վերնա խալի
կենցաղր :
Պարոնեան
այս ղաղափարախօսութիւ՚քեբ
ղե -
ղարուեստական մեծ բնգՀ ան րաց ումնե բով
տուած
է յատկապէս
^Րազդասսւր
ազբար» եւ
«Շ*"զո -
քոբթ»ի
մէք :
Պարոնեանի
երգիծական մեծ տաղանղբ, գե -
ղաբուեսա
՚ խօսքին
տիրապետելոլ
վարպետռւ -
թիւնր
, կեանքի սքսՀ<>չելի ճանաչոզութիւնբ
եւ այգ
կեանքր
Հաբ ազատօրէն
նեբկա յացնե լու իր արտա
կարգ
ումր
կարելիութիւն
տուին
վեբ"
յիչեալ
թսւտերգութիւնր
ստեղծե լու ։Ե ւաա լու
կերպարներ
որոնք Հայ գրա կաէ՝.ութե ան
Հերոսներու պատկե -
րասրաՀին
մէք կ՝ոմնենան
իրենց պատուաւոր տե–
ԳԸ. ^՚– յ"՚է"ԲԳ
ո^յբունգնեբուն
ցոյց կուաան
Պ-ոլսոյ
կեանքր
Հիմնակս/ն
կողմերով։
50 ֊ 60"՛^"՛^,
թ ուա կաննե բուն
Պոլսոյ մէք
թատերախում
րերու
խազււ.ցանկին մէք կր գերա -
կչոէին
ֆրանսերէնէ եւ իտալերէնէ
թարգմախոլ -
թիւններ :
Պարոնեան
Հետեւողական
պայքար
սկսաւ ա -
տոր
գէմ։ կրմեղագրէր
մինչեւ իսկ
Վ՚սբգովեանր
որ իր խաղացսոՀկր կր խճողէր եւրոպական
թարգ
մանական
թաաերղութիւննեբով,
չէր նպաստեր
ինքնուր,ոյն
թատեբգոլթետն
ղարգացման։ վար -
գովեան
կ՜՚ուզէր
Հայ մոզովուրգր
գաստիարակել
օտաբ թարգմանոլթիլնեբով
«ճիշգ այն
մարգուն
պէս, որ ապտակն
օտաբին
գլխուն
իքեցնելով,
իր
տղան ծեծած
ՐԱալ կր կարծէ» :
ԱովետաՀայ
գրական ագիաութեան
մէք այ%
ԳաչԱակցոէթխկէևՆ
խպէսյխդ
յանոէԱ ՀւսյաՍտաՍի
ազատոէթհաԱ
իյԱԲ.-
Այս գրէութիւնը տպուած է Փարիզի
« Ռուսսկայա
Միսլ »
էՌուսակա1ն Միաք)
թ ե ր թ ի
195Լ Սեպա– 28իթի ւ ի ն մ է ջ ։
Յօդ ու ա ծ ա գ իրը ոաւս մտաւորակսԱւ մըն, է,
ապրած ՝ կովկաս ե ւ րաւական ծա|ձ՚օթ եայկակ,սյ&
կես^նքին։ կարգ մը կ արեւոր սխա^լա
^1
կսՏ1ւ, ս|սււ
կ այն յօ դ ո ւ ա ծ ը ընւյյւանրապէս րաւակսւն քւիշդ տհ–
դ ե կ ո լթիւնն ե ր կ ըպարունւսկէ Հ • Ց • Դ^ սշե ա կ ց ոՆ–
թե ան մ ա ս ի ն— (Ամրււդջական քւշդաււքներ կ ը կս».
տարե՝նք յաո.ա;ջիկային) —
Ա–
\890ին Թիֆլիոի
մէք Հիմնուեցաւ
մի խումբ Հայ
մտալորականների
կողմից
, ղլխաւոբապէս
Ա՛ ոս -
կոլայի
ել Պետերբոլրգի
ուսանողներ
ից , Հայ աղ.
գային
կուսակց՛ութիւնր,
ղեկավարութեամբ՝
Բը,
րիստափոր
Աիքայէլեանի,
բմիշկ
ՅովՀաննէս
Լո
րիս
Աելիքեանի
, Ս • Զաւարես^նի
ել Ա . Զօրեա
նի (Ռոստոմ)
կաղմակերպութիւնր
Համախմբեց ,
/ մ՛ի բերաւ
գոյութիւն
ունեցող անքա՛տ
աղգային
իսմ րակց ութ իւններր եւ այգ պատճառաւ
կռչռլե -
ցաւ
Գաչնակցութիւն
(ֆեգերացԼւա)
նոր կազմա -
կեբպութեախ
պաշտնօական
բեբանը
գաբձալ
« Գրօշակ»ր,
կազմակերպութեան
անղամները
կոչուեցա՛ն « Գաշնակցականներ»
, այսի՛նքն
ֆեդե–
ւրադիսաներ:
Գաթա կցութ եան նպատակ՛ն էր վե րաս
տեղծեց
Հա յկակսՀկ
աղւլա յին պետութիւն
, իսկ
մօտալոբ
.անմիքական ծրաղԼւրն էր մ՛տցնել րարենորոգում
–՛
նե ր ԹրքաՀա
յաս տանում
, աղա տե լո վ
մո
ղովուրգը
վարչականն՛ կամայակսՀնութիւննւեբից,
ոբոնք Հաս
նում էին չափազանց
ութե ան : Բիւրտերը
ել մ ո լե
ռանգ ամ բո իս ր ան պատիմ կոտո րում ել
աւերում
էին ող^ գիւղեր
, առանց խնայելու
կիներու, երա
խաներու
եւ ծերերռւ է
ՀետզՀետէ
, նոր կազմակերպութեան
չ^՚՜Ր^
սկսան
Համախմրուել.
Հայկական
աղղային չար -
մում ի ղործօն
՝ւե բկա յա ցուց
Լէ
չնե րր։
Ր՝ԻֆւԻ՚*Ի
Գաշնակցականնե
բն էին րուՀև ղեկավարներր :
Շ՛ուսւով Գաչնակցո լթեան
աղգեցութիւնբ
րս–
կսալ
տարածուել
ողք ԹրքաՀայաստանում
% կաղ–
մ ակե րպո ւեցան ել ապաստան գտան
Հայկակս^
լեռներում
Հա՚յգուկտ
յին
խմ րեր
պաչտպանելու
Համ ար մողովուբգբ
Հա րստաՀա
րո ւթիւններ
ից I
Այգ խմրերի
ղեկավարներր
էին ներկայ
աղգ^^լյին
ՀեբոսէՆեբբ, Անգրանիկ,
Աերոբ
փաչա,
Նիկ"Լ
Գուման,
ԱեպոլՀ, Աուրատ
^ Բեռի^
Համաղասպ^
Բարկէն
Աիւնի , Հրայր,
Գրօ ել ուրիչներր :
Գաչնակցականներ
ի աււաքին
զինուորական
ե–
լո յթնե բից
մէկն է Պոլսոյ Բաէեկ Աթօմանի գրա ՚
ւումբ։
Բանկայից
նրանք իրենց պաՀանքներր
նեբ*
կայացրին
Աուլթան
Ապաիւլ
Համիտթն։
Այգ. մեծ
դէպքը աեղփ
ուէ՚ւեցալ
Հետեւեալ
պաբագաների
տակ .
1896
Օգոստ. 2եին , չորեքչաբթի
ցեբեկից մա.
մբ \ին,
26
Հոգի ղեկավարութեամբ՝
Բարկէն
Աիէ^
նիԼւ եւ Արմէն Գաբո յի յանկարծ
յարձակում
գոբ՞
ծեցին
Օսմանեա՛ն Գրամատան
վրայ,
կոտորելով
սլաՀակնեբր
ել գրաւեցին
ՀաստատութիՓը
՚՛
Աիւնին
սպս/լնոլեցալ
գրան առքեւ, իբ փո -
խանոբգ
Արմէն Գարօ Փաստրմաճեանբ
ստանձնե"
Է՝Վ ղեկավարութիւներ
, անմ իքապէս
կաղմ ակեր։
՚
պեց գրամ ատան պաչտպանութիւնր
թուրք
զօբ *
քեբի
գբոՀներից
: Աիամամանակ
ԳաԱակցական -
ներբ
րոլոր գեսպաններին
գիմեցին
գիլանագԼթ^.»
Հետեւեալ
յա յտարաբութեամր
:
« Մենք կր գանուինք
Բանկ
Օթոմանի
մէք ես
այստեղից
գուբս
չենք ելյեր
, մէնչեւ
ոբ
Աոլլթս^քէ
յա՜ւ ձն շռոնէ
լուծել
Հայկ • Հարցր
միքազգայԼքն
մ^։ղռվի մր միքոցաւ։ Եթէ մեր պաՀանրերբ
երեք
օրէն չգռրծաղբոլԼն
, մենւք օգբ պիտի
Հտնեքւ-ք
գրամ ատո ւնր,;» %
Տասնրեւչորս
մամ անրնգՀատ
Գաչնակցակսճ–
կարծիքր արտայայտուած է թէ Պարոնեան
իրա -
լացի չէր
թարղմանտկա^
թատե
րգռւթիւննեբ
այգպէս
մԼստելքանի
որ այգ կր տանի ազգ,
թա–
տեբգութեա՚և
մեկուսացման
: Պէտք է նկատի
«է–
նենա լ ստկայ՜ն պատմա կան տուեալ
մամ անակա -
չրքանի
առա^ձ՚՚-այակութիւններր։
Այնպիսի
ատեն
մր, երբ Հրապա,րակի
վբայ գրեթէ չկար
աղգայի՛ն
թատերդ՛– ւթիւն
, վաիսնալ չափաղանց
ո ւթենէ
մեկուսացումէ
, անիմաստ
էբ : Եբկբոբգ՝
Պա֊րոն -
եան
չէր մերմեր
եւրոպական
առաքաւոբ թատե -
րագիրնեբոլ
, օրինակ
Շէյքոփիրի
, Մոլիէրի
սաեղ–
ծ աղ՛ո րծո
ւթ ի ւէննե բ ր է
Յակոր վարգովեանի
խումրբ իր
խաղացանկը
կր պատրաստէր
ղաստիա րակչական
քիչ նչանա -
կութիւն
ունեցող թատե րգո լթիլնն երէ եւրոպա -
կան երկրորղական
Հեղինաէթերոլ
ողբե րղո ւթի ւև–.
ներէ։
գ. ԱՏԵՓԱՆԵԱՆ
Fonds A.R.A.M
