^Ա6–ք>ՈհՍ ԳՐԱԿԱՆ ԿԱՊեՐԸ
Ողրացեաւ
տիկիԱ
՚ԲճաԲ
ԽՄԲ
— Սեպա. 44իԹ ամփոփեր էինք տեսու
թիւն մր՝ պրոփ. Ռ– Օովհսւննիսեանի հեաեւեալ
գրքի մասին — « Ռռւո գրականութիւնը հայ հա
սարակական ւքտքի գնահատմամբ» :
« Սովեաական Գրականութիւն եւ Արուեստ»
ամսագրի նոյն թիւէն (1950 Յունիսէ կը քայլենւ
ուրիշ տեսութիւն մը, գանց աոնելով քննադաաա–
կան մասը —•
Մ եր գրակաՆո
ւթեան
մ էք սա Հարցր
արձ՜ար–
ծուած է թէ , ե րր, ո ւր , ՛ո՛՛վ եւ ինչսչէ՚՚ս
առա
քին անգամ
Հայ իրականութեան
մ էք արտա
յ ա յ -
տուած,
ղրած, եւ ենթարկած
է տեսական գնա -
•շատութեան
Հայ-ռուս
գրական
կասլերր :
Մ ի՛ե լեւ վերքերս կր թուկւ թէ ՅԾական
թուա
կաններու
վերքերր
,
40ական
թ ո ւականնե
րո
լ
սկիղրներր
Մ կրտիչ
էմ ին րլլալով
էա ղար եան ճե֊
ժարանի
ուսուցիչ,
իր գասերուն
մէք խօսած
է
ռուս
գրականութեան
, մ ասնաւո րասլէ ս
Պուչկինի
ել Լերմոնգովի
մասին , թարգմանելով
անոնց
ո—
րոչ
գործերր
Հայերէն :
Ա յս տուեալի
Հ իմքր քիաֆա
յէլ
ՊտտկանեաԿվ։
վկայութիւնն
է, ուր րսուած է, թէ էմինր
«այգ
կերսլով
մեր մէք սէր եւ ճաշակ կր
գնէր ՚ " յ Գ
(Պոլշկինի ել Լերմոնգովի)
եւ " ՚ - ր ի չ
Հեղինակ •
նե րոլ
մ ասին :
Զանտեսելով
այս փասար,
սլրոֆ .
քք՛՛
3
"վ ՜
Հ անն
իս եան
«քիուս
՛Իրականութիւնր
Հայ Հասա -
րակական
մտքի գնաՀատ՚ո
լթեամր՝^
աշխաաոլ -
թեան
մէք, ձղտած է այգ Հարցի
մէք աւելի
յրո—
տա կութ
իւն
ե ւ ւղա
րղո ւթիւն
գնել : Եւ ատոր Հա–
մ ար ալ ան չէ Հ իմնուած
յիշողական
գրականու -
թեան
Ժէք սլաՀսլանոլած
վկա
յո ւթ
իւ1ւնե
րո
լ
վր —
րա
յ , այլ սլարղասլէս
նկաաի է առած
, թէ մեր
գր ա կանո ւթե ան
մ էք երր եւ ով առաքին
անղամ
յօգուած
եւ ուսումնաս
իրութիւ^ւ
տւղագրած
է
ո ուս
ղ րականութեան
մ ասին :
« Բաղմավէսլ
^ր \&45ին տսլագրած
է «.՜Բռի–
չով
ռուս բանաստեղծր
՚ֆ
վերնագրով
անսա՝ոբագիր
յօգուած
մ ր : Նո
յն պարբե րական ր
\
846/՛^՛
լո
յ՛ւ
րնծայած է ուրիչ
յօգուած
մբ՝ այս անղամ
արգէն
՚իմիարեւի
մասին
Հ
ՑովՀաննիսեան
կր յիչւստակէ այս յօգուած—
ներբ, կր վերլուծէ
անոնց
մէք արծաբծոլւսծ
մ իտ–
քերր
, բսե լով թէ ա յգ յօգուածնեբր
առաքին
ինք
նուրո
յն
քնն
ւս գատա կանն ե րն են ռուս
գբո
ղնե
բու
մասին
Հայ ղրականութեան
մէք։
ՑովՀաննիսեանի
ա յս եղրակւսցութխլքւր
֊՛կա -
րօտ ելճշգում
ի ելլրացում
ի :
Այս
ճչգում ր կարեւձո ր է ոչ մ իա յն ա յն տե
սակէտէն
, թէ ռուս
գբա կանո ւթե ան
ւլնաՀ ատ
ու
թիւնր
Հայ իրականութեան
մէք տեւլի է
ուէւեցած
10—12
տարի
աւել
ի չուտ, քան ինչ որ կբ մատ ~
նանշէ
ՏովՀաննիսեան
, ա յլեւ
կրնա
յ օղնել
Հա յ
մ աքի
կողմ է ոուս
ղրա կանո լթ ի ւն բ գնաՀ ատելու
,
անոր ետին
տեսնելու
ղարղացման
տարբեբ աստի—
ճաննե ր : Այն մամ՛ անա կա
չր քան բ ղո բ 8 ո վՀ անն
իո–
եան
ցո յց տուած է իբրեւ
ռուս
գրականս
ւթե
ան
գնաՀ աաո
ւթե ան առաքին
ւխո բձ
Հայ իրականու -
թեան
մէք, լնգՀակառակն
, կր ն չան աւո րէ նոր եւ
աւելի
բաբձր
փուլ այգ Հարցին
մէք։ Այգ տարի -
ներ
ուն
Ա^բո փե ան րսած է թէ ռո ւս
մո ղ ո փո ւրգիգե՛*
րր պատմութեան
մէք գուբս
կուղայ
երկրի մր
աղգային
սաՀմաններէն
, ձեոք կր
բերէ
աւելի
լայն , լնգՀանրական
Հանգամանք
: քիուս
մ՝ողո -
վո՚-րգի
պատմական
գերի
այսպիսի
գիտակցու -
թեան
լոյսի տակ Աբովեան
, ոուսական
լեղուին
,
ռուսական
մշակոյթին
կուտայ ոչ միայն
բարձր
ղնաՀաաութիւն
, այլեւ մեծ ղեր : Աբովեան
ռու
սական
մշակոյթի
արմեւորման
խնղբին
մէք
բարձ
րացաւ ոչ միայն
«Բաղմավէպ^ի
անյայտ
յօգուա–
ծաղրէն
, այլեւ
կանխեց
իբ շատ
Հեռաւոր յա -
քորգներր :
1834/5՛
Մոսկուայի
մէք
լոյս տեսած է Ռա
—
սինի «Գոթողիա՝»
ողրերղութեան
Հայերէն
թարգ–
մ անոլթիւնր
, ռ բուն կցուած է րնգարձակ
յառա -
քաբան
մբ։ Հեղինակն է Մոսկուայի
Համալսա -
րանի
Լեղուաբանտկան
բամնի
երիտասարգ
,Հա
ղիւ
22
տարեկան
Աարղիս
Տիղրանեան : Անոր
Հե–
տաղօտռւթիւնր
Հայ ղրական - թաաերական
քենա–
ղական
ուշագրաւ
էքեբէն
մէկն է։ Հայ
թաաերա–
գիտական
անգրանիկ
աշխաաութիւնն
• է : Ան ուր
ուագծած
է ողբե րգո ւթեան
պաամ ական
ուղին
Հին ղաբերէն
մինչեւ
ԺԹ •
դարու
սկիղրներր։
Բացի
Հին թատերդոլթիւննեբէն
, ան կր խօսի,
ֆրանսական
, անգլիական
, գերմանական
թատե ր–
գութեանց
մ ասին : կր խօսի նաեւ ռուսական թա–
տերգութեան
մասին,
կանգ
կ՚առնէ
Հայ թատրո—
նի , Լփոփ ի
մ էք կաղմ ա կե ր պռ ւած
Հա յկական
նե բ–
կա
յաց ո ւմնե րո
լն փրայ, կր յիշատակէ
Ղ՚ալիթ
Անյաղթին
«Գիրք
Պիաոյիցբ–^ եւ կր բացատրէ թէ
կարգ մբՀաս կա
ցո
ւյ ութ իւննե ր ինչպէս
րմ
բոնած
են Հայ Հին գրականութեան
մէք :
Տիգրանեանի
այս ներածական
ուսումնասի
—
րութիւնբ
ծնունդ առած է ռուս
Հանրայի՚է։ տեսա
կան
մտքի
աղդեցութեան
մթնո
լո րտ ին մէք : Ու՜
Պոլսոյ ՛քաղաքապետական թատրոնի վաստա
կաւոր դերասաններէն Վասֆի Րիդա Զօպու Տիկին
Քնարի մասին հետեւեալ յիշաաակները կը պատմէ
ճիւմՀուրիյէթ\ւ
մէջ.
Այս մեծ արոլեստադիտուՀին
աոաքին
ան
ղամ
տեսայ
\9\2ին
,
ՇէՀղաաէպաշր
,
3)էբաՀ
թատրոնբ։
Տասնամեայ
տդեկ
մլն էի, բայց
Հա
կառակ
ասոր , խոր աղգեցութիլն
մր գործեց
իմ
փրաս : Եւ երբ Հինգ աարի
փերք իբր
ուսանող
մտայ
Տ ա ր իւլսլէ տա յի , անմիքապէս
ճանչցայ
ղին
քր,
մինչ
իր միւս
բնկերներբ
մոռցեր
է ի ։
1917
1924,
Տարիլլպէտայիի
մէք
բախար
ունեցայ
Տիկին
Բնարի Հետ մ իասին ա շխատե
լու :
իրմոփ
նե ր ^ չո ւե ցա
յ , իբ ամենօրեայ
կեանքէն
սո բփեցա
յ
թէ
ինչ կբ նչանակեն
արուեստ եւ ա ր ֊
ուեստադէաի
դաստ իա բակո
լ թ
իւն :
Այլաղան
լնդունակութիւններ
եւ ձիրքեր ու -
նէր,
որոնց
Հիացումոփ
կր Հեաեւէի
:
Աստուած
թաարոնի
Համաբ ստեղծած էբ ղինքր։
Հոգեպէս
թէ Ֆիղիքապէս
խանղ աբորբ
ղղա ցումներ
ունէր :
Թատրոնէն
գուբս
կեանքր՛^ոչնչութիւն
մբն էր ի–
րեն
Համար : Երկու
նուիրականութիւն
ունէր , -
իր մեռած
ղաւակբ
ել թաարոնբ :
Մեր թատրոնի
փորձադէ
տներէն
Աշոտ Աա -
տաթ
իր ղործին
«Ա եբ
բեմ ական
Աբժէքներֆոլն
մ էք , մ ասնաւոր տեղ մբ յատկացուցած
է Տ իկին
Բնարի
, եւ տուած
անո ր կեանքն ու փաոաակր :
Աբտակարդ
յի շողո ւթիւն
ունէ բ , փորձերու
ատեն
քուբի\ պէս ղոց սորփած էր իր դերր :
Թութակի պէո չէր սոբփե բ իր գերր,
այլ էսա–
ղակցին
դերն աֆ միասին կբ սորփէր։
Երիաասար–
գութեան
օրերուն
ամ բողք թատ
երա խաղր
ղոց կր
սռրփէբ
։
Ես Բնաբ
Հանրմի
բերնէն
կնոքական
որեւէ
բամրասանք
չիմ ացա
յ
յ
Ոչ ոքի մասին նպաստաւո
ր կամ
աննպաստ
խօսք մր կ՚՚բսէբ։
Բայց
երբ աննշան
սխալ մր գոր
ծուէ ր յանուն
արուեստին
, սաստիկ կր
յո ւղուէ բ
եւ. կ՝բլլաբ
մաքրակրօն
ուսուցչուՀի
մր։ Մ ե՛՛ ւլք որ
կարելի
չեղաւ
իրմէ
օղտուիլ
այս ուղղութեամբ
:
I 9 1 7^՜5«
մ ինչեւ
իր մաՀբ,
սդաւոր
կր պտտէր
,
մի,տ սեւ ղղեստներու
մէք, իր կասլր իպած աշ -
խարՀիկ
Հաճոյքներուն,
կնոքական
ոեթեւեթնե
-
բուն ՝էետ :
1 Ո^Ո
74
տարեկան
մեոաւ
,բայց
1920/5–,
Լրր
44
տարու էր, այս մեծ տ րո, ե ստաղիտուՀ
ին
Հիանա֊
լի ճարտարութեամբ
մր դսլրոցական
աղքկան ,
մ անկամ ա բդո ւՀիի դերեր կր կաաարէր : կր
յիշեմ,
թաաերա
խաղի
մբ մէք,
իրեն տրուած
աա
րիքոտ
մօր
մր զերր ՝• :
Լսեցինք թէ նեղսբտած էր այս
ղերին
Հւսմելբ՝
եւ չէր ուղեր խաղալ
ղայն I Տետադային
ղլոլխ
ծռեց բախտին
աոքեւ, եւ ծերունիներու
ղերերր
իւբացուց
միեւնոյն
ձե ոնՀասո
ւթե ամբ : Անղամ
մբ
շանթաՀարեց
բանաստեղծ
Տոքթ.
Հիւսէ
յին
Աոլ–
ատ պէյր,
որ իր տարիքր
երեսին կուաար ել կ՝բ^
սէր .
^
Գուք բնաւ չէք ծերւսնաբ
, Բնաբ Հտնբմ
, ես
րժ •> կական
փ արժ արան
կ՝եբթայի
, դուք
նորէն
այս
կինն էիք :
Տիկին
՚Բնար խռոփեցաւ,
բայց իր
յոլղումր
•տկեց մեծ Հանղաբտութեամբ
մր, մեղի
ղաբ–
տխուր
ձայնոփ
մբ բսալ.
Հէ՜յ եարէսլպի ,
նուրբ բանաստե
ղծր
է միթէ :
Այղ
օրէն ետք, ալ չտեսանք
Հիւսէ
յին Ա
"էէյր
•
Մեծ
արուեստաղիտուՀի
մլն էբ, ել
մինչեէ
վերքին
ժամր, պաՀեց
իր մեծռւթիլնր։
Երեք տա–
ր ի աոաք Բա ղա քա պե աա կան թաարոնի
բեմին
փբ–
բայ
եբեւցալ եւ խաղաց
եբիտասարղ
ամթ էօր5(Հ–
բու Հետ : կ՛ացի
ղիտել
ղինքբ : Ականքնեբր
րնալ
չէին
լսեր,
Հետաքրքրութեամբ ուղեց
ի
ղիտնալ
թէ ի՞նչպէս
պիտի
լսէ իր Հետ
խաղւսցողնեբուն
եւօսքերր,
ի նչպէս
պիտի պատասխանէ
անոնւլ :
իր
յ իշո ղութ եան չտվւ
իմ աց ականո
ւթիւնն ալ ար–
տակարդ
էբ : Շուքի
ժէք թողոլց
իբ Հետ իւաղա
ցող
եր իտասա րգներր,
ո րոնք կր կտկաղէին յա -
ճախ։ Երբ փարտղոյրբ
փակուեցաւ,
ՀիացուԺէս
ել շոլարուժէս
ղամուեր
մնացեր էի :
Բաղ աքա պետա կան
թատրոնէ
բս՚ժնուե
ւէ
փերք, ոչ իոկ անղամ
մր այցելեց
Հոն։
Զափտղանղ
դիւրաղղած
եւ պատուախնղիր
էր, եւ երբ
անղւոմ
սլա բ
էալ եւ ա
.1"
I
ոլսւտ
րաղղաս
^ ^ լ ^ ...
^ ղ.լ. լ.
լ. ,
լ. ր
այցելեէլի
իրեն,
Գ՚ստբղիւղ,
կտրուկ
ձայնոէէ
բսաւ •
Ջեմ գար , ձեր
մ էք կաբգ. մ բ
նււ րամ
ուտ
սած
Րէէա լոփ Մ ոսկուա
յի
Հտմ ալսարանին
մ էք
Տ ի դր ան ե ան ի տեսական
սլա տ կե ր ա ց ո ւմն ե ր ր խմ որ–
ուած ու ձեւակերպուած
են այն շբքանին
ռուս
ժէէղովուրգին
մ՛էք տաբտձ
՜ու
ած ղիրքերու,
ինչպէս
եւ
Համալսարանի
ռուս
ղասախօսներոլ
մաքեբու
ազգե ցութեան տակ ;
Տ իղ րանեանի
թատե բագ իտա
կսն
ւս յս աշխա–
տութիւեբ
գրուած է \Տ32ին ,րայց
ղոբծր
լոյս տե՛
սած է
1834/5ւ ,
ա յսինքն
երր տպաղ րուե ցալ Բե -
լինսկիի
աոաքին
ծաւալուն
քննաղ ատական
յօդ -
ուածաշարքր
: «Գրական Եր
աղանքնե ր ր՝)՛) , որոփ
եւ
սկսալ
ռուս մեծ քննագա
տի
ժողոփ
րղ ականո
լ -
թիւնբ
: Բե լ ինսկին եւ Տ իղ րանեան
երեք
տարի
ուսած
են ժիելնոյն
Հաժալսարանին
ժէք, շնչած
են
նո յն ղրական
մ թն ռ լո րտ ր , լսած
են
նո յն գասա -
խօսոլթ
իւննե րբ : Հաւանական
է որ անոնք
Հան -
դիպած
բլլան
իրարու, ել ղրո
յց րրած
մ իասին ;
Ռուս թատե բդակնե
րէն
Տ իգրանեան կր
յիշա
տակէ Տբե ղե
ա
կո վս կին , Լոմ ոնսովր
, կնե աժնին ,
Խերսակովր,
Ա՚այկովր,
՚Լյիկոլեւր,
Աոլժարսկո -
վյչ ել
կ՝
րսէ թէ ասոնք
ողբե րղութեան
մէք
չունե
ցան
այն յաքողութիւնր
, ինչ ո բ ուրիշ
սեռերու
մէք։
Տիղրանեան
ոչ ժիայն կբ յիշատակէ
անոնց
անուննե ր ր , ա յլեւ կր բնո
րո շէ ղանոնք
, ցո յց
կոլ
աայ
մէկին աււաւե լութիւն
ր միւսին
փրայ։
Տ իղ րանեան
մասնաւոր
յիշատակութիւն
կ՝
բ–
նէ Օղերոփի եւ անոբ
ղործեբուն
մասին։ Կր նկա
տէ ոբ Օղե րոփ մասնաւոր
ձիրք
ունի
«կանանց
րնաւո րութիւնբ
կենդանագրե
լոփ% ։Օղե րոփ ի սաեւբ–
ծաղո րծութեամբ աւելվւ շատ կր գբաղի
ոբոփՀե–
ւոել անոր դրականութեան
չուրք
10՚"^՚"5»
եւ
20"»–
կան
թլականներուն
մեծ պայքար
կար։
Օղերոփի
նախոբղներր
շատ կարեւոր
ղեր կուտային
ճա -
կատաղրին։
Օղերով
յառաք
քաշեց
ղղացմունքր ,
որով
Հերոսի
կերպարին
ուրիշ
լուծում
տուաւ :
Համաստուածութեան
ւէրայ Հիմնուած
Օղերով
կրօնական
նախապա շա րումնե
րռւ դէժ էլ արտա -
յայաուի : Ան դասականներէն
Հեռանալով
վւո -
խանցժաԿւ
չրքանբ կր ներկայացնէ
, պաՀելով
Հան
ղերձ դասականութեան
արտաքին
ձեւերր։
Տիղ -
րանեան
աժէնէն
աւելի կր ղրաւուի
անոր վաո.
Հայրենասիրոլթեաժր
ՀԳեմետորի
Գանսւիսիա -
նով)։
Օղերովի
Հայրենասիրռւթեամբր
ոգեւոր -
ուելով
Տիղրանեան
կր մտածէ ր իր
սեփական
Հայրենիքին
մէք աեդի
ունեցած
գէպքե
րւււն մա
սին։
Ռուսերու
մուտքբ
Հայտստան
,
ոուսական
գէնքի
յ ա ւլ թ ան ա կր պարսկական
տ ի րասլե
տութեան
դէժ : Տ իղ րանեանի
կարծիքոփ,
աժէն
անղաժ երբ
թնաժին
կր սպաոնայ
, պէտք է ժողովուրդին
յ ի
շեցնել
իր Հերոսական
անցեալր։
Այս
Հանդւսժանքբ
"Բ"է չափոփ կբ պարղէ թէ Տիդրանեան
ինչու
իր
նախասիրութիւնով
կր Հակի
դէպի
ողբերդտկան
յ
սեոբ։ Ան կանղնած էբ այն տեսակէտի
վբայ, թէ
պատժ ութեան
պատկե րուժր ոգրե րգո ւթետն
Ժէք
ինքնանսլաաակ
չէ , թէ այգ պատկե րուժ ր սլէտք է
ծաո ա յէ աբգիականոլթեան
:
Այս տեսակէտէն
ուչագրութեան
արժանի
է
այն
Հարցր, թէ Տ իգրանեան
ինչու
անպայժան
«.Գոթողիան»(փՀ\.\ւտձւշ)
թարղժանած
է։ Ջ,եւ մլն էր
որ իրեն կարե լի ութ
իւե
կուաար
, թե րեւս
քօգտր–
կոլած
ձեւով,
լնթերցողր
մղելու
գէպի
Համեմա
տութիւնր
այն դէպքերու, ոբ տեղի
են
ունեցած
«Գռթալիայի–»
մէք ել իր Հայբենի
երկրի ճակա -
տաղ րի մ իքեւ :
Տ իղ րանեանի
ոուս
գրտկտնութեան
նուիր -
ուած
էքերր պէտք է գնաՀատել.
նկատի
ունենա -
լով
թանձրացեալ
պատմ ական
ի րագրութիւն
լ. ,
Հայ Հասարակական
մաքի ղարգացման
աստի -
ճանբ :
Այգ
Ղ"րծր
ղրած է Աբովեանի
կեանքի
Գոր–
պատեան
շբքանին,
որոլ
գալիք
գործունէո
ւթիւնր
դրականութեան
եւթատրոնի
Հարցերուն
մէք նոր
ել բաբձր
աստիճան կբ նշանակէր : Այս
չրքանին
Ներսէսեան
ղպբոցին
մէք այլեւս
չկար
Հայրենա -
սիրական
շիկացած
մթնոլորտր։
Այս ան շրքանն
^ 1,
երբ Աբել
Գոլրդիմրէկեանի
նամակր
Հայ թտտ>^
րոն
կտղմակերպելու
մասին,
Ներսէսեան
դպրոցի
ղեկավարներբ
կր թողուն
անպատասխանի
,
Աւելի վատթար էր կացութիւնր
էքմիածնի
մէք ՚.
Այն
շրքանն է երբ երկու
ամիս ժրաքան
ղործու -
նէութիւնէ
վերք
Թադիադեան
Հալածանքնե -
րէն
նեղուելով
,կբ փախչի
ԷԺիածնէն :
Աարղիս
Տիղրանեան
իրրեւ մտածող
նախա ՚
աբոփենական
շրքանի
ղրական ֊
թատերական
մտքի
արտայայտութիւն
է։ Ռուս
ողրեբղակի
մա
սին
անոր գբածր ոչ միայն
ռուս
ղրւսկանութեան
առաքին
տպաղ րոլած
տեսական
ղնաՀատութի՚-ն^֊՛
է, այլեւ
այն տարիներուն
, երբ Հայասաան
նոր
էր
միայն մտած
ռուսական
պետութեան
կաղմի
ժէք,
ռուս ելՀայ
ժո ղո փ ո ւրգնե
բո
ւ
րարեկաԺու -
թիւ֊նբ
ամրապնդող
օղակ
ժր։
Այ՛՛ յօդուածին
նպատակն է ուչագրաւ
փաս–
տոփ
/բացնել եւ ճշդրտել
պրոֆ. Ռ^.
ՅոփՀաննի"–
եանի
այն տեսութիւնր
թէ երբ , ուր եւ
ինչպէ"
առաքին
անդամ
ղնաՀաաուած
է ռուս
գրականու
թիւնր
Հայ մաքի
կողմէ : Ուրեմն
ռուս ղրակա -
նութեան
մասին առաքին
տսլագրած
տեսական
Գրկտն
դնաՀաաոլթիլնր
եղած է ոչ թէ
1845 -
46/5,,
այլ
10—12
տարի աոաք,
1834^5,,
ոչ թէ
վենետիկ,
այլ Մոսկ ուա , Աարղիս
Տի
՛ւ
րանեանի
կողմէ։
Մէկր
որուն ճակատագիր
ր ղբաղե ցուցաօ՛
է րանտ^արկեալ
յեղափոխական
ղեմոկրատ
Մի ՜
քտյէլ
Նալբանղեանր
:
Ռ. ԶԱՐԵԱՆ
Fonds A.R.A.M
