ԷՋԵՐ ԱԶԱՏԱԳՐՐՒԹԵԱՆ
ՊԱՏՄԲԻՒԵԱՆ
թէւէէք
Ո է Ա ա ճ ո ղ Ա ե դ
ՓէԱէիզիՎկ
լից ապւաււքնեյւլւ։ ՄեՐւ1՛ պիտի գրենք (րւյյն: ՄէԸք
ււ|^ քւոցոպրած ենք եամայնակոՆլ
1սորշակներէն :
Պատւււի– ո՛– ԻՈ^Ի պարտք ունինք , մեր անձէն,
սրտէն,.–ու– նիգերէն րաժին տրամադրելոլ մեր
պսւշւոելի նահատակներոնն: Հացարաւ֊որներ են ա–
նոնք : (Մ– ՎԱՐԱՈ^ԳԵԱ՚և)
Այգ
Հազարաւ-որներէն
մէկն է Մչոյ Աչվա -
ո֊ինջ^ գիզացի
Ասաուր Վարգանեան : իմ պաամու–
թիւնս
կոլդռւյ
գպրոցական
սեղանէն,
մ անկո է. -
թեան
յուչեր,
միամիա ու
մաքուր;
Աստուր Վարգանեան
, իր գրքերու
պայուսա
կին մէշ, փոքրիկ,
րայց արմէքաւոր
ղաչոյն մր
կր պաՀԷ : Փսփսուքր
Հասահ՝ է ուսուցչին
որ առ
աու մր անակնկալ
կերպով
, խուղարկեց
պայոլ -
սակր, եւ մէքէն
ղուրս
Հանեց
դաչոյնր :
նղաՆր
գպրոցական
կանոնին
Հակառակ գա
նելով,
խնգիրր
Հողարարձութեան
յայանեգ
։ Աս–
աուրր ատեան է, լուռ։
Ջի պատասխաներ
իրեն
ուղղուահ–
Հարգումներուն
: Աուղոլահ է, եւ Հագիլ
կր^աւ
րսել,–
«Գրաւոր
կուտամ
ձեր
Հարցումնե
րուն պատասխանը»
:
ԱՀա իր պատասխանագիրր
•
«Գուք տեսաք,
երկու տարի առաք,
1Ց39/Տ» ,
Պալաքցի
՚Բիւրտերը
Զո րո յ թագի
ոչխարի
Հօտը
թալանեցին։
Հաւար
փրթաւ։ Այգ Հաւարին օգ -
նութեան
փւութաց
մօրեգրայրս
էլօն : Աոաքին առ
թիւ
կուրհ^քէն
րնգ ոլնեց
անարմէք
մ ի
լամ ուկի
գնգակը
, եւ ինկաւ
անչունչ : Անոր սրտէն
րխահ–
արեան
ալիքին Հետ գուրս եկաւ այս գաչոյնը
, եւ
ես առի գայն : Տորեկներր կր պաՀեմ
գրքերուս
պայուսակին
մէք, իսկ ՚ւԻւերներր
սրաիս տախ–
տակներուե
փրայ։
Ան ինհի Համար
սուրր է, նուի
րական է , ՛եւ ունի իր արիւնոտ
պատմութիւնը
:
Անկարելի է անկէ բամնուիլ
, եւ կը թորՀիմ
թէ ալ
անոր մտիկ
լնելուս
մամ տնակը Հասահ՜ է» ՝.
ԵԼ
առանց
ուրիչ
առարկութիւն
լսելու,
առաւ
սեղանի
վրայ
ղրուահ՜
ղ^սչոլնր,
տեղալս
րեց
պա—
յուսակին
մէք ե՜լ գուբս
ելաւ, ափ իբեբան
ձգե—
լոփ իր գատաւո
րնե բ ը ։
Ամիսներ
փեբք Աստուրր
կը տեսնանք
չարքա—
. յին ր1ւկեր%եբու
մ էք : Ա ակա
յն , ^գիւղի
կուսակցա
կան կեանքր չատ նեղ կուգար
իր րմրոստ
խառ–
նուահ՜քին : իր նոբ բո լո բահ քսան
ղ ա րո ւննե րոմ ,
ան կ՝երաղէր
բարձր
թոիչքնեբ
, Աասնոյ
ռտղմիղ
ու ալեհ՜ռւփւ
կեանքր : Աւղագա
յի
վւո թո ր իկնե րր
չայն աեղ ղտահ՜ էին իր սրտին
մէք։ իր
գիմագիհն
ու նկարաղ իբր
մ արտական
երեւո
յթ
մ ր կուաա–
յին : Տարօնո
յ աղատաղ րական
չաբմում
բ , եւ.իր
տեսահ՜ երաղնեբբ
, կախաբղահ՜
էին դինքր : Առի
թի
մ բ կբ սպասէ ր , օր աոաք
մ իանալու
Համաբ
Ա ասունի աղատարար
փաղանղին
1903/»
ամառր
, Ավասիս
չ ր ք ՚ " ն ի
կք՚գր • մաբ
մին ր , նամ ակով
մ բ կ՝ իմացնէր
մ եր
ղ իւղի
մ արմ–
նին Հ
« ՊաՀեցէք
ՄեղրաղԼտի
Հունբ
Մկրագոմ
,
գիւղի
աոքեւ : Զինակիր
խումբ
մր կուղայ
Զոււու–
մաթի , Գաաոլանցի
Աչոտի
, ել Հ^ամիրամցի
Մի -
սաքի ղեկավարոլթեամբ
: ԱնՀրամեչտ
են
15
չա–
լակալոբնԼր : ՚Լկատեցէք
Խասգիւղի
մէք
նսաող
ղօբքեբու
անակնկալներր
, ոբ մօտ են ղետի անց– •
նելիք
Հունին : Եւ այն պարագան
ոբ
չլուսցահ՛
խում բր տեղալս
բուի
ձեր ղիլղի
անտաոին
մէք
յ
՛Օրուան
նչանախօսքր
(փաոօլան) Արուսեակ;
Մ արմնի
որոչումով
նչանակուեղան
չալակա -
լորներր
, եւ սրաատրովւ կր սպասենք
մութին :
Խմբապետ
Ֆլիթի
աոաք^ւորգութեամբ
ճամբայ ե–
լանք
ղարտոլղի
արաՀետնեբով
, ղգոյչ եւ անչբ–
չուկ։
Մենք
խումբէն
չուտ Հասանք
գետին
Հունբ,
եւ պաՀո լբտե ցանք գե՜ տափի
ուռ ինեբուն
մ է^ ^;
Գմբախտաբաբ
միեւնո /ն վա յրկեանին Խաս -
գիւղի
կողմէն
40է
աւելի
ղինուորներ
իրենց տաս
նեակ
մր քորիներով
, եէ. երկու
գուներով
գետի
Հունբ
մտահ՜՝
պարէն
ու ռտղմանիւթ
կբ փոխա -
գրէին
Խարս
գիւղի
մէք նստահ^ զօրքին։
Ասոնք
կ՚երթան
այն ճամբոփ
, ուրկէ կուգար
մեր սպս, -
սահ՜ զինակիր
խումբր
Կրակ կարեցաւ
մեբ խմբապետ
Ֆլիթր , որ
Հետեւեալ
ճառբ խօսեցաւ
•
Տգաք, Ասաուհո
յ սիրոյն,
նկատեցէք րր
այս
զօրքեր ր ուղղակի
խումբին
եկահ^
ճամ բով
կ՝ երթան
: Ամիսներու
գառն
ու գաման
տան քան -
քով,
մինչեւ
Հոս անվտանգ
փոխագրուահ– այս
ռազմանիւթր
նպատակի
չՀասահ՜ պիտի
կորս^լի
,
եւ անոր Հետ չատ մր թանկագին
կեանքեր ; Վբ–
տաՆգր
անխուսափելի
է, ո*վ է քաքը ձեր
մէքէն
որ յանձն առնէ
զինուոբներէն
առաք խում րեն
գէմ
երթայ, եւ կանխէ այս անխուսափելի
վտանգր .
Ես , ես կԳրթամ
, ձայն տա ալ
Ասաոլր ,
պտրտականոլթիւն
կր սեպեմ տալ վերքին
կաթիլ
արիւնս , նպատակին
Հասնե լու Համաբ :
Անմիքապէս
լաթերբ
Հանեց,
գարձալ
մօրէ
մերկ, չապիկ վարտիկր
փաթթհց
գլխ^ւն
։ Հ^բ^,
աաԱԿքւԴՔԵԱ՚Լ
ՀԱԿՈԻՄՆԵ^Ր
• ՊՏլա՚Յ ՜ թ ^ է ր ք ե ր է ն ՜ ՜ ՚ ^ ^ ^ ^ % ~ ~ ք ^
թղթակիցր կր. գրէ Փարիցէն–
-
Փարիգի
թուրք
ո ւս անո ալնեբուն
թի՚֊ը
Հետ՛
զՀետէ
կ՝աւելնայ
:
1947/Տ՛ 30
40
թուրք
ուսա–
նոզներ
միայն
կային։
Այսօր
անոնց
թիւր
200/՛
կը
Հասնի։
Ներկայիս
, թուրք
ուսանողներր
ամէնէն
աւելի
լարգ կ՝ լնհ՜ա յեն
Փաբիզի : Գլխաւո ր պաաո–*
ճաոներէն
մէկը սա է որՓարիզ
մչակոյթի
աչ -
իւարՀտՀռչակ
ու մեհ՜ կեգրոններէն
մէկն
է ։ Միւ"
՜պաաճառն ալ սա է թէ ապրուստի
պայմանները
աւելի
աման
են բազգատելով
եւրոպական
ուրիչ
տեզե րու Հետ ; Անգչիա
, Ամերիկա եւ
Զուիցերիա
գացոգ
թուրք
ուսանոզներբ
ամիսր
400^5՛ 450
ոս
կիի
արւլից
կբ ստանան
, իսկ Ֆրանսա
գտցոգնեբբ
320
ոսկի
միայն։
Փարիզի
թուրք
ուսանողներր
ամէնէն չատ կր
գտնուին
՝Րարթիէ
Լաթէնի
Համալսարանական
մ իքավտյրին
մէք։
Պոլլվաբ
Աէն Միչէ/ի
պողոտա -
յին վրայ
կարելի է թուրք
ուսանողի
մբ Հանգի -
պիլ
միչտ։
Փարիգի
մէք ուսանողական
թագ մրն
ալ կայ, « Աիթէ
Իւնիվէրսիթէր»
: Հոն գրեթէ ա–
մէն երկիր
իր ուսանոգներուն
Համաբ մէկ ՚ ^ է կ
չէնք
չինել
տուահ է : Ֆրանսական
կառավարու -
թիւնր
ձրի ց.ետին տրամազրահ՜ է ամէն
Լր -
կիրներու։
Ատկէ զատ, կարգ մբ
ղիւրութիւններ
կ բնհայէ
շինութեան
Համաբ :
Մենք
աոանձին
չէնք չունենալով,
մեբ ուսանոգներր
ցրուահ՜ են
զանաէյան
պետութեանց
չէնքե բուն մէք :
Մեր ամ էնէն
մեհ՜ մ տաՀոգութիւնր
սա է ոբ
թուրք
ուսանողներուն
միքեւ կր գտնուին
հա/րա–
յեղ ձախակողմեաններ՝
կարեւոր
թիլով։
Ատոնց
մեհ
մ ասր կառավարոէ
թԼնէն
գբամ կր սաանան
Ապ֊ ուսանող^ւեբր
ունին
«.Իլէրի
Ժէօն
Թիւրք
Պեր–
ւիկի^
անուն
կադմակերսլոլթիւն
մ ր ։ Անոնք
«Մէ
զօն տր լա Փտնսէ»ի
մէք կր Հաւանուին
որոչեալ
օրեր , ու ֆրանսերէն
կամ թրքերէն
լա /տարա -
րա թիւններ
կբ ցրոկեն։
1950
Տունուար
13/՛*՛,
Ուր
բաթ օրբ, զեսպանատան
չէնքին
առքեւ
ցոյցեր
կատա՜րեցին
տիսրաՀոչակ
Արո քան
Գումպաըաճը
ոլ բազմաթիւ
Հայ եւ ֆրանսացի
Համա յնավար
\*–^
ներ, բանաք աեգհ^ ՚Նազըմ
Հիքմ է թը բանտէն
քՍՀէձ-ւ*
•^ելու Համար չ
Գոլթսի
Թէճէր
Ցունուար
21
շաբաթ
օրը Հաւփ– ֊
քո յթի մբ Հրաւիրահ– է թուրք
ուսանողները։
Հոն,
թուրք
ղեսպան
Ղ,ուման
Մէնէմէնճիօղլռլ
մատնա–
–^շեվով
մեր դեսպանատան
առքեւ
կատտբուահ֊
՜ցոյցր, սապէս
շարունակահ^ է իր խօսքը
«Ար
գարեւ,
Նաղբմ
Հիք^էթ
^եր մէկ մեՆ
բանտստեղ–
հլն է ։ Աակայն,
թ ո ՚ ֊ ր ք ագգր
միայն
կրնայ
երձ -
շում տալ, բանտէն
Հանել
տալու
Համաբ
զայն :
Մենք
չենք կրնար
բնդունիլ
գուրսէն
եկահ– արդա
րութիւն
մր : Գիտենք թէ այգպիսի
արդաբու ֊
թիւններ
որքան վնասակար
են մեբ երկրին Հա -
մար »:
Տեաոյ,
մեր փոքր արուեստադէտներբ
իտիլ
ել Աունա , երամշտանոցի
շրք անաւարտներէն
Նէ–
փիթ Գօտալլր
նուագեց
ին։ Մեր
ուսանողներէն
մէկր
խօսք աոնելոփ
սլաՀանքեց
որ
նախապէս
կազմուահ
, րայց
ղո բհ՜ունէ ո ւ թեան
չլհ՜ուահ՜ ու -
սանոզական
րնկե րակց ո ւթ իւն բ նորէն
զորհ՜ի
ձեռ
նարկէ։ Ապա, ուրիչ
՚քէկ
րնկեր
մը ներկա
յացուց
Հինգ Հոգինոց
վարչական
մարմնի
մը ցանկը,
ղոր
նախապէս
պսւտրաստահ՜
էր , ուսանողական
քննի
չին Հաւանու
թիւնբ
առնելէ
վերք։
Օրինական
ոեւէ
Հանգամանք
չունեցող այգ առաքարկբ
չբնդուն -
ուեցաւ
: Նոր րնարութիւն
կաաարելու
պաՀ անք
գրուեցաւ
: Այս աոթիւ,
քննիչր
րրաւ
Հետեւեալ
տարօրինակ
առաքարկբ
• « Նախկին
րնկերակ -
ցութեան
վարչական
մարմնի
անգամներր
նոր
լ ն –
կերակցութեան
մէք չառնենք»։
Մինչդեռ
մեր քն
նիչր, ոբ ինր ամիսէ ի վեր Փարիզ է, մամբ
տաս֊
նրմէկուկկսկն
առաք իր գորհին
զ-լոլխրչիդտնոլիր
:
Ան օր մր օրանց չէ կանչահ– նախկին
րնկերակ
ցութեան
նախաղաՀր
, Հարցնեքու
Համար թէ ին
չու
մինչեւ
Հիմա
ղոբՆուեէութեան
չէ լիուահ :
Շատ տենդոտ
վիճ արանո
լ թ ի ւննե րէ վերք
Հա
ւաքո քթը վեբ քացաւ
, ուրիչ
օբ մր
գումարուելու.
Համար :
Տարօրինակ
բան
մ բն ալ տեսանք : Ա ա
լօնկն
ման մը պաաաս խանե լով
րսաւ՛
Նաիս մութին
մէք մօրէ մերկը քիչ մր Հե -
ռոլէն
չիտեսնուիր
, երկրորգ՝
չունը
մերկ
մարգուն
Վէ""յ էԻ ^"՚էեր
•
ԵԼ
ք՚՚՚֊ՐՐ
նետուե լով անցաւ
միւս
կողմ :
Զինուորներր
մ աան
Մ կրագոմ
գիւղ : Իսկ Աս–
տոյ^ր գիւղի
կ"գէն
կտրելով
կ^անցնի
զօրքին ա --
ոտք , ՛եւ կր չարունակէ
վազել :
Եզերական
պաՀե բուն , քաքութիւնբ
անկեղհ՜
Հոգիներու
տուրքն է , երբ մաբդոլ
աոնականոլ -
թիւնը կր սլանայ
, կբ սաւառնի
եւ կբ գտնէ իր տա–
բահութիւնբ
: (Արմ էն Ամ ուր) : Աստուր
ա յս տի
պարներէն էր եւ նեաուեցալ
վտանգին
մէք , Հա–
զիլ
Հտրիւբ
քայլ
Հեռու
զօրքէն : Կր լոէր
անոնց
խօսելու եւ Հազալու
ձա յնր , սակա
յն , ոչ
զօրքէն
կր նշմարուի
, եւ ոչ ալ չուները
կը Հաքեն :
Աստուր
կը նչմարէ
խումբին
գալր
ու կը
կանչէ,
«Արուսեակ»։
Խումբր կր կենայ
չուա–
րումի
մաանուահ–։
Ջայնր
նորէն կբ կրկնէ, ել
պատասխան
առնելով
իրար կր գտնեն :
«Պ • խմ րապետ
, գիմ ացէն
գինուո րնե ր կոլ
գան , չուտով
ճամբան
փոխեցէք»
:
Այդ լաւ, բայց այս քու
մերկ
րլլտլու1ւ
պատճա"՛ ռն ի^նչ է է
- Ատոր տտենր
չէ , այգ Հանելուկբ
թող մ բ–
նայ խաղաղ
օրուան։
Խումբր
ճամբան կր փախէ , փասի մր մէք պաՀ~
ուելով։
Զինուորներր
կ՝անցնին
, խումբին
քթին
աակէն
, աոանց մտիկ
բնելու
չոլներոլ
Հաքոցբ :
իսկ
մենք դետափէն
սրահ՜ ականներով
զէնքի
աբաքոց
ին կբ սսլասէինք
, երբ խում բբ
անվաանգ
գետի
Հունբ մտաւ,
օրուան
նչանախօսքով
;
Պարթեւ ու քաղցրամպիտ
Զուլամաթ
, Աօ -
բուք ՑովՀաննէս
, Գատուանցի
Աչոտ ,
Շամիրանցի
Միոտք,
մեղի կբ բերէին
12
պարկ
վւամվալշա
,
ե՜րկու
մօսին
Հրացան
, չորս տասնոց
մաւզէբ ա ֊
արճանակ
, վեց բերտան
Հրացան
իրենց
կազ -
մուահնեբով։
Փոխանցում
ր եղաւ արադ ուան -
չչուկ,
եւ մենք
ճամբայ
ինկանք :
Այղ
օրուան
յաքոզութեան
Հերոսր
եզալ ինք
Աստուր , եւ երբեք
վյբան չառաւ
այղ պտաիլը։ Եւ
յաճախ
կ՚ըսէր
Հոս պատիւ
չկայ,
այլ պար -
տականութ
իւն :
Աստուբի
նիսա ու կացբ եւեռանգուն
աչխա -
տան^^երր
լարահ՜ էին գի՚֊գի
աղանեբու
ոլչադբոլ–
թիւնր։
Անոնք առիթի
կը սպասէին
զայն
հ՜ոլզակը
ձգելոլ։ Աքս րանր նկաաահ՜ էր ինք Գէորգ Զա -
վուչ
էւ.1903/
ձմեռր
միասին
առնելով
բարձրացան
Աասուն։
Ասատուր
մտաւ
չարմուն
խումբի
մէք •
ի րակ անա ցահ՜ էբ իր երացբ :
Աստուր
1904/»*՛
Սասնոյ
բռնկումին
, ցոյց տբ–
լաւ իր մարաական
Կ"Ր"Վր՛
Ապստամ
բութեան
զսպումէն
վերք, Գէորգի
ել մաս մր
Աասունցինե–
րու Հետ , թագնուահ
մնացին
Ատսունի
քարան -
ձտւնե՜րու
մ էք , ՎաՀանը ազատելու՜՜մ
աք՛ով : Մօտ^
երեք ամիս սպասելէ
վերք, ՃարաՀատ վար իքտն,
եւ միացան
իսումբին :
Երկրկ
ն Հեռանալէ
առաք , կուրտվոլ
գիւղ ,..
վերքին
Հա րսւահն ալ աուին
կա ռա վա ր ո ւթե ան :
ԵԼ
Ախ լաթի
վրայօք
, Նեէք րութայ
եւ
Գբգոլռի.
լան^երուն
վբայ
ունեցան
կռիւ մր, ուր զոՀ տուին
աննման
ու փորձուած–, եւ Աեբոբ
Ազրիւրի
օրերէն
մնացած
Մ ոկաց Աստուրր :
Ազթամար
կզզու
մէք, Հակառակ
զինուորա -
կան խորՀուրդի
ժ՚ր որոչման,
խմբապետ
մբ
ումեղ
իսումրով կբ գառնայ
Երկիր։
Գէորգ
Ջավուչն էր
որ ձա յն կր րարձրացնէ
բ •
« Ես կը դառնամ
, ո՛"ւր սլիտի երթամ
, Հոն
է իմ տեգս , մոգովուրգի
Հետ , ել ես անոբ տա -
ռասլանքին
րնկերը : Ես կրակ
տուի այն աչխար -
Հին : կ՝երթամ Տ
աբօն , մեռնելու
այն
մոգովուրգի
Հետ» :
Աստուր կր միանայ
Գէոբղին :
25
Հոգիով
Գէ
որգ գարձաւ
Երկիր, Ր"լ " րն ալ Տաբօնցիներ
, բաց
ի Մեչետի
Աւետիսէն։
1905/՛
ղարնան
, աեղի
ունեցաւ
Ջխուրայ
\
Խարս
գիւզի
կռիւբ։
Եկած էբ Պիթլիոէն
Ետվէբ
^
պէյ Լղնգասլետ)
, որուն
կ՝ լնկե բանա
յին
Մչոյ գա–՜^
զան
վ ւ օ լ ի ս յ յ ձ ^ ,
Րիֆտթ,
ՄաՀմուտ
, Աայաաին ՝
ել
Հիւսնի
սլէյեբ :
կոիւը
սկսած ատեն , առաքին
առթիւ
գեաին
փռուեցան
ղնգապեա
Ետվէբ , իր փողաՀարբ
ել
11
գինուո
րներ։
Գաղան
փոլիսՆձ^^
Իր՚"Ր
անցան,
իրարու
վրա
յ թավւեցան
խուճտպաՀար
:
Աստուր
դիրքէն
կը նետուի
գէպի
ինկած գխ–
ակնե րը , արՀամ արՀելով
տեղատա րավւ
ղնղակնե–
րր, Լլ իր նուիրական
գաչոյնը կր խրէ
տակաւին
կիսակենդան
Հիւսնի
պէ յին սրտին , կ՝առ նէ Աե -
բորի յիչատակ
մ ոս ինը , գոր իբ սրտին
վրայ կր
պաՀկւ
եօթր ատրիէ ի վեր, կ՝առնէ
գագանին
թռւրր եւ Հեռադիտակը
ել վերադարձին
կբ ստա
նայ երկու
աննչան
վէրքեր : Այդ օրէն ի վեր
Հիւս–
նիի թուրր
մնաց կախուած
Աստուր ի՛ մ է քքին , իսկ
Հեռադիտակբ՝
պարանոցին
;
1905
Աեպտեմբեբ
1իլ Ալվառինք
գիւզի
կ"–ի՚–Ը.
վերք տուաւ
9
լաւագոյն
քաքերուն
, որոնց
կարգին
եւ Աստուբին :
Արիւնոտ ու կսկծալի
ճակտտտմտրտ
,
՚^ԷԿը
Հարիւրի
դէմ : Նզովք կար՜դալով
սեւ ճակաաա -
դրին, կռուելով
ինկան
ի սէր գմբախտ
Հայրենի
քի փրկութեան,
անՀան
կաբօար
իրենց
Արտերուն
մէի
Ալվաււինջի նահատակներուն անունները– —
Ալփառինքցք, Աստուր
Վարզան,
Բերգակ
գիւզացի
Մարաօն
, Մաոնիկ
գիւղացի
Պօզէ
վ^րղոյեան
,
իյասղ իւզացի Մ
Գամոյեան
, խիանցի
Աարղիս
(թ՚արփաթող)
, Գոմս
գիսղացի
Լեւոն,
Հաւրան
ղիլղացի
Մուրսւա , Հալ–
բան
զիւզտցի
իսրօ :
. արԳԱՐ
ԲԱՐԽԵԱՆ
Fonds A.R.A.M
