HARATCH, du 1er juillet au 31 décembre 1952 - page 338

8 ո ի8 ե ր
ՏՈՔԹ-շյշՈԻՐԹ ՇՈԻմԱխԸՐեն
թիւնր եւ. Ընկեր -
Վարա կան Ա՛իջագգայինր կորսնցուցին իրենց սւմե–
՚ևափայլուն գէմքերկն մին, յ ա ն ձ ի ն Տոքթ– ՛Բուրթ
ՀյՈւմաթրրի ;
Երկրորգ աշիարՀամարաէն աոաջ գրեթէ ան–
ձանօթ մանաւանգ իր Հայրենիքէն գուրս իր
անունին կր Հանղիպինք Գերմանիոյ Ընկերվարա -
կան կուսակցութեան կապուահ– իւնգիրներոլ մէջ
եւ մ ա սն ա ւո ր ա րա ր՝ Հ իթլէ րականնե րու գորհի գր–
էսւ ֊թ անցնե լու նախօրեակին , երր ամ էն գհով
կ՝աշիւատէր թումբ կանգնիլ նացիական յորձան­
քին գէմ ։
Գմրախաաբար իր ել րնկե րնե րուն ջանքերր ի
դերեւ ելան , ո րով Հետեւ ա յգ օրերու Գերմ անիո յ
քաղաքական վարի չներր , նաեւ , թե չո լ ԼՐ՚՚ել ,
Գերմ անիա յէն դուրս աշխարՀր իրենց ափին մ էջ
ունեցոգ պեաա կան մ արգիկ ունէին հուռ - Հաչիլ -
ներ, որոնց գինր, անդամ մր եւս, խեղճ մարդկու­
թիւնը պիաի վճարէր իր արիւն — արցունքով :
Հագիւ ղեկը ձեռք առահ , ՀԻթէէրԻ առաջին
գորհերէն մին կ՝րլլայ չէզոքացնել իր քագաքա -
կան Հակա ռակո րգն եբր : Գիտնալով Հանգերձ թէ
ի՛նչ կր սպասէր իրեն , Շ ում ախըր մնաց Գերմ ա -
նիոյ մ էջ , պաանէ շին վրա յ • հքատմ ական գարձահ
է այլեւս Ո՛ա յխսթակի մէջ խօսահ մէկ ճառր ոլր
քաջա րա ր կը յա յաա րա րէ ր • «Լքացիները մ ար -
գուն՛ մ էջ իսոգը միա յն կը վէնտռեն» ւ 3 ա գոթական
Հ իթլէ րականնե րոլ երես ին այգպիօի նախատինք
մր նետելոլ Համար, մարգ իսկապէս Հ՛ոգեկան քա­
ջութիւն պէտք էր ունենար : Աւե լո րգ է ըսել , ան–
մ իջա սլէս կը փ ո խ ս՛ դր ո լէ ր ա րգե լտփակմ ան կա ~
յաննե րէն մին։ 1 93 ^ 43 , տասը տա րո լան լա -
թացքին չենք լ՛՛եր ա յլեւս իր անունը I
թ՛է ինչ կ՚ըլլայ իր կեանքը այս չրշանին, մի­
՛այն Աստուահ , ինքն ուկա քաններոլ դմոխքը ապ–
րոգներր գիտեն : Առաջին Աեհ Պատերազմէն հանը
Հաչմանգամ , զրկանքներու , չարչարանքներու Հե­
տեւ՛ան՛քով վերջնապէս կր կորսնցնէ իր ա՛ռ՛ո գջո ւ–
թիւնր : Ա տամ ոքս ի վէրք մր կաշին ՛ու ոսկորը ձը–
գահ էր՝ Օրերը Համրուահ նկատելով, Նա՛ցիները
գա յն֊ աղատ կ՝ տ րձա կեն \ 943/՛^ է ԱյԳ ազատո ւթիւ­
նր ^1 րլլա յ մամ անակալո ր , վասնգի , Հիթէէրի գէմ
մաՀափորձէն վերջր կրկին բանւո կընետեն , ուր^–՝
կէ վե բ ջնա պէ I՛ կ՝՚ագատ ի շնոբՀ իլ Գա ^՛ակիցնեբու
յտգթանակին ։
Ա իջազգա յին Հեզին ա կո ւթիւն գ՛ս բձ՛ալ
1944^*՛
եաքբ։ Վ^եբակաղմսւահ Ըն կե բ ։իա ր ա կան կուսակ -
ցութիւնբ Շումախբրբ բնտբեց նախագաՀ ; Եբ խօ­
սահ ճառերր ռումբերու նման կբ պա քթէին եւ ա՛բ՛։։՛
ձադանգ կբ գտնէին Համ աշխաբՀա յին մամ ուլիՏ՛
Ունէ բ գաշո յնի պէս Հա՛տու ոճ : Հրաշէկ բա -.
ռերով կբ տագէր թէ իր Հայրենակիցներբ եւ թէ
Գա^ակիցնեբբ՝. Վախի, չափաւոր լեզուի, մար
գոց իսն՛ա յե լու մ տաՀոգութիէնբ չունէր : կաբհես
Հաճոյք կբ զգար թչնամինեբ ստեգհելէն : Տիչենք
իրեն տբուահ ահա կաննե բէն մէկ քանին– «Գեր–
ա<լցուււյ՚ն(աւկայնւ^ նացի գորհակալ, նոր Հիթլէբ, Ա~
մերիկացիներոլ հառա յ » եւն՛.։
Հեռուէն , իր գբահնեբէն ուխօսահնեբէն դա–
.աելով , այն գաղափաբբ կազմահ էի, թէ րա՚ց՚սլ՛ ^
–"–իկ անՀ ատա կան ութեան մբ առջեւ կբգտնոլէինք ։՛
Ա օտէն հա՛նօ թանա լ ո ւ առիթր պիտի՛ տրուէր,
Յքրանքֆորթ՝ Աիջազգա յինի Հ ՚ամագումարին : ,
Մէկ թեւէն զատ 1948/5ւ , հանր գորհոգու
թեամբ մր կաբահ էին նաեւ մէկ ոտքբ, այնպէս,
որ 1 ՛լրեթէ գրկելով բեմ Հ՛անեցին ո րպէսզի բա -
ցումր կատարէ ։ կբ դմո ւա րանա յինք Հաւաաալ թէ
այս ֆիզիքապէս կէս - մաբգբ աչխաբՀի մեհադոյն
բնկերվաբական կուսակցութիւններէն մին կբ վա­
րէ՛ Կր վարէ ՛ոչ թէ պատուո յ աթոռներու վբայ
նստահ՝ յօրանջելով, այլ րանիւ եւ գոբհով ,՛
" 1 ՚ " յ ք ՚ " ր ի կրկէսին մէջ նետուելով :
Եր արտաքինով շտտ Հեոու էր Գերմանացիի
գասական տիպարէն։ Ա էնք զանոնք կ՛՛ե րեւակա -
յենք բնգՀանբապէս կլոր, խեչափառի պէս վար -,
դագոյն մ՛որթով, շագանակագոյն մագեր ով։ Ես -
կապէս ալ սբաՀին մէջի Գեբմ անացինե բ բ ԼՕ էէն -
Հ՚աուէբ, Տոքթ– Բոլպ , փբօֆ • Շմիտ) մօտ են այս
տիպարին : Շումախբբ՝ բնգՀակառակն նիՀաբ էբ^
թուխ : Մաշահ, հիւբահ գէմքին վրայ կենդանի
էին աչքերբ, որոնց մէջ կբ փայլէր՝ գաղափարա­
կան մարգը այրոզ կրակին բոցբ :
Կը սկսի խօսիլ : ՛Ն
ախ բաբի գալուստի սովո­
րական խօսքեր ։ (ճառը եբեք լեղունեբոլ թաբգ
֊մանահ , բամնահ էին բոլոբին՝) ։ Տետոյ վերլոլ -
հում անցեալի սխա^երոլ եւ նոր թելագբութիւն­
նե բ լնկե բվա րոլթեան յաղթանակին Համար ։ ճա­
ռին որոշ մասեբր կ՚՚բ),դգհէ միակ ձեռքովբ հեհե–
լով սեգանլւ։ (կբհափաՀարէր նաեւ նոյն ձեւով) :
«Սխալ է կբ յայտարարէ մենատի -
բական վարչաձեւեբոլ ա յն յաւակնո ւթի ւնբ , թէ
իրենք Բսաներոբգ Գարու քագաքական մաահռւ -
մին արտայայտութիւնն են» : Ու կբ բացատրէ թէ
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱԱՈԻԼԻԱ
ՖէաԱոափ չւսԱքհդ
նփկտէակաԱոՆթեաԱ Վկ
Ելեկտրականութեան ղարՐ կ՝ապրինք։ Անռւ^
բանալի է այգ խորՀրգ՚աւոր ումին ղերը գիաու -
թեան յառաջգիմ ութեան եւ մասնադիտո ւթեանց
կատարե լագո բ հման մէջ։
Բնութեան անղուսսլ ռւմերը ՀետգՀետէ տեղի
կուտան մարգուն Հանճարին առջեւ եւ սպիաակ ա–
հոլխը իր փբփբագէզ բաչերով մաբղկութեան կը
Հայթայթէ ոռողման Հնարաւորռւթիւններ ու ե -
լեկտրական ումին մեհ մասբ։ Անշուշտ մտքեբոլ
մէջ տակաւին թարմ է ելեկտրական Հոսանքի յա -
ճախակի լնգՀաաումներուն գառն յիշաաակբ, ա -
ռանց Հաշուելու այն աՀազփն վնասնեբբ գոր կրեց
այս եբկրին արդիււնաբերութիւն՚բ :
Յէր՚սնսայի ելեկտրականութեան ազգայնացու–
մով– վերո յիշեալ լնղՀատումնե բ բ պատճառ ե -
՛լան ոբ պետութիւնբ արագ եւ վճռական միջոցներ
ձեոք ա՚ւնէ , բարւոքելու եւ կանոնաւորելու Հա -
մար ելեկտրական Հոս՛անքի Հայթայթումն ու բաշ­
խումր : Բաբեբախտաբար տ յս երկիրբ Հարուսա է
ջրս՛ յին Հոսանքներով ։ Բանի մբ տարոլ\ան լն թաց­
քին կատա րուահ Հսկա յական ա չի՚ատանքնեբ բ ,
Ֆ ր՛սն սան գրին ճարտարա րուես տական մ եհ ՚ ս զ ղ ի
մբ արմանի գիբքին վրայ։ Պիաի ջանամ ամփոփել
այգ աչխաաանքին գլխաւոր գիհեբր :
Վերջերս կառուցուահ կամկիսալարտ ջբաե -
լեկտ ր՛ա կա յաննե բ ու ել թումբ - աւազաններու
մէջ, ամէնէն աւելի խօսուեց՛աւ թիներ գիւղակի
մասին։ Իր բնակի^երբ, Հայրենասէր լեռնական -
ներ , Հ՛ագիւ երեք Հաբիւբ անձ , մեբմեցին Հեռա­
նալ իրենց պապենական Հողերէն : Աակայն ի վեբ–
ջո յ տեղի տուին կառավա րական ճնչումի՛ տակ ու
եբկրին տնտեսական չաՀեբուն Համար : Այմմ գիւ­
ղբ ջնջուահ է Ֆրանսայի քարտէսէն ու թաղու՛ահ
Իզեռ ղետի ջուբերուն տակ իր Հիլգակնեբով ու
մատռւռով ՚.
ինչպէս գիտենք , ջուբեբոլ ումբ ելեկաբական
Հոսանքի վերահելու Համար անՀրամեշա է ելեկ -
արակայաննեբոլ կառուցման գոլգլնթաց կանոնա­
ւորել ջուրի վագքբ, թումբեր կանգնելով կամ Հս­
կայական աւազաններ չինելով ։Այդ ՎԻթխ՚"րի
ջրամբարներբ , ոբոնք վյոքբ լիճերու կբ նմանին ,
կբ հառա յեն նաեւ միլիոնաւոր խոբանաբգ մեթր
ջուրի պաշար մբ ունենա լու , տարուան • եբա շտ ա–
միսնեբոլ բնթացքին ելեկտրակայանին ՛անՀբա -
մեշտ ջուբբ ճարելու Հ՛ամաբ ։ ՈբովՀետեւ գետերու
ջուբեբր բնգՀանբապէս ձիւնաՀալի ել անձբեւնե -
բու արգիւնք բքլալով, ենթակայ են կլիմայի ագ–
դեցոլթետնց : Երբեմն կբ նուագին ու երբեմն ,
աաբուայ որոշ ամիսներու կը գառնան բնութեան
անզուսպ արՀա լիրքը ;
Ֆբան
աւազաններու շինութեան , միանգամ բնգ միչտ
լռւհահ կ^ՐԱ-՚յ ելեկարական Հոսանքի Հ ա յ թ ՚ ս յ թ .
ման դմուարութիւննեբբ Հ
Այս գետնի վրայ թիներ կբ ստանայ առանձին
նշանակութիւն իբ բնական յարմարութիւննեբով .
Իրօք, աւազանի մբ շինութեան յաբմար վտյրեբ
Հ՚ագուադիւտ ենղան՛ազան նւկատոււՈ՚եբով ։ Պայ .
ման է որ բնարուահ ՚էայրը, առ Հասարակ բաբձր
Հովիտ մը, ՚լտնուի բաւարաբ քանակութեամր Հո­
սող քք-րէ ^Ր ալիին մօա եւ Հովիտին մէկ կողմը
ներկայացնէ նեղ կիրճ մբ, կառուցուելիք թում .
րին եբկաբութենէն շաՀելու Համար։ կաբեւոր է
նաեւ ոբ յատակի Հոզբ, ինչպէս երկու կոգեբբ բլ.
լան անթափանց ու ամուր՝ իսճաշաղախի Հսկայ
գանզ ու՚սհի հան բութեան տ ո կա լո լ Համ աբ ։
թինեբի ջրամբաբին իրական՛ացում բ , \ 800
մեթր բարձրութեան մը վրայ կարելի պիաի բԱայ
թումբի մբ կառուցումով։ Անոր պար ունա կութ իլ.
նը 235 միլիոն խոբան՚արգ մեթր ջուբ, պիտի հա­
ռա յէ իրարմէ •աստիճ՛անական բա րձ բութեաէէբ կա.
ռոլցոլ ե լիք ջրս՛ ե լե կտ բակա յաննե բուն ^ " ՚ ֊ ր Հայ -
թայթելոլ։ 1800 մեթր բաբձբութենէն սկսեալ
մինչեւ 318 մեթր եւ յետոյ մինչեւ 100 մեթր իչ -
նելով պիտի կաո ուցուին 7 ե լեկտ ր՛" կա յա՛ն՛նե ր ո -
րոն՛ց տարեկան րնգՀ՛անուր ելեկտրական արւոա -
գբութիւնբ պիտի Հասնւի 1300 միլիոն քիլովաթ
ումի մը։ Այս ումին 600 մ ի լոն ր կր Համապատաս­
խանէ ա լագան ին 235 մէլվ՚ոն խոբանաբգ մ եթբ
ջուրին ե լ պիւոի դո րհահ ուի միս՛ քնւ պա՚Հ՚անջուահ
՛՛լա րս՚ւլա յին 1 Իսկ մնացեալ ա բտ ագ ր ո ւթիւ՛ն բ պի­
տի ճարուի իղէռ ի աւե լո ր գ ջուրե բով ։
Ա^յմմ ներկայացնենք ուրիչ կաբեւոր կառու
ցումնե բ :
Տօրտոնեբի Հովիտբ գաբձ՛ահ է մեհ ՛աշխա -
աանքնե բու կեգրոն մ բ Շասթանկ ի , Ա արէմի
էկ 11՚ թումբեբուն կառուցում ով ։ Ա քգ ա շվսա տանք­
նեբբ սկսահ է ին 1935 ին ։ վերո յիշեալ երեք կեգ -
րոննեբոլ ջուրե րոլ կան՛ոն/աւո ր ո ւթեան Համ աբ ,
՛այսինքն ՛ո բպէսգի կա բելի Րլէաբ ատոնց տաբե -
կան ջուրի պաՀանջբ կանոն աւո բա բա բ Հա յթա յ -
թե լ , պէտք էբ ունւ ենա լ նւաեւ Հսկա՛ լական ջրամ -
բաբ - ՛աւազան մբ՝ Պոր լէ ղՕբկի աւազանի շի -
նսւթիւնբ եկաւ լրացնել ՛ Ա յ դ պակասբ ։ 470 միլիոն
իսորանարգ մեթր ջուրի պաշար մբ պիտի Հայ -
թա յթէ երեք ե լե կա րա կա յաննե բու երաշտ ՛ամիս
ներոլ ջուրի պ՛աՀանջբ , իբ ստոբոտբ կառուցուահ
ելեկւոբակայսնբ պիտի աբտագրէ 170 միլիոն քի––\
լովաթ մամտարեկան : իսկ Տօրաոնեբ գետին ու.1
իր գետակներուն վրայ կառուցուահ կայաններուն–՛^
ասՀրեկան Ր՛նդՀ՛անուր արաադրութիմն՚ր պիտխ
Հասնի երկուքուկէս միլիառ ք ի լ " ՚ թ " թ մամի Հ
Ալպեան կառուցումներուն մէջ Օսսուայի ^ Հ » –
բաելեկտբակայանբ իր 16.5 քիլոմեթր ջուրի նւերք–
նուղիով ել չորս միլիոն ի՛ոբանարղ մեթր քոլբի.
աւազանով, պատիլ կբ բերէ այս երկրին։ Անոր
աարեկան արտաղրոլթիւնբ պիտի բԱայ 325 մի -
լիոն քիլովաթ ^ մամի ելեկտրական ում մը ։
Բասթիյեօնիէ սււաղան՚բ , Վէրտօն զետակիՆ
վրայ, ոբ 400 Հեքթար տաբահութեամբ լիճ մբ կբ
ձեւացնէ իր 137 միլիոն խոբանաբգ մեթր ի ՚ ֊ բ ի
ինչո՛՞ւ։ Նիւթբ ամւիոփելով, ի վերջոյ կ՚եգբակա -
ցբնէ ՚
€ Վե բա կաղմ ո ւահ Ընկերվարա կան Մի -
ջաղգա յինի զլխաւոր ճիգբ պիտի րլլալ, զանել բո­
լոր մողո վո ւրգնե բու ՛ազա տութիւնբ եւ արգաբ
լնկեբային կաբգն ու սաբքբ ապաՀովոգ Հասարա­
կաց ձեւբ : Պէաք չէ վաիսնւանք բագմ աթիւ խո չրն­
գո անե բէն ։ Անմիջապէս լհուինք աշխատանքի »։
1էքՕսելոլ մ իօրիակ չե շար գրեթէ յուսախաբ բ–
րալ զիս : ՛ճիշգ է՝ սնկեգհ է , Համ՚ոգկեբ եւ ան -
տարակո յս գրաւիչ , Համ ա կրելի Հ՛ոսանուտ մր կը
րխի իր ջարգուահ մարմնէն • սակայնւ , չեմ կրնար
այսքանով բացատրել գանգուահներբ խանգավա -
ռելու իր կաբողոլթիւնը :
Պատասիսան՚բ պիտի ո ւնենա յ ի յաջորդ **ՐՐ է
Հ րապա բակա յին։ Հանդէս ի լնթացքին ։ ժողովա -
սբաՀէն մ ինչեւ Հանդիսավայրբ , Հագիւ երկու Հա–
բիւր մեթր, մոդովուրգբ չէր ձգեր ոբ Շումախբբի
կ՚ս՚ւքր յառաջանա յ : Եթէ Հաշմանդամ էՐԱ՚"Ր ՚
վմնւաաբակոյս նեբս կբ տանէին ուսամբարձ :
Վերջին խօսքբ իրենն էբ : ՝1,ոբէն գրկելով տե -
ղաւորեցին բարձրախօսին առջեւ ։ //՞լր է ն՛ախորդ
օր^բոլ Հանգաբտ բանա խօս բ : ՀետգՀետէ կբ տաք–
Տւայ • ձայնբ կբ բարձրանայ , վգին ե բակնե րբ կ՚ու­
ռին։ Կբ կաբմրի , կբ քբանի։ Հատիկ Հատիկ բա.,
ռերբ կբ չեչաէ՝ անլնգՀ՚ատ հեհե լով սեղան բ ^1
ՊաՀ մբ այնքան կր տարուի իր ճառով ոբ կաբհե—ւ
ցինք թէ ՚Լ՚"Ր պիաի իյնայ։ Կրկին սլաքքւեբ Ո՛ու –՚՛
սերուն , Ամերիկացինեբոլն գէմ , ուերբ կբ բացա–
կանչէ . «Մենք գե բմ ան։ Հա յրենասէ րնե բ ենք եւ
մ իջագղային։ լնկե բվա րականնե բ» , դգր դա դին հա–
փեբ , կբ խ լացնեն բոլորս :
Շում ախբբ , ա յս նախադասութիւն բ չէր բսեբ
ամբոխին կեր ճարելու նսլաաակով, այլ ցոյց տա­
լու Համ՛ար թէ մէկբ կրնւայ սիբել իր Հայբեն՛իքբ
իբրեւ Հայբեն։ասէբ , եւ մաբդկութիւնբ իբրեւ ըն–
կերւիաբական : . 1 1
Ամբոխավար մարգբ, բ՚ագմութիւննեբուն Հա­
ճելի խօսքեր միայն կ՝՚աբատսանւէ , մինւչգեռ Շու -
մախբբ (ինչպէս բսինք սկիղբբ) աղի - լեղի ("Օս -
քերով կբ Հասկցնէր իր Հայրենակիցներուն , թէ
սլաաասիսանւատու են Հիթլէ րականնե բու կաաա -
րահ ոճիրներուն Համաբ եւ թավւուահ անւմեղ ա -
րիւնին մէջ՝ մեղքի իրենց բամինբ պէտք է վեբ -
ցընեն I
Գեբմսն մողովուբգին ականջնեբբ պէտք ե -
ղահին պէս տրորելէ վել՚ջ, կբ գառնար Տ՛ազթա -
կաններուն բսելու Համար , թէ կարելի չէ աււանց
վտանգի, վաթսունբ Հինւդ միլիոննոց մոգովուրգ
մր ամբոզ^ութեամբ պատմել ։
իր կարհիքով շաա տրամաբանական մի­
լիոնաւոր գազթականնեբ տեղալորելբ , անոնց
գոբհ ճարելբ, ասլրեցնելբ քանգուահ եւ պար –\
տուահ երկրի մ բ ՛էէջ ձեռնաբկ մ լ ն է որ կրնա ^|
յաջոզիլ միայն լնկերվարական սկգբունքնեոու
^ ^ , լ է ւ–~ "•ւ՛ւ
կիրարկում ով : Ջ ա բա շաՀ ութեամ բ Հաբստացահ
եբկոլ Հաբիւբ նոր միլիոնաաէրնեբբ կբ նկատէր »
որբերու ,ւսյրինեբու թշուառռւթիւնբ հազրոզ ե -
րեւո յ թ մ բ ։
Աշխ՛ատաւոր գանգուահբ բն ագգա բաբ կը ըղ–
գար՝ թէ Առաքեալի մը Հետ է ղորհբ։ Բոլոբին
հանօթ էր իբ խիստ մումկալ , պաբգ կենցագբ է
Եւ ոմանօ, եթէ եբբեմն կր գ անզատէ ին , թէ իբ
ւսնվիճելի Հեգինակոլթեամբ Գերմանական Ընկեր–
վաբական կոլսակցոլթիւնր կբ վարէր քիչ մը մե–
նատիբարար , կ բնգունւէին նաեւ, ռբ անձն՛ական
փառքի կամ չաՀու Համա՛ր չէր ։ Իբ դագաղին սւո––
ջեւ , Հ-ա կառա կո րգն՛ե բն ան՛գա մ լնդո ւն ե ց ին այս
ճշմարտութիւնբ :
Բառին բովանդակ առում "՛Լբ "՛մ բոզջական
բնկերվաբական մբն էբ Տոքթ. Բուրթ Շումախբբ է
Իր յիշաաակին՛ առջեւ կբ խոնաբՀինք նաեւ մենք՛
Հա յ լնկեբվարա՚կաններս :
ՀՐԱՆԳ ԱԿՈՆԱ6ԵԱՆ
Fonds A.R.A.M