Ռ
ռ
Ա
տ
ո
Մ
ԽՄԲ
1949 Յունուար 18ին ւր^ցաւ ողրաց–
հալ Ռոստոմի մահուան ՅՕամեակը : Այս աււթիւ
անոր կեանքն ու գսրծը ուսումնասիրելու փորձ
մըն է որ կը կատարէ ընկեր Վրացեան :
Անշուշտ Հ– 3– Գ՛ ՚էյոր Սերունդը պիտի օգ–
տւււի այս տարուան տարեդարձէն, յիշատակի ե–
րեկոյ մը սարքելու եամար: (Յունուար 2Տին ալ
Արամի մաեուան տարեդարձն է (1919) :
Մեր
1լո ւս սւ
ո է-թ ե ան մ
չվէ եղեէ ւււ
^4"՛ ^
մէէլ
ուրիշր , որ իր մ
ա յնսլէս
Հա
րաղատօրէն
մարմնացրսէհ՜
էէնէր
՚իսյչնակցութիւնր
,
որքան
քիռստոմ
ր : քիոսէոոմ ր
նո յն
ինքն
՚իա
էակցութիւնն
է; Մեե՛ ու բաղմակողմանի
, ինչսլէս
Գաչնակցու
-
թիւնր
:
Ե*– սակայն
, աՀա
երեսուն
աարի
է անցել
նրա
մաՀից,
րայց
նրա մասին դրեթէ
"չինչ
չի
գրուելէ
Մի - երկու
թռուցիկ
յ՚՚՚֊չ
ե՛– վերջացալ;
՛Լոր
սերոլնգր
, նրանք , որոնք րախա
չեն ունեցել
ճա–
նաչԼլու
քիոսաոմին
, ոչփնչ չգիտեն
նրա մասին
:
ինչո՛՛՛ւ
այգսլէս
:
Պաաճառն
, ի Հարկէ , քիոսաո մի
ընկերների
անփութոլթիւնր
չէ : Պատճառն
աւելի
խորն
է —•
քիոստոմի
անՀատականոլթեան
ուրոյնութիւնր
,
նրա կեանքի
ել գործ-ունէութեան
առանձնայատ
-
կութիւններլԼ
է
(հոստոմր
Գա էակցութեան
մէ^ ամէն բան
էր՛
ուր
որ լինում
էբ, իր չնչով
լեցնում
էր ամէն
ինչւ
Բայց
այգ
անում
էր այնպէս
, որ ոչ մի աեգ
չէիր
տեսնի
նրա
ես^ :
քիոսաոմր
ամէն
տեղ
էր եւ
բոլոր
գործերի
մէշ,
եւ միեւնոյն
մամանակ
քիոստոմ
չկաբ
։ Ջէր
սիրում
երեւալ
եւ նիւթական
Հետքեր
թալնել
իբ յետեւբ
: ճաււաիւօս
չէր ,
յօգուաէքներ
չէր
սիրում
գրել,
նրա նամակներր
կարճ
էին ու
միայն
առօրեայ
խնգիրների
նուիրուած
է Իր գոր–
ծերի
մէշ գնում
էր Հողին,
բայց
երբեք
անունր։
Անձամբ
երեւում
էր այն մամանակ
միայն,
երբ
կարելի
չէր խուսափել,
այլապէս
միչտ
մնում
էբ
ստուերի
մէշ եւ առաշ
էր քաչում
ուրի^երին
:
էէ,
Հետեւաբար
, ղարմանալի
չէ , որ քիոստո–
մի մասին
նիւթական
յիշատակներ
քիչ են
մնացելւ
՛Նրա
մ աքերն
ու ապրումնե
րր,
նրա
կաաարած
գործի
մեծ մասր,
նրա
նմ անր
չունեցող
գերՐ
Գա ^էակցութեան
եւ Հսէյ Հասարէսկական՛
մ աքի
գարգացմ
ան
մ էշ
ա յւէ Բ" լորի
մ աււին կարող
են
ասել
միայն
նրա ոգշ մնացած
լնկերնեբն
ու աչա
կե րտներր
: Եթէ
նրանք
ա յգ
պա րաականութ
իւնր
չկատարեն
, քիոստոմ
ի եղական
գէմ քր
կր մնէէէյ
բո լո րոփին
չպարղոլած
, ել Հայ
աղատագբակոքն
պատմութիւնր
կր ղրկուի
իր սքանչելի
մէկ
էշից ^
Բայց
Հեչտ
չէ գրել
քիոսաոմի
մասին։
ճիչգ
է
ասում
քիոստոմի
մտերիմ փաստակաւոր
րնկերնե–
րից
մէկր–՛
« ինչքան
վաբձու
մ եմ գրել
Ռ ոստո–
մի մասին,
գուբս
է գալիս
քհոստո մի
առթիւ
» :
ոսէոոմի
աոթիւ
չատ
բան
կարելի
է ասել , բայց
քիոստոմի
մասին
•
գմուար
է ։ Այ՛լ է պատեառր,
ոբ քիոստոմին
նուիրուած
գրուածք
չկայ։
՝Բրիս -
տաւիորի,
Զաւարեանի
մաւէին
որոչ
ղբականու
-
թիւն
գոյութիւն
ունի,
թէեւ
նո յնպէս
անբաւա
-
բաբ,
բայց
Ո՚ոստոմբ
մնում
է մեր նոր
սերունգի
եւ լա յն Հասարակութեան
Համ ար , թէեւ
խոբՀբ–
գալոր
, բա
յց ան յա յա
մի մ եծութիւն
:
Այս
կենսագրական
ուրուագիծ
ր
մ ի
թո
յէ
ճիգ
է տալու
Համար
քիոսաոմի
կեանքի պատկե
-
ՐԸ (*) =
ինչպէս
եւ ՝Բրիստա։իորր,
Ո՚ոսաոմն
էլԳողթ՜
նեցի
էր : \,բսէ բուն
անունր
Ա տեփան
Զ^րեան
էր ՚՛
Ծնուել
էր Ցղնա
ւլ.իէէլում,
18
Յունուար
1867
թր–
ւին , նաՀասլետական
մ ի ունեւոր
րնաանիքի
մէշ է
\յո
յն գիլղում
է լ անց կացրեց
իր մ ան կո ւթ իլն ր %
Գոլնա
ու կլոր , առոգշակաղմ
, ուչիմ
ոլ
խե–
1**քիկ
երեիէէէւյ էր , որ փաղ
մանկոլթիւնից
սոէէո -
րել
էր գիտել
ու մտածել
։ Գի՚֊ղի
ծ՜խական
գպրո–
ցում,
ուր սաէէէցաւ
իր նախնական
կրթոլթիէնբ
ք
աչքի
էր րնկնում
իր լ^է գո ւնա կութ իւննե րոփ
ու
շանաէէիբոէ թեամ բ եւ գէպի
գրաբար
լեզուն
ցոյՅ
տուած
սիրոփ • բազմ աթիւ գրաբար
կտորներ
գի՜՛
տէր
անգիր
ել սիրում
էր եկեղեցական
երգերն
ու
չարականներր
:
Առանց ծխական
ղպրոցն
աւարէոելոլ
, ծնոզ
-
ների
որոչումով
, մանուկ
Ատեփանր
տեղափոխ
-
ուեց
Թիֆլիս՝
Հքերսիսեէոն
գպրոց
մտնելու
նպա–
աէսկոփ : Բէսյց տեսնելուի,
որ \երսիսեան
գպրոցԸ
պետական
իրաւունքներ
չի տալիս , վճռեց
մանել
Թիֆլիսի
ռէալական
գէգրոցր։
Գրա
Համար
որոչ
մամ անակ
պատ բաստ ուեց Բեգլարեանի
մասնաւոր
(*) ք^ոլորովին վստահ չենք, որ այս ուրու–ա–
զծի մէջ էլ ս1ւ)ալներ չկան, իսկ պակասները շատ
շատ ե ն։ Շնորհակալ կր լինէինք, եթէ Ռոստոմի
կեանքին ծանօթ րնկերներն ռւ րարեկամներր գրի
ասնէին իրենց նկատած սխաւներր,
լրացնէին
պակասր եւ ուղարկէին մեղ։ Շնորհակալ կը ւի–
նէինք նաեւ . եթէ Ռոստոմի ցործռւնէոլ–թ.եսւն վ17–
րաոեըող ղանաղան նիւթեր ունեցողները ուղար
կէին մեղ, օղտուելւււ եւ վերադարձնելու պայ -
մանով :
Կ ի ս ա դ ա բ հ ա ն
Խ շ ո է հ կ շ ի ռ
Թեւակոխելով
1950
թուականր՝
կր
փակոլի
քւէաներորգ
ւլաբու
առաշին
կէսր
՚– Ան
տակաւին
Հեռու
է պաամոլթեան
քանձնուելէ
:
Գե րակա
-
տա
րնե
րէն չատե ր 1^ապրին
, այստեգ,
ա յնտեգ
յուչեր
, գիւանաթղթեր՝
ամբողջացնելու
Համար
պատմութեան
արամր
:
Հայ
ժողոէԼուրգի
կեանքն
ալ յիսուն տարի
ա–
լելցաւ՛
ծնունգ
, ղարւլացում
, բայց
ոչ ւէախճան :
Մեր
թշնամ
ինե րն ալ տեսան
որ Հայ
մողովոլրգբ
չի մեռնիր
կոտորածներով
։ Հայութիւնր
կ՚ապրի
,
եւ ցորչափ
ապրի , անոր գերր
չէ
աւարտած
պատմ ութեան
մ էշ
։
Վերլուծական
պատմութիւնր
կր
սորւէեցնէ
պատմութեան
ինչպէ՚Սր ,
Համագբականբ՝
ին -
չււ՚ւն :
ինչո՞ւ
այս կերպ
րնթացան
գէպքեբը,
ել ոչ
այլ կերպ։
«Վ^ասն
ո՞յր պատճառանաց»
,
պիտի
Հարցնէ
ր Հա յ սլաամ իչր
է
Հայաստան
առաշին
անգամ
կր
յիչ"՚–ի
պատ—Հ
մութեան
մէշ ՚Բրիստոսէ
չորս գարեր
առաշ։
Եթէ\^
ո լզենք
Հա յասա
յի մոզովուբգր
Հայեր
Համ արե
լ
, յ
էսյն ատեն
անոր գո յութիւնր
աւելի
երկարած
I
կ՝Րլէանքւ
Աոանզ ատոր էսլ Հայ մուլույուբգր
պսէտ–՝
կառելի
աար
իք
մ ր ոՀնի •
չուբշ
երկուքոլկէս
գար
։ Ա քս էոարիքին
ւէրայ աւելցուած
կէս
գարր՝
մեծ
բան
մ բ չէ : Հայր ծերացած
է տարիքով,
սա
կայն առոյգ
է , ինչպէս
բոլոր
նորածին
մողո
-
էէս ւրղնե
ր բ :
Եթէ
գիա
ութ իւնր սլէտք
ունի
փորձառու
-
թեան
, Հայ մոզովուբղն
էէւլ կր կարօաի
պատմռւ—
թեան
գասեբուն
:
Անցեալը
իր լոյսր
կը սփռէ
ներկային
ւքրայ։
Անցեալով
ւքիայն կարելի
է բացատրել
ներկան
:
Զանց
առնելոէէ
մ անրաւք ասնո ւթ իւննե ր բ , ո -
րոնք կ ողողեն
իրականութիէնւր
, անցնելով
մա
-
ցառներոլ
եւ ծառերու
՚էբայէն
, որոնք
կր խավւա–
նեն կէէէաարներբ,
բարձրէն
տեսնենք
մեր
յիսնամ–
եա
յ սլէստմ ութեան
գազաթները
:
Հա յոց պատւք ութիւնր
գրուած
է չոր էէ սլէստե–
բու,
յաճախ
ւիանքի
մը իւուցին
մէշ։
Զայն
գրած
են
մ արգիկ
, կանգնած
չէնքի
մ ր կամ
տեսակէէոի
մր վրայ,
ուրկէ գիաած
են
գէպքեբը։
ինչսլէս
իւրաքանչիւր
մարգ
գէպքերբ
բւՐ բռ–
նե լու իր ոճբ
ունի,
ալնսլէս
են նաեւ
մոզովսւրգ–
ներր եւ աղգեբր
: Հ,այ մողովոլրգբ
իր պատմու
-
թիւնր
կը գիտէ
իբ սեվւական
ա չքե բով , Հակա
-
ռւսկ անոր որ մենք
կ՚աւղրինք
մեր
աչիսարՀէն
գուբս
, քաղաքի
մբ ւՐէշ ուր մողուիուրգներու
գա–
- ալափարներր
իրարու
կը բախին
ու
իրարու
կր
խաոնուին
:
Ի՛՛՛նչպէս
կազմ ուեցաւ
Հա յութիւնր
:
՛Բանի
քանի
ցեզեբ ասլաստանեցան
Հա յկական
լեոնաչ
-
խաբՀը
, ապրեցան
գարեր
ու գաբեր
, երբեմն
ան
տեղեակ
իրարու
գոյութեան։
Երբեմն՝
մրցակից,
երբեմն՝
գաչնակից՝
րնգգէմ
Հասարակաց
թչնա–
միին,
մինչեւ
որ այգ
աար բերր
մ
իախառնուեցան
ել առին
անունր
իրենցմէ
ամէնէն
կենսունակ
ցե
ղին։
Հայոց
պատմութիւնր
պաամոլթիլնն
է
տոՀ
մերու,
"Ր"՚եք
կր զարգանային
ձգտելով
գէ^լի
վերշնական
ա,լգային
- քաղաքական
միէսէորում
.
Այգ
միաւորում
ր աեգի
չունեցաւ։
Հայասա։.ն
չունեցաւ
իր տեւական
մչէսկութային
ել քա,լա
-
քական
կեգրոնբ,
ինչպէս
Հռովմ ր, Բիւգանգիոն.
,
Տիզրոնբ
կամ
Պաղաաար։
Թէեւ Տարոնբ
կամ Աբարատեան
գալար
ղար.^
ձէսն մամանակ
մր մչակոյթի
վառարաններ
, սա
-
կայն
ոչ մին, ոչ միւսր
չկրցան
գէսռնալ
քագէսքա–
կան
եւ
մ չակութա
յին
մաքի
փաըոսներբ։
Հայաս
տանի
սլաամութիւնր
չունի
որոչ,
թանձրացեալ
,
Լկոնկրէա)
քաղաքական
չրշանէսկ
:
Ե. գարուն
անոր չրշանակը
աւելի
մչակոլ
-
թային
է քան քագաքական
, իսկ անկէ առաշ թո, -
գաւորա-թի^նն
է որ իրարու
կր կապէ
մրցակից
ել
անՀէսւլորգ
իչխւսնական
տոՀմերր,
բայց
չ
մչակոյթր
:
՚Բրիստոնէութիւնր
էւլատճառ
եղաւ
ոբ
Հայոլ–
թիւնր
խգէ
իր մչտկութային
կապեըր
Արեւելքի
Հեա։
Եկեղեցին
գարձալ
ազգային
միութեան
ղ ի–
ծր : Ժ՚սմէէէնակ
մր, Ժ– ղարուն
, եկեղեցին
, Անիի
մէշ
իր կս՚թողիկոսական
աթոռով,
կբ շանար
վե
րին
Հեղինակութիւն
զէսոնէէւլ,
Հայ իչխանական
եւ
թազաւորական
աուներուն
վրայ
տարածելով
իր
Հ մայքբ
:
Մ ինչեւ
՛բ րիստոնէ ութեան
մ ուտքբ՝
Հա յաս
-
տան
Համր մնաց, Հակառակ
Միշագետքի
եւ կա
-
պագովկիոյ
Հետ
իր գրացնութեան
, ան
չունեցաւ,
սեպազիր
էսրձանագրութիւններ
, թէեւ
ւիաստօ
-
րէն
, որպէս
քաղաքական
ում
յայտնուեւլալ^
պէսրսկական
կա քսրութեան
Աքիմէնեան
չբշանին
,
(Գ. գար
–բ. Ա.) ։
Հազիւ
իր մ չակութա
յին
ել ազգա
յին
գիւոակ–
ցութեան
մէշ ամ բանալու
վրայ
էր , երբ
քան–
ղ ուեցաւ
Առտշալոր
Արեւելքի
քաղաքական
էլ բու–
թիւնր
(տյ՚Տէ6ա€) :
Ի՚^նչ
էր այգ
գրութիւնը
:
Հռովմ
եւ իրան , աւելի
վերշբ՝
Բիլղանղ
իոն
եւ Պարսկաէէտան
, Համ ւսձա լնած
է ին ամ բարզ
ակ–
ներ
կանգնելու
բարբարոս
ցեղերու
գէմ : Հա րսս–
տան
կ՚ապրէր
քաղաքա1լփբթ
աչխարՀի
չրշւէէնակին
մէշ,
ասլէէէՀոված
իր
ղո յութիւնր
եւ սլաչտոլան
-
ու ած
էէէշխարՀաւեր
արշաւանքներու
գէմ
:
ԱՀա
այս
գրութիւնն
է որ քանգուիլ
սկսէսլ
Ե՛զ
արէն , Հիւսիսէն
ւչերման
ցեզերու
(է . գա
-
ր^ւն)
, Հարաւէն՝
արաբ - սեւքական
ցեզերու
ուր–
շ։։ււ անքներովը
է
Պատմութեան
ճակատագիրն
է այս։
Բւորըա~
րոսնեբ
միչա
ալ քանգած
են քազաքակրթու
թիւն–
ռէալական
գպրո ցում
, ապա
,
1ՏՏ2/5՛ ,
տ ե ղա փո խ–
ուեզ սլեաական
ռէալական
գպրոցի
Յրգ գասա
-
րանր ։
քիէա լական
գպբոցում
է լ քիոսաոմ
ը աչքի լ ն –
կալ
իբրեւ
լաւ սովորող
եւ բնգո
ւնա կ աչակերտ
,
մ անէէէւանգ
ւքաթեմ ատի։ կական
առարկաներ
ի
մ էշ :
\յրա
գսլրոցական
րնկերներբ
վկայում
են ,
որ
Հանգիստ
ու խոՀուն
պատանի
էր • չէբ
սիրում
վաղվղել
ու խւսէլերին
մասնակցել
՚ չատ
կարգում
ու չատ
մտածում
էր՛
Արգէն
գէէլրոցական
նստարանից
նա սկսել
էբ
Հեէոաքրքրոլթիւն
ցոյց
աալ գէպի
Հասարակական
խնգիրներր։
Ձարն
ու բաբին,
մարգկային
անՀա–
լաստ րութիւն
ր , ա րգա րութեան
ու
ճշմ արտոլ
-
թեան գաղափարը
, որ յաւիշաւէէկում
էին ա քն
մա–
մ անա1լնե ր ի ռուս
ա ռաշա
ւո ր
մ տաւո րականու
-
թեան
մաքեբր
, յուզում
էին եւ քիոստոմին
,
ոբ
գեռ
գիլզում
եգած
մամանակ
յայտնաբերել
էր
Հասարակական
շիզ ՚՛ Նրա
մ ասին
անում
են Հե -
տեւեալ
բնորոշ
պաամութիւնբ
• -
Տղնա
գիւղի
միշով
Հոսում
է մի փոքր
գե
-
տակ,
որի շուրր տմաոներբ
չէր
րա ւա կան ան ո ւմ
ամէնքի
այգիներր
շրելու
Համար։
քիոստոմ
յա -
ճաքս լսում
էր , թէ ինչպէս
գիւղի
չքաւոր
բնա
-
կիչներր
էսրւոնշում
են , թէ
ամ բողշ
շուրր
գնում
է Հարուստներին
, իսկ իրենց
տյզ իներր
էիճանում
են առանց
^/»/ : Եւ աՀա
մի օր. Հազիւ
10
11
տարեկան
, Մոսաոմր՝
իրեն Հասակակից
մանուկ–
ների
գլոէփւն անցած՝
գնում
քանգում
է
գետակի
ամբարտակր
ել շուրր
ուղղում
գէպի
աղքաա
գիւղացիների
այգիներր
: Երբ
նրան
նկաաոզոլ
-
թիւն
են անում
, աներկիւզ
սլատասխանում
է .
-
Հարուստներ
ր առանց
այգու
է լ կարող
են
ապրել։
Ջուրր
չքաւորին
է Հարկաւոր
, որ ապ
-
բուստի
միշոց
ունենա
լ ՚ • •
Աւելի
սքանչելի
մի օրինակ,
որ պատմ
ում
է
քիոստոմի
մայրը
-
Զաակի
օրը,
4
5
տարեկան
Աաեփանր
, նոր
Հագուստով
ու նոր կօշիկներով
գուրս
է
՚
գալիս
փողոց
խաղալու
րնկերների
Հետ։
Բայց
քիչ յե -
աոյ
էիերաղ առ1։ում
է ոտաբոպիկ
:
–
Այ աղայ,
ո՞ւր
են քոչեբգ,
զարմացած
Հարցնում
է մայրը
;
Ո՚ոէէտոմր բացատրում
է, թէ աուել
է մի աղ–
• ֆատ
րնկե րոշ
տ
՚
-
Հայրիկգ
կր ծեծի,
սպառնում
է
մայրբ։
-
Ջի ծ-եծի , պատասիւանոլմ
է քիոստուէը :
Կը ծեծի,
ւզնգուէք
է մայրր
:
-
Ծեծոլմ
է, ծեծի,
Հօ նոր կօչիկներ
կ՝աււ–
նէ , լինում
է աղի պատասխանր
:
Թիֆ
լիսում
Ո՚ռստոմ
ր
մ անում
է
աշակերտա
կան
ինքնազարղացման
խմ բա1լեերի
մէշ,
չվււ ում
է յեղավւո խական
շբշաննե
ր ի Հետ
եւ
մ
ասնակցում
նա ր ո գո վ ո լց ինե ր ի ղաղտնի
գոբծունէութեան
;
Այւէ մամանակից
արգէն
րնկերների
շրշանում
նա յայտնի
էր ՝Բոթոթ
անունով,
երեւի,
իր յ>ո -
թո
թի
նմ ան կազմ ուածքի
պաէոճառով
;
^էէէժոթը
Հմէնչեւ
վերշ
էք մնաց նրա
կեղծ
անունը։
1886
թուին
Ա՚ոստոմր
աւարտեց
ռէալական
գպբոցբ
եւ՛ աչ^էանր մտաւ
Նովօ - Ալեքսանգրիա
-
յի գիւղատնաեսական
ճեմաբանը
,
Վաբչաւայի
մ օտ
:
քիէակց իա յի
մ ռա
յլ օրեր է ին քիուսասաանում
;
Ալեքսանգր
երրորգի
անՀեթեթ
ինքնակալութիւնը
ճզմում
էր Հասարակական
կեանքի
ամէն աբտւս
-
յայտութիւն
: Լորիս
Մելիքեանի
չափաէ.որ
-
ազատական
իշխ՚սնութեան
փոխարէն
Պոբեգոնռէւ–
ցեւի
կզեըա
- կայսերաբոնասլեաութիւնն
էր
աի–
րասլետոզը
: Բնականաբար
, ռուս
Հասարակու
-
թիւնր
յուղւում
ու գմգոՀութիւն
էր ցոյց
տալիս։
Րւսանողոլթիւնր
առաշին արաա
յա յաողներից
էր
ա յգ
զ մգոՀ ութեան
;
188 (/՚5՚
Մոսկուայում
, Համալսարանական
ւէի
Հ րապա րակա յին
Հ անգէսի
միշոցին
,
ուսանող
Ա ենեաւսկին
ապտակեց
Համալսարանի
տեսչին
I
Աենեաւսկին
աքսորուեց
Աիբիր , եւ աւքէն
կ"գմ
սկսուեց
ին ուսանողական
քսռո վոլթ իւննե ր ու
բո–
Գ"ք1՛
Ց"յ9եր
կառավարական
խստութիւննե
րի
գէմ
: Խռովոլթիլններ
աեղի
ունեցան
եւ Նովօ
-
Ալեքսանգրիայում
, քիոսաոմր
էսո ովա ր՜ա րնե
րի
ա–\
ռաշին
չարքերում
է ր ՚. Եւ չատերի
պէս
Հեոաց
-1
ուեց գէգրոցից
ել աքսորուեց
ծննգէսւէայր՝
«՚լ՚ոյլի^
վկայական»ով,
այսինքն՝
առանց
իրաւունք
ոլնե–\
նա լու
ուրիչ գպրոց
մտնելու
:
\
V– ՎՐԱՑԵԱՆ
\
Fonds A.R.A.M
