^6
ԱՌԱԶ»
Զոսլւսրանի
Հնոցին գէմ, գրեթէ
մերկ՝
Տիգ՜
րան կ՝աչխաաէր
քրանաթոր։
Անիկա
ա յգ կեան քին կաւցուած՜ էր շւսւււ
Հ ին
օրերուն
երբ գ ե ռ երիաասարգ էր, երբ իր ձակ–
տին վրայ ոս աչքերուն
մէք Արեւե
լքի բարկ ու
կախարդական
արեւին
Հետքբ
կաբ–՛՛
Տուր իներր
իր վրա
անցեր
էին
ճռճռացող
ոայլի մր պէս, որոնց ամ բո ցքո ւթ իւն բ տեղ չու -
նէր Տիգրանի
յոգնած՜
ուղեղին
մէք :
Արտին
մէք կային
միայն
Երկիրբ
, Հօրենա -
կան տունր, եւ այդ տան բաղմ ո ւթ իւննե ր րլ դեղ -
քուկի տարաւ^եբով
ու կչկչան
ձայներով
; Երբ
կբ մտաբերէր
իր երկկբ– - • Հէքեաթի
մբ պէս Հին
էր ու վաո վռուն՝
ա յ դ անցեալբ
, ո րոնց
մ էք կր
՜ւեսնէր
ւււ ւն տու .նր՝ որուն պատերու1
ւելով
ու իյնալով՝
Հասակ առած էր Տիդրանր։
կր յ ի –
չէր ցեխոա
Փողոցներբ
իր ղիւղին,
կապոյա
հ՜ո
I -
իսր որ կր բարձրանար
տանիքներէն
,
ոլորուն
ճամբաներր
արտերու
եզերքներէն
: Պանղխտու -
թեան
մէքլսեց
այդ բոլորին
փլուզումր։
Սիրար
ճմլուեցաւ
իր տան կործանում
ին
,
ու իբեննե
բուն
կոտորածին–՛՛
Աչքերր
ուղղած
կրակէ
Հնոցին,
կաղապարներու
մէք թափուած
կարմիր
ու բարակ
քրւիէմնեբուն՝
պանդուխտ
Հայր կբ չարմէր
, կր
պրկէր
բազոլկնե
րր եւ սեւցած
քրտինք
մ ր կր Հո
սէր իր ա յաե րէն , ծոծրակէն
, ու մ ազոտ դաս -
տակներէն
է
Եկեր էր գբամ
չաՀելու
• • • Երկիրբ եւ իր տունր
չկա
յին
Հիմ ա , եւՏ իղ րանին
սիրտր դարձեր էր
խաբխչած
քրազացի
մր պէս տխուր , մենաւոր ;
•
Հայաստանի
Հանրապետութեան
խորտակու
-1
մէն փեբք , Տ իդրան
մ տածեց
իւր բո յնր
չինել Ամ ե–^
բիկայի
մէք, իբ կեանքր կապելով
Հայ կնոք մը^–
Հեա։
Տարիներր
անցան , Տիղրան
միչտ մնաց
նոյն
ղործին
վբայ, եւիր ումին
մեծագոյն
մասբ սպա—
ռեցալ
երկաթի
գործարանին
գմոխային
ժխորին
մէք։ Եր սպառած
ումին քով սակայն
,
Տիգրանին
պարապ սիրտր լեցուած
էր ուրիչ ուբա խո ւթե ամբ :
• Գործէ
տուն
դարձին՝ կբ զրկէր
իր
երկու
ազաքր, կր "իբէր , կր Համբուրէր
, կր կատակէբ
ու բարձրաձայն
կր խնգար՝
ցոյց տալով
իր թա—
փած
ակռանեբբ
, ճազատ
գլուիսբ
, ել գունատ ե–
րեսն ու փոսր ինկած
աչքերր : Այգ ազոց մէք ան
կր տեսնէր
իր եբէ կի տունր
, ա լեՀ եր Հայրն ու
մ ա յրր , իրենց տան ե րզ իքնե րէն բարձրացոգ
ծու–
իսր՛– կորսուած
երքանկութեան
մր
վերազտրթդւմր
կր գգար
Հիմա։
Տո յսի ել Հաւատքի
ապրումնե րով , Տիղ րան
մեծցոլց
իր տզաքր
, ղ սլրող
ւլ բաւ եւ զանոնք ղր
կեց
մ ինչեւ
բսւրձրաղ ո լն կրթա րաննե րէն ներս :
- « Ես մարդ
չեղայ՝
թող ազաքս
ըլլան՛», -
կ՝Ը՚՚էբ
իր կնոքբ , ընկերներուն
, ու բարեկամնե -
րուն :
Տիգբանի
րնտանեկան
ուրախութեան
այս խո
րասուզումը
, մ զձալանքի
վե րածուեցալ
այն
Օրր՝
որ լսուեցտւ
Ամ երիկա
յի
մ ասնակց ութ իւնր նոբ
պատերազմ
ին : Տիղ բան ցնցուե ցաւ իր Հոգիով
ու
մ արմնով : ի ր աչքերուն
առքե
լ կարծես
ամ էն ինչ
թալալ
կոլ ղար
Հրէչային
երեւոյթով
:
Գործարա
նը , ձուլարանի
սպիաակ
Հնոցին
՚ ^ է ք )
Տիզրան
կարծես կր տեսնէ ր իր ազոց
գլուխներր
,
անոնց
նայուածքներն
ու տիսուր
զ իմաղծերր
• • • Աչխա —
տանքի
պաՀուն , երրեմն կր իսորասուզուէր
ինք -
նամոոացոլթեան
մէք, եւսալին
վյւայ գրուած
չի–
կաղած
երկաթին
ճեբմ ակ ե բաէ^ւե բ բ կր չարմէին
,
կարմիր ուսեւ գոյնեբու կբ վերածուէին
իր տե
սողութեան
առաք։ Ա արմ ինր կ՚երերար
ու իր բա–
զոլկնյւրուն
ումր կր թու^տր :
Տուն
կուգար
քգա յնռտ :
Առտու մբ, արցունքի եւ Համբոյրներու
տակ,
Տիգրան
զ րկե՜ց իր տգաքը,
սեղմ եց իր կուրծքին
,
չո յեց
անոնց ճակատն ու մ ազերբ , ել
Հայրական
քանի մր խրատական
խօսքեբէ
վերք
ճամբու
գրաւ
զանոնք։
Տիգբանի
կինր ծռած էր ինքն իր վրայ,
եւ Հեկեկում
ր կբ լսուէր
Հ ե ռո ւէն
յ
Տ իգրանի
տլւ–
զաքր գացին սլատե րաղմ ի :
Ամէն
իրիկուն
, ղործէ
գարձին՝
Տիգրան աչք
կբ նեաէբ
սեղանին՝
նամակ կամ բացիկ
մր տես—
նե
ԼՈԼ
իր ագսցմէն։
Եկած
նամակներր
քանի ՚^Ր
անզամ կբ կարգար
, բռնի
մպիտ մբ
կ*ոլրուագծ–
ուէր իր դէմքին
վրայ եւ աչքերր կր քառեր
եռո
տանի
սեզանին
, որուն
վյւայ գրուած էր իր տղոց
նկարներր
: Պառկելէ առաք , առանց
իր ազոց նը–
կարներուն
նայելու
անկոզին
չէր մտներ։
Գիչեբ
նեբր երկաբ կր թոլէին
իրեն ու ամէն
ինչ
ճնշոզ
էր ու տխուր.^
Ե՞րր պիաի վեր^անայ
այս
արիւ–
նամա րար,
կր մաածէր
ինքնիրեն :
Տղուն
մէկր
Մարոքէն կր գրէր,, իսկ
՚քի՚^՚՚Ր
կր զանուէր
իքազաղականի
ափերր :
Ամէն ւա սարացին Տ եգ բան
յոյսով
մը կ՝աբ -
թննար
ե. կ
՝ոլղէր քա^աքերել
իր
կ ենր ,
որուն
նա,ուած,րեն
մէ9 ղա,կոէթեւն
ռ թախեծ
իրար էին
խառնուած
: 8ո լսի եւ սպասումի
իրենց Հոգեվի -
^՚"Կլ1 տենդի
փսխուեցաւ
այն ատեն
միայն,
երբ
Ասկէ
յիսունըեօթ
տարի առաք,
1892
Նոյեմ
բեր 11ին,
Պոլսոյ
Ազգ–
Հիւանդանոցին
մէք, իբ
«կեանքի
գիրք՜եր կը փակէր
քաքարի
ու բագմար ֊
գիլն
եկեղեցական
մր Գարեգին
եպիսկ՛
Սր -
ուանձաեանց
:
Հիմա
գրեթէ
մոռցուած
է այս անունը, որ ,
իր ուսուցչին՝
Խրիմեանի
անունին Հետ, կր ծա ֊
ծանէր
ատեն
մբ իրրեւ
«գրօչակ
Հայկական»
:
1892
Նոյեմբեր
ւՏին Արփիաբ
Աբփիարեան
Պոլսոյ
«Հայրենիք»ին
մէք կը գրէբ
Սրուանձտեան֊
ցի Համար՝
անոր մաՀուան
առիթոփ.
«Գրեթէ
եր
բեք Հրապարակի
փյյայ. չերեւցաւ
, բայց
միչտ ագ–
գեցութիւն
ունեցաւ։
Ամէնուն
անպաչտօն
իսորՀբ -
դտկանր
եգաւ , երբեմն
Հրաւէրով
, երբեմն
ինք -
նաՀրաւէր
» տ
Այս «ինքնաՀրաւէր»
խորՀրդակտնբ,
Գարե -
գին Սրուանձտեանց
, Հիմնադիրն է Հայ ագգա -
զ րութեան :
1878/*՛ ,
մ ասնաւոր
յանձնա բարու -
թեամբր
Ներսէս
պատրիարք
Վարմապետեանի
,
Հայաբնակ
գաւառնեբր
մեկնեցաւ
իբբեւ արտա -
կարգ
քննիչ։
Տարի
մբ եաք վերադարձաւ
Պոլիս,
Հետբ բերելով
գործ
մբ, որ իր անունր անմաՀա -
ցուց։ Ա եծ է Հիմա
իր երախտիքր
մեր գրակա -
նութեան
մէք, վասնզի
ինքն էր, գրեթէ
միայն
ինք, որ կո բուստէ
փբկեց
Հաք գալառր՝
իբրեւ
մո–
գոփրդական
արուեստի
«յ իչա տակա բան» :
Ն" րութիւ1ւ էր իր բե րած ր ել կրնար , կրնա
յ
մ անաւանդ
Հ իմա , սնուցանել
զուտ
Հտ յեցի դրա
կանութիւն
մր։ թերեւս
անգիտակ
այն մեծմա -
ռանգութեան
, որ իր անունով
փոխանցուեցաւ
մեզի ել որուն
Համար
անՀունօբէն
^որՀակալ
պէտք է ըլլանք
իրեն : Ա րուանձտեանց
եսլիսկոպոս
ինքզինք եւիբ կատարած
գործր կր
ներկայացնէ
սա Համեստ
բառերով–
« Ես գրականութեան
այն չինական
մչակն
եմ , որի վայրիս եւիմաքրիս
կր թարթափի •
լեոնա
յին , գաշաային
տունկեր,
ծազիկնեբ
եւ
րոյ
սեր կր ժոգովէ եւ կոզովով կ^ածէ զայն ի վաճառ
ի Հրապարակս
քազաքին,
յորմէ
առեալ
քագաքա–՛
ց ին
արուես տիւ կր վերա անկէ զա քն եւ կբ ղար–
մ անէ ի պաբտէղս եւ ի րոլրտստանս
ապտրանից
մեծաաանց : Եսկասլէս աքս է իմ երկն՛ • բանա —
սիբաց եւ գրասիրաց
Համար
սլաաբաստուած
նախնական
նիւթ^
(«ՄԱՆԱՆԱՅ»
, ապ՛
Պոլիս ,
1876,
«Յաոաքաբան»
,
էքԴ)։
իբական
«Գանձարան»
մրն է ալս «նախնա
–՛
կան նիւթ՝^ րսուածր
: Մ իա քն «Մ անանա ք»ով
մեղի
տրուած ալգ գանձարանին
մէք մենք կր գտնենք
« Հա քաստանի
տե գագրո
լ թ իւնր եւ Հնո ւթի ւննե րր ,
Հաքոց կենցագր,
խտղեր,
նա խապա չա րումնե ր ,
սովորո
քթներ,
զրոքցներ.
Հէքեաթներ
, առասսլեք—
ներ , երդեր , տաղեր , ասացոլտծքներ
,
Հանելուկ–
ներ , առակներ
, Ուռածներ
, րմմանք
, ղուարճա -.
լիք , պատմ ութիւն
, բո քսեր , տունկեր
, ե րկ րագո ր–
ծական
բառեբ»
եւալլն
, եւա
լ^ւ :
ռսուած
կուռ–
քե ր , որոնց տէրն էր երրեմն
մ եր մոցուէոլրդր
եւ
որոնց Հանգէպ կր թուի , թէ նուազած
է մեր
դուրռոլրանքր
Հիմա :
Մեր
զ րականութեան
մէք ոչինչ
այնքան կա -
աարեալ է, որքան
մեր մողովրգական
, բայց
Հա–
րաււատօրէն
մողով ր գական
արուեստր
, որ աա -
վւակ ու գեւրեն
սւարղութեւնր
չէ սակայն ,
ինչպէս
տռիԲով
մր կբ նկատէ ր Յակոբ
Աչական :
Արգարեւ
, մողով րգա եան
ա ւանգութ
եւննե րր
երբ
նիւթ գ.աոնան գրական
մ չակում ի , ա
յսինքն
երբ աաղանգաւ
ո ր բանաստեղծ
մ ր մողով րդա կան
այղ. Հում
նիւթերբ
ենթարկէ
ստեդծագոբծ
եր-
կունքի , արգիւնքր
կ՝բլլայ
առաքնակաբգ
գեզեց–
կութեամբ
արուեստի
գռբծ
մը։ Աեր
<եոզովոլրգլ,
շատ
ունի այգ նիւթերէն
, վկայ՝
Աբուանձտեանցի
ձգած անսպառ
մառանգութիւնը։
Բայց մեր գ ր ա ֊
գէտ
աարրր դեռ չգտաւ
կերպբ
չաՀագործելոլ
Հում, նախնական
կոչուած այգ նիւթերբ,
որոնք
անփոխարինելի
դրամագլուխ
մբ կբ կազմեն
մեր
գրականութեան
Համար։
Շէյքսփիր
, իր
գարուն
եւ րոլոր
գարերուն
մեծագոյն
Հանճարը, օգտա ֊
գոբծեց
Հին քրոնիկներ, եւ արգիւնքր
եգաւ ոչ թէ
առաքնակարգ
, այլ անգերազանցելի
գեղեցկոլ -
թեամբ
արուեստի
գործ
մբ :
Մեր գրականութիւնբ
ասլերախտ
փւոբձեր տր֊ ^
լաւ այս ուղզութեամբ
, եւ Հիմա կբ թուի,
թէ
մենք
կորսնցուցած
ենք անմի քական
չփումր
մեր
անցեալին
Հետ։
Զենք կրնար անք ատուիլ
մեբ
զա֊՝
րաչրքտնէն
, որոփՀետեւ
մամանակի
ոգին իր ան֊
ք^^ելի
կնիքր կը գնէ ամէն արուեստի
գործի
փր֊
րա/,
նոյնիսկ
Հակառակ
մեր կամքին։
Բայց
չենք
կրնար նաեւ
ուրանալ
անցեալբ
, որուն
կապուած
ենք առՀաւութեամբ
եւ որուն Հարկատու
ենք ա~
րիւնի գիծով
։
•- Ի՛՛նչ է մեր ուդածբ
Հիմա։
Հյաա սլարղ բան
մր՛
Հէ՛քինկուէյբ
յիչենք,
բայց
Սբուտնձաետն–
ցր չմոոնանք
: Մօտե՜նանք
«Հանուր
մտրգկոլ -
թեան>/ , բայց
չՀեոանանք
ազգային
իսարիսխէն
:
Խունկ
ծխենք օաար
սուրբերուն
առքեւ,
բայց պա–
տկ ն ՛Լար չառնենք
մեր
սուրբերուն
նկա րնե րր :
կր մոռնա՛՛նք
, թէ" չտեսնելու կրզարնենք
, որ մեր
գրականութեան
մէք ՀեազՀեաէ կր նօսր՚սնայ
ազ
գա
լին օգր, կր նօսրանայ
ազգային
մթնոլորտր,
կր նօսրանայ
ազգային
կլիման :
Մ իակ
բ՚սնր
, որ կրնա
յ գ ե ռ կանգուն
պաՀել
մեղ
Հայրենի
Հողէ^ն դուրս,
աղղային
կոչուած
այս
ներքին,
Հողեկան
մթնոլորտն
է :
Հիմա մեր զաւառր
մեռած է կամ
մեռնելու
վրայ է ։ Այս ձեւով
լուծուած է գաւառական
զրա–.
կանա թեան
Հարցն ալ, որուն
Համաբ աաեն մր ի–
րենց ծանր
սուրե ր բ պատեանէն
գուբս
Հանեց
ին
մեր
Հ ին ու նոր գրուլնե րր : Հիմ ա քագաքն է , որ
կ՝ իչի՚է
մեր գ րակա1ւու թեան ու մեր
Հո գինե
բուն
մՀք։
՚Լազր Հաւանաբար
քնքուին
դիւգի,
քաղաքի,
երկրի
սաՀմ անն երն ալ , եւ մ ենք
սկսինք
ապրիլ
«Հիւլեական
գարաչրքան »ի մբ մէք , առանց ցե -
գային
սաՀմ ան աղ ծումնեբու : Այն ատեն
մեր ա
յ–
րուրենն է , որ պիտի կրնա ք վ՛ր կել
մ եզ բնգՀա -
նա ր Հալոցին
մէք անՀ ետ կորս ուե լու վտանգէն :
Մեզ մտտՀողողր
ի վերքոյ
այն չէ , որ մեր
ղ արա չրք անին
կնիքր
զօրաւո ր է մեր ՛իրա յ : Մեզ
մաաՀոզողր
ալն է, ոբ աղղային
մթնոլորտին
1լնի–
քբ տկար է մեր վրայ :
1^՜.
Հիմա , այս պայմաննե
բուն մէք ,
անՀբամեչա
Հերկ մբ ընե լ է վերա կենղ անա ցնե լ մոզովրղ
ական
տարրբ
մեր ղրականութեան
՚քէք : Այ՛՛
«Հերկ»ին
անՀ րամե չտա
թիւնր
զղացած էր ամէնկն
առաք
Ա րՈէ անձտեանց
ինքր, ասկէ
եօթ անասո ւ1ւբե րեք
աս՛րի աոաք, երբ կր գրէր
նոյն
«Մանանայ»ին
մէք–
« Ժամէ սրբել մեր քնարից
վւոչիներր,
ԿՔ^Լ՝ ("՛րել
անոնց
թ ո յ լ ել կտրտած
լարն ու
թելը,
ի գործ
դնել ապ^ագիր
մամուլր եւ անոր
իքո ՜
ցաւ
Հանդերձի եւ Հացի
սլէս տարածել
ազզ
ային
տազերր
, վէսլերր
, գրաքննական
եւ
Հնախօսական
զբուածքներն
ու ասաց ո ւածքնե ր ր ,
անՀատական
եւ մոզովրզ ական
կենսագրոլթիւններբ
եւ աեզա–
կան նկարաղ
իրնեբ ը
.յ
- ՚ - Այո , ազգ մր
գրողնե
րէ եւ խօսուլ)ւերէ կր զարթնու եւ 1լոլղզուի
, զո բ–
ծողնեբով կր շինուի եւ իսորՀողնեբով
կբ փրբ -
կուի »:
Ժամանակն է, ոբ քիչ մրն ալ խոբՀինք
այս
«փրկութեան»
մաս իւն :
(Խմբադրական՝
ՅՈԻԱԱԲԵՐի)
դղրդադին
լուրր
չանթի պէս տարածուեցաւ
Ամե
րիկայի
մէք :
-
Ի րկրո րգբ ճակատբ
բացուեցաւ
այս առա
ւօտ , ֆրանսական
, պելմիական ու
Հոլանաական
ափերուն
փրայ. . .
Մարդիկ
քարացած
աչքերով,
իրենց
Հելքը
^ բռնած՝
ականք
կուտային
չբքած
լուրերուն
, յագ–
թական
րանակներու
արչալին
, ու թչնամուն
նա–
Հանքին : Երեկո լեան չատ ուչ ատեն , Տ իզրան
ւլո–
ցեց ձա լնաիւօսին
կոճակը եւ
երերալէն.
գնաց
պառկելու :
Անցան
ամիսներ,
Տիղրան դեռ Լուր չունէր
իբ
մեծ
ազուն՝
ՎաՀանի
մասին։
Պգաիկ
տղան
վեբ
քին նամակը գրած էր Պ՚սթաանէն՝
(Խազազա -
կան),
յոյս ելկորով
ներչնչելով
իր ծնոգքին
:
Օրեր , չա բա թնե ր , նո յնեսկ
ամ իսներ անցան ,
եւ ոչ մէկ լուր տ իգրանի
մ եծ աղէն :
Ծանուցոէ ած «յագթանսւկ»ր
ոեւէ
կերպովդ
չէբ կրնար
միսիթարել
Տի՚լբանն ուիր կինր :
Հոգեքաշ
մթնոլորտ
մր կր ճնշէր
Տիգբանի
աունր։ Ատ/անտեանի
եւրոպական
ափին փրայ մէ
կր կար որմէ Տ ք՛զ րան լուրի կր սոլասէր ,բաքց ալգ
/"՛րո
ե՚ու էանար : Գե^երնեբր
ծանր
մզձաւտնքի
մբ
՚ղկս
կ՝իքնէին
Տիզրանի
սրտին
ու շունչին
փրայ :
Չդալկի կարօտ • . •
Շաբաթ
աոաու
մբ, նամակտբեբր
Տիգըանի
՝
աան կոճակբ
կոխեց։
Տիղրան
կ՝ածիլուէբ
, եւ ա–
ոանց
երեսին
օճառը
սբբելոլ՝
դիմաւոբեց
նամտ–
կարերը :
,—
Հըլօ
Տիգ—ըսաւ
ցրուիչբ։
= Հըլօ ճօ՛ •
"
«ճերմակ»
տունէն
նամակ
ունիք,
րսաւ
$րուիչբ ել երկայն
պաՀաբանով
, տբծուակիր -
նամակր
յանձնեց
Տի՛գրանին։
Ցրուիչբ
գնաց
գուբս։
Տիգբ"նբ
, երկայն
նա
մակր ձեռքր՝
սկսաւ գիտել
զայն,
նայեցաւ ապտ–
գրուած
Հասցէին,
տեսաւ
պատերազմական
նա -
խաբարութեան
անունր
է լ գոգալով
, բացաւ
նա–
մակր;
Ընթերցումը
չլրացած,
Տիգրան
սկսաւ ե–
րերալ,
կ՝ուղէր
ճչալ,
բերանր
բանալ եւ պոռալ,
Բ"՚.13 "՚^՛^ չ ՚ ՚ ՚ ^ է ր , որաին
լարերբ
կարծես
թմրած"
էին ել ձայնը կր խեղդոլէր
իր կոկորդին
մէք =
Պաաերաղմական
նա խա բա բու թ իւն բ այգ նա -
մակովդ ցաւ յայանելով
, կր Հաղորդէբ
Տ
իգրանի
աղուն՝
ՎաՀանին
եղերական
մաՀր՝
պելմիական
Աբտէնե
մէք, ղերման
Հակա քսւրձակման
օր
երուն։
Տեզրան
մօտեցաւ
իր տղոց
նկարներուն քով,
ձեոբք, արծուակ>,ր
նամակր
ց բաւ մեծ աղուն
նկա–
րին առքեւ, ու սկսաւ
Հեկեկալ .-
թ.
ՀԵՐՈ6ԵԱՆ
•,
Fonds A.R.A.M
