€ 6 ռ Ռ Ա Տ է
ա ա \ յ
գ ի Ի Լ խ Ա Ն Դ Ա ն ե Ա ն Ի
Յ Ի Շ Ս Տ Ս Կ Ի ն
Ա Ր Դ Ի Ա Կ Ա Ն
ւ Լ Է Ր ^ ե Ր
(ՄԱՀՈՒԱՆ
5ՐԳ
ՏԱՐԵԼԻՑԻՆ
ԱՌԻՒՈՎ)
Այս
Յ՚՚է-՚եոլար
մէկին
լրացաւ
Հինգերորղ աա
րին ցաւառիթ
մաՀուան
ԱրրաՀամ
Գիւլիանդան–
եանի : Մէկն էր՛եա մեր ժամանակակից
հայ
հան
րային
ել– քաղաքական
ականաւոր
ղէմքերից
, որ
իր ամրող՚լ
կեանքր
ի սպաս դրաւ
հանրութեան
լահերին
, րայց
վեր^ր
ղոհ դնաց անարգ
գաւերի,
ցմրուր
քամելով
գաււնութեան
բաժակր
: Անգրա
դառնանք
համառօաիւ
իր կեանքին
ու գործին :
Վաղարշապաացի
էր
հանգոլցեալր,
ծնած
1875
թ– Այրարատեան
գաշաի
կեդրոնում
, Ա՛ ա -
սիսի
Լուքին աակ , պաամ ական
յուշարձաններով
հարուսա այգ վայրում
: Ակղրնական եւ մի^նա -
կարգկր
թութ
իւնն սաացալ
հայրենի
ալանոլմ
,յա–
ճախելով
էջմիածնի
ճեմ արանր ել
ալարաելով
նրա գասարանական
րաժինր։
Աւելի
քանմէկ
աասնեակ
սւար իներ
գրանից վեր^ միայն , երբ
վաղուց
հանրային
ասպարէղն էրմաած ու կեան
քի չորրորգ
աասնամեակր
թեւակոխած
արգէն ,
բարձրագոյն
ուսմանց
եւս հեաեւեց նա մի
քանի
աարի
ու աւարտեց
Եարոսլալի
Լքիուսիա)
համա ֊
լսարանի
իրաւագիտական
ճիւղր : Ապա
վերսաին
եւ աւելի մեծ եռանդով եւ լ^գարձակած
մտաւոր
պաշարով
հանրա
յին - յեղափոիսական
ասպարէզ
նեաոլեց
, Ու պատնէշի
վրայ
մնաց անվհատ
մին
չեւ վերտին
վայրկեանր :
՚ Տակաւին
կայտառ
պատանի
, 1894/՚5*
արգէն ,
Աբրահամ
Գիլլխանղանեան
Հ՛ 3՛ Գաշնակցու -
թեան
չ՚"րքերր
մտաւ ու կարճ ժամանակ
յետոյ
ղեկավար
գիրքեր
ղրաւեց : Իր գո րծ ո ւնէ ո ւթե ան
՛ււխալոր
վայրր
երկար
տարիներ
Բագուն
եղաւ ,
կովկասի
հայաշատ
երկրորդ
եւ նոյն այգ երկրա–
մասի տնտեսական - ա րդիւնա բե րա կան
ու աշվսա–
աաւո րական
առածին
կեգրոն ր :
իր կեանքն
անբաժան
մնաց
պա ականած
կու–
սակցոլթիւնից
եւ նրա գեկավա
րո ւթ իւն ից : Ա՛ օաէն
կապեր հաստատեց
գլվսաւոր,
գրանց
թւում
նաեւ
հիմնադիր
անգամնե
րի հետ : Տարիներ
շարունակ
անգամ
եղաւ Ոսկանապտտի
ԼԲագուի
շր^ան)
կեդրոնական
կոմիտէի
, սերտօրէն
գործակցելով
Նիկոլ - Գումանի,
Լեւոն
թադէոսեանի
Լ^ապա -
շտ) , Գբի՚լոբ
Ազա^անեանի եւ կուսակցական
ու -
Ր/՚ւ ՚Լ՚"1՚1՚է Գէ՚^քերի Հետ :
Լին ե լով
մ աաւո րական , աւե
լի հակամ էտ էր
սակա
յն գործնական
ա շխատանքնե
ր ի : Ունէր կագ–
։1 աք^ե ր սլչա կան
ձիրքւ
Զուտ
յեղափոիսական
ել
յ
-ւական գործը
նոյնչավւ եւ աւելի մօտ էր իր
ւոնոլածքին
: Եւ այգ փայլուն
րնգունակոլթիւլն—
հրր նա Հ անգէս
բերաւ
մ անա ւանգ
1 905/՛
հա
յ–
լ/աթարական
րնգհա րումնե ր ի մ ի^ոցին , գեկա -
Հարի
եւ առա^նռրգի դեր ստանձնելով
,
սկիզբր
Բագոլի
, ապա նաեւ
Գանձակի
հայռւթեան
ինք )-
նապաշտպանու
թեան
գործում
: Ու իրեն վստահ
--
ած աշխատանքեերր
կատարեց եւ դլուխ
հանեց
ողոլթեամբ;
Այ՛լ
օրերին եւ նոյն այգ նպա -
կով Ոագոլից
յաճախ
էր գալիս
թիֆլիս
ուր եւ
ա^ին անգտմ ես հանդիպեցի
մեր յաւէա
"իրելի
բրահամին։
Համակ
եռանգ
էր, կամք ու վճռա -
կանոլթիլԱ ;
Ցարական
կառավարութեան
նիւթած
գաւերր
կովկասի
հայոլթեան
դէմ՝
չտուին
ծրագրուած
արգիւնքր
; Ու ք>՜այր տուին
չուտուիլ
բացարձակ
Հ ա լածանքնե
ր ր եւ տնվե ր^
ձե ր բակա լո ւթ իւննե ր Ա
մեր քաղաքական
գործիչների ու մաաւորական -
ների , բայց մանաւանդ
ղեկավար
Գաշնակցական–
ների
չարքերում
, սկսած
1908
թո՚^իտ •
Ջ ^ / ՚ ծ
չմր–
նաց նաեւ Աբրահամ
Գիլլխանգանետն
:
Յայտնի
է ամէնքին
Հ. 3– Գ ա էակցութեան
գէմ ցարական
կառավարութեան
սարքած
գւնարդ դատն
իր
բոլոր։
հետեւանքներով։
Բանտ, աքսոր,
հալածանք
: ՛Բա–
ղաքական
ել պատմական
գէպքերի
բերումով
վեբք
ղաան գրանք
մի քանի աարի
յետոյ
: Ագատ ար -
ձակռւեց
նաեւ
Ա. Գիլլխանդանեան
: Գարձեալ
ու
նախկին
եռանդով
ել հաւատռվ
նա
շարունակեց
նռրէն
իր հանրային - յեղափոխական
աշխատանք–
ներր ;
Հրայ
հասալ
1914/»
առաշին մեծ պատերազ ^
մր, յալորդելով
Բալկանեան
պատե րտղմնե րին ։ \
Նորանոր
յոյսեր
: Բարենորոդմտնց
ծրագիր
0՝րր -Հ
քտհայաստանի
համար։
կովկասեան
ռաղմաճա -
կաաի հեա կապուած
կամաւորական
շարժում :
Հայկական
գունդեր
: Գործադիր
մարմին
գրանց
ղեկավարութեան
համար, եւ Աբրահամ
Գիւլխան–
գանեան՝
նրա անդամ ;
Ապա
1917
1918 ^ .
քաղաքական
ծանր
օբե–
ՐԸ. Հայասաանում
եւ կովկասում
: Ա^ւի չխ ան ական
կացութիւն՝
իբրեւ
հետեւանք
ռուսական
ռաղմա–
ճակաաի
փլոլգման։
Ինքնապաշտպանութեան
ու -
Ժերի
կազմ ակե րպում
ամէնոլր
, բա յց • մ անա
ւանգ՝
առաւել
վտանգուած
Բագոլի
շրիլնում
:
Նորէն
գործի
դլուխ
անցած է Գիլլխանդանեան
,
իբրեւ
նախագտհ Ագգ– խորհուրդի
,
ինքնապաշտպանու–
թեան ղեկավար
մարմնի
: Ռոստոմի հետ միասին ,
ձեռք - ձեռքի :
գ.
Հա յ լ^տան
իքի գո յութեան
սպառնացող
երկ–
րո րգ վաանգր
ամուսնա
լուծումնե
բու
համ աճա -
բակն է :
Հոս
յանցանքին մեծ բաժինր
կ՝ի յնա յ
աղջիկ
ներուն
վրայ I ինծի
ծանօթ տասնեակ
մր պարտ -
գաներու
մէԼ, մէկ կին միայն
լքուեցաւ
իր
ամոլ–
սինէն
ք
ք1)ոստովանիմ որ ամ ո ւսնա լո ւծմ ան
հակառա–
կորդներէն
չեմ ;
Մեր երկրին
մէջ ամուսնութիւններ
կային,
ո–
րոնք իսկապէս
տրամաբանութեան
, բնութեան օ -
րէնքներուն գէմ եղած
էին
յ
Հարուստ
հօր մր
գր–
րամ ին համ ար , Հիլանգ
, ցաւագար
աղուն անկո -
ղինր կր նետէին
վարդի պէս աղջիկներ
: Գինով ,
բռնաւոր
ամուսիններ
եւս չէին պակսեր
: Օղիի
բա
ժակներու
շուրջ
կնքուած
Հօրօրո ց ի
նշանաուքնե–
րր» յաճախ
աւելի
վ,այլուն
չէին ըԱտր , ու ըն -
տանիքր
որ պիտի
հիմնուէր
փոխադարձ
համակ -
րանքի եւ վստահութեան
վրայ,
բնականոն
զար -
ղացման
անհրաժեշտ
մթնոլորտր
ստեղծելու փո -
խարէն կր դառնար
գժոխք
; Օչականին
բառերով
«իր ուխաին
մէջ իր արիւնր
դնողֆ
հարսին
հեծ -
կրլտուքներր
եթէ չէին
անցներ պատերր, տառա—
պանքր
չէր գագրեր աառապանք
րլլալէ
։Այս պա
յ–
մ աննե բու
մ էջ , իհարկէ
ամ ո ւսնա լո ւծո ւմ ր օրհ -
նութիւն
մր պիաի
րլլար :
Մի մոռնաք
որ, մեղմէ
երկու
սերունդ
առաջ,
հարիւրին
ինն րս ո ւն րհ ինդ
համ եմ ատութետմ
բ
հարս գտցող
աղջկան
կա րծ իքր
չէին առներ կամ
էլ առնէին
ձե լի համ ար : կնքուած
ամ
ուսնոլթիլն–
ներու
մ էջ ջերմ ութ իւնր կուգար
տարիներու
րն -
թացքին
, երբ ղաւակներր
, գեղեցիկ
յիչատակնե–
րր, իրարու
վարժուիլր
ղօրալոր կապեր
կ^ՐԼ/ային։
Իրենց
ամուսնին
հնազանդ
, տունէն
ներս
թա
գուհիի պէս տէր ու տիրական
իշխող
մեր ամօթ -
իսած մամիկներն
ու մայրե րր չենք կրնար
րսել
թէ
գժբախա
էին : Ա ովռ րութիւննե
բու անգիր
օրինա -
ղ իրքր
^"՚Ր եւ ա յգ օրէ նքներոլ
սահմ
աններուն
մ էջ , հայ կինր ամ ուր հաստաաեր էր իր եր ջան -
կութեան
շէնքր ;
Այն աաեն
էկայի՚^-ն
արդեօք
ֆիգիքական
ան -
յարմարոլթիւններ
, այր թէ կնոջ համար
լ^տա֊
նիքէն
գուբս,,
համակրոլ
թիւններ
: Անպա /ման
ա~–
յո , սակա
յն սովո րութիւննե
րն ու
շբջապաար
թումբ
էին քաշած վատառողջ
հակում^ւերու գէմ %
Յօգուածաշարքր
կարգացող
երկու սեռէ ար–
գվւական
րն թ ե ր ցո գ^ւե ր ր , թերեւս
պահպանողա -
կան , յեաագիմական
մաքեր
տեսնեն
րսածնեբուս
մէջ : Ա ւգպէս
մ տածոգնե
բու
Համ ար րսեմ ,
լո -
ււեաես
եմ մարդկային
առա
քինո
լ թ իւննե բու մա —
սք,ն : կենդանին
մեռած չէ մեր մէջր եւ
Ադամ -
Եւայէն
ասդեն
ոչինչ փոխուած
է ։ Տասր գար ա–
ոաջ
ապրող
մեր նախնիքներու
եւ ներկաք
սերուն–
գեն
մ էջ բնա խօսական
աա րրե րո ւթ իւն չկա ք Հ Ա -
կա՚էւջիս կր Հնչէ
ղ եռ Զէ.ւթունի
Հերոս՝
Աղաս
իին
՚^էհ Ւ"^"Ք11>
^ՀԼ վիճաբանէինք
այս
Հարցին
.ոլրջ.֊
«Տղաս,
մենք աւելի պարկեշտ
կամ աոա^
քինիչէինք,
մեր երկիրն էրպարկեշտն
ոլ ^ռա
քինին »:
ո
է– է
Հին սերունգներր
ղսպող թուԱ բերր
ճաթ^ծ
են այսօր եւՀոս է գժբախաութիւնր
-.
Հեաեւելով
չրջասլաաի
օրինակին,
օղաուելով
օրէնքի
թոյլատուութենէն
, ամուսին,
զալակ
ձր^
գելով
հեռացող
հայ կիներու
թիւր
մեծ է ։ Աոանց
կանխակալ
կարծիքներու
ուսումնասիրած^
եմ ի ^
րենց պարադաներր եւ եկած
այն
եգրակացոլ^
թեան,
որ յանցաւորր
կի՛նն է ։ Բերած
պատճառա–
բանոլթիւններր
«ք^կ"ձՂ1՛ ^V– կեղեւ չեն լեցներ>^ :
Համառօտակի
տամ - քանի մր օրինակներ
Պարկեշտ
արհեստաւոր,
խանութպանի
մր
կինր ոայթաքեցաւ
պա րտՀանգէ
սնե րո ւն մէջ ,
Ուրիշ
մր գոՀ գնաց
ինքնաշարժ
ունենալու
փափաքին։
Անցաւ
ձեռքէ
ձեռք
եւ ներկայ
ֆրան֊
սացի
ամուսինր
միւււներուն
վբէ՚^Ր կ՝առնէ
գորգի
պէս
թոպելով
զինքր։
ի)ամրելու
մօտ,
նիւթական
անապաՀովութետն
վաիսին աակ. Համ բե րու թե ամ բ
կր տանի իր մորթին
վրայ
վւայտերուն
կարծրոլ -
թիւնր
փորձող
ամուսինր
։
Ունիմ պատուական
բարեկամ
մր։ Աշիւտաա -
սէր, սլարկեշա
, ղարղացած
, լա յնամ իա %
Գիպ ֊
ուածով
էր որ չնացող
կինր բոնեց
յանցանքին
վ ր ֊
րայ ել եթէ
ձեռքերր
արիւնի
մէջ չթաթխուեցան
,
այգ
եղաւ
շ^ւորՀիւ
վւոքր աղջկան
: Իրեն չավւ գար^
մացանք
մենք
եւս, որովՀեաեւ ոչ մէկ,
բացար–
ձա կապէս ոչմէկ պատճառ
գծէն
գուբս
ելլելու -
Առնենք
միւսր
՚– ՚Բսան տարուան
ամուսնոլթե–
նէն վեր9 նոր կր նկատէ
ամուսնին
կծծի
լ՛քլալր :
Տիկնոջ Հագա սա ֊ կապուսւոր
ցոյց կուտտր
որ ե–
կամ ուտին
կա րե ւո ր մէկ մասր
կր
յատկացուէր
տրղոլղարդին
:
Ե րկու տասնեակ
ամ ո ւսնա կան կետն քէն
յոգ
նած
ուրիշ մր, չափահաս
աղջիկր
աոնելով կր Հե
ռանաք տունէն ե տարին չանցած
քահանաքին
միջ֊
նորգոէ թիւնր կր խնգրէ
Հաշտուելոլ
Համար : Ա -
մու սնին
մ եբժումին
վրա
յ , Հիմ ա նստած
մաղերր
կր ւիեաաէ :
Զեմ
յիշեր տարին
չլրացած
փաիսչող
քանի
մր
աղջիկնեբոլ
պարագան :
Տ ք՛շեց ի ինծի
ծանօթ պարագ անեբէն
մէկ
քա
նին : Գժբախտաբար
մեղմէ շատերր
իրենց
չուրջ
ունին
նոյնքան
ցաւալի
օրինաէ^եր :
Յս՚ջորգով
վարձ
մր՝
բացաաբելոլ
Համար
"՛յգ
կիներ ու սայթաքումին
պատճտոներր ;
ՀՐՄ%Տ
ԱԿՈՆԱՑԵԱՆ
ՍՏԱՑԱՆ-Բ
ՀԱՅՐԵՆԻ
ք֊ ԱՄՍԱԳԻՐ,
2ճրգ աարի
թիւ
299
(Գեկտեմբեր
1950) .
ճոխ եւ այ լագան
բովանգա–
կութեա՚քր
: Տարեկան
բաժնեգին
6
տոլար : Հասցէ ՚
- 212 Տէոք^Ո Տէ. Տօտէօո. 16 ւ^Յտ. (Ս. Տ.
հ.) :
ՊԱՏՄՈԻԹԻԻՆ
ԱՐԵԻՄՏԱՀԱՑ
ԱՐԳԻ ԳՐԱ -
ԿԱՆՈՒԹԵԱՆ։
Գրեց կ– Աասունի։ Տպ–
Համագ–
ղային
րնկերռթեան։
Պէյրութ,
1951 =
Կվ՚ն 1 տո
լար։
Հասցէ
0.
ՏյՏՏ0ԱՈ1
, Շօ116
§6 ^ՈՈՇՈ16Ո , 10
աշ 0. ՕՁՕսէ, Տնյ՚ւ՜օսէհ (ԼւեՅո) :
1918/5՛
ծնունգր
մանուկ
Հայասաանի
:
Հան
րա պետական
կառավարութիւն
; Գիլլխանդան -
եան
անգամ
նաեւ
այս վերջինի
: Միշա գործի
վր~
րայ , աշխատանքի
լծուած
անվհաա
: Երկար
չեն
տեւում սակա
յն յուսո
յ եւ խանգավառ
Հաւատի
օրերր։
քւ/որաակլում
են գրանք շուտով
բոլշեւիկ -
քէւք ա լական
մ իացեալ
գրոՀ ի առջեւ :
Ու
ԱրրաՀամ
ին եւս
վիճակւում
է րժ -
պել գառն բաժակր՝
անդամ ա կցելով
քՍատիսեանի
գլխաւո րած
յանձնախում
բին , Ալեքսանգրապո
լ
երթալով,
ստորագրելոլ
Համար
չարանենդ,
հր -
զօրնե րի կողմ ից պարտադրուած
մ ի Հդա շնագի ր՝^ ,
որ սակա
յն ան՛ք իջապէս
գառնում է մի
սոսկական
լաթի կտոր,
ան ՛լո յ ինչ
իշխանութեան
արդէն
իսկ վախանցումով
բոլշելիղմին։
Եւ կամ, իսկա -
պէս , որպէս
անբաժան
սեփականութ
իւն ր վերջի -
նիս :
Զե րկա րենք % Տարագրութեան
աա ր ինե րր եւ
նրանց Հետ կապուած
գէսլքե
ք՛ր յա քանի են ամ էն–
քին : Ակիզբր
Ո՚ումանիա
, յետոյ
Փարիղ
բեակու—
թիլն Հաստատած
մեր ողբացեալ
րնկե րն
տնվՀատ
շարունակում
է իր ա շխատանքնե
ր ր , ւքա սնա ւո բա–
պէս կարգի
բերելով
Հ– 3– Գաշնակցութե՚սն
Գի -
լանի գործերր
եւ պրպտումներ
անելով
:
իր ե -
ռանդուս
մասնակցութիւնր
բերելով
նաեւ
Հանրա–
յի^
՚"յժ՚–"՚յլ
գործերի
։
Երբ
բռնկում է երկրորդ մեծ պատերաղմր
եւ
նորանոր
վտանգներ ենսպառնում
Հա յութեան ,
Ա - Գիւլխանդանեան
դարձեալ
բերում է իր գե -
կտվար
մասնակցութիւնր՝
ա լգ ամէնր
չէզոքա -
ցնե լու պաշտօն
ունեցող
մ արմ իններ ի եւ աշխա -
տանքների
մէջ : Ա/գ բտրերար
ղերի
մագէին
աւելի
Հանգա՛ք անօրէն
խօսելու
ժամ անակր կր դա
յ գեռ ;
ԵԼ սակա
յն անարգ հակառակո
րգնե ր չեն
նողկում
ել իրենց յուգա
քսւկան արարքռվ
բանտի
դուռն
են
ա ռա ջնո ր գո ւմ անձնուէր
հանրա
յին
գործիչին ու
յեղափոխականին
: Եւ հ իւծոլած
բո լո բովին
, ու -
ժաթափ այգ ամէնից՝
մոմի պէս մարում է ու.
1946
թ– Յունուար
մէկին
յալիտենապէս
փակում
է իր աչքերր
բազմերախտ
Հայ դործիչր
։
Ա– Գիւլվսանգանեան
վաստակում է նաեւ
գը~
րական
աս պար է գում : իր ա շիյատտ կցո ւթ իւնն է
բերում
, լինի
Հայրենիքում
թէ ղաղթա
շխա րՀ ում ,
ւ) ե ր մաւձ ուլի գլխաւոր
օրգաններին
: Հաւոո
րներով
եւս հրապարակ է հ անում
մ ի քանի
ա շխատու–
թ իւննե ր : Տիշելոլ է գրանց
թւում
մ՛ասնաւորապէս
իր
«
Հայ - թաթարական
րնգՀարոլմներր»
: Վեբ–
ջինս արժէք
ունի
մ անաւանդ
ա յն
տեսակէտից ,
որ գրի առնուած է գէ պքե ր ր գե կ ավա
բոզ , գրանց
ականատես
անձի
կոզմ ից : իր
կեանքի
՚Լերջվւն
տարիներր նա աշխաաասիրեց
նաեւ ^կովկաս՝^ ա–
նունով
գործր,
որի մէկ Հատորր
միայն
լոյՈ աե–
սաւ : Ունի
ուրիշ
ղրուածքներ
եւս
«Աղգային
շարժումների
գրգասլատճառներր»
,
«Յեղափոխա
կան
Հայուհիներ՜ձ
եւայլն
:
իբրեւ
սոսկական
անհատ
նմ անապէս
բարձր
յաակութ
իւննե ր ունէր
ջերմ
Հայրենասէր,
յեղա–
վախ ական
աննկուն
գործիչ
Աբրահամ
Գիւլխան -
ղանեան
: Բարի էր վե ր ի)։ աստիճանի
,
չարութեան
հեաքն
անղամ չկար
իր մէջ։
կարեկից
էր
խեղճին
ու թշուառին,
պատրաստա՚լամ
միշտ՝
օղնութեան
հասնելու
ում եւ ինչով կարող
էր : Ընկերասէր
էր
շատ
։ Ամէն
յոգնոլ
թեան
եւ նեղութեան
գնով
միչտ
յանձն
կ՛՛տոնէ ր ան տ ր տ ո ւնջ ու մ ե ծ սիրով,
Հնսւ–
րալո րութեան
սաՀմ աննե րում , ղոՀաղնել
մ է կին
ու
միւսին
։ Տ՛ողովրղասէր
էր բովանգակ
Հոդով^ ,
իէոնարՀ՝
խռնարհնե
ր ի Հեա , նրտնց
Համար : Բա -
րեկամասէր
էր, տնխարղախ
ու Հաւատարիմ
։ Նր՜՜
ւիբուած
Հա քր էր իր րնտանիքի
համար ։
Մարգ
էր , մարդ՝
նախ
եւ
աոաջ։
Հայ
Հանրային
եւ յեղափոխական
ղործիչնե -
րի շարքում
իր պաաոլաւոր
տեղն
Ունի
ԱրրաՀամ
Գիւլ իւ ան գան եան :
Ա– ԱԲԵՂԵԱՆ
Fonds A.R.A.M
