« 8
ԱՌԱՋ»
Միսաք Մեծաքէնց
Միսաք
Մ եհարենց
հնահ է
1886^1
Բենկայ
(Բինկեան)
գիւղը,
Եվ՚ր ատէ ափը : Մ էն չեւ
\
2
տա—
րեկան
Հասակը
մնացահ է դի՚^ղը եւ Հոն
ստացահ
իր նախնական
կրթոլթիլնր
:
1896/1
փ՛ոխ
"՛գրուած՜
կ իր հնողքին Հեա Աերաստիա եւ անկէ
Մարզոլա–
նի Անաաոչիա
Գոլէճը։
իր գրական
առաշին
փոր
ձերը կատարահ է Աեբաստիոյ
մէԼ
ՇւԱՆասպ Ծի
ածան
հ^ահկանունին տակ :
1902ի1ւ
վ՚ոխագրուելով
Պոլիս,
իր
հն
ոոներուն
Հետ, կր մտնէ կեգր. վարմարանր։
Շուտոփ ու -
չագրոլթիլնը
կը գրաւէ իր Հայերէնի
ուսուցիչ
Հրանտ
Ասատոլրի
ւ
Ինքն տչփսատոլթեամբ
կր սորվի
անգլերէն եւ
ֆրանսերէն
եւ կը Հետեւի
եւրոպական
գրակա -
նութեան :
Ղ՚պրոցական
սեղաններէն
սկսահ՝
կը գրէ բա–
նաստեղհոլթիւններ
ել կր տպէ
^Ա
՚ասիսՖի
,
« Ծ " ՛ –
ղէկ»է եւ «ՍոլրՀանղակ»ի
մէշ,
1903-1905։
Մ եհարենց
չի կրնար ալարտեէ
կեղ րոնականր
,
գուբս կուգա
յ եւ կր չարունակէ
գր"*ղիէ ղրակա -
նո ւթեամր : Կը Հ
իւ
տնգանա
յ
թո քախտուէ եւ կր
մեռնի
1908
Յուլիսին,
22
տարեկան :
1906/՚1 տ
բատ
արա
կահ է իրառածին
Հատորր
;
« Ծիահան », ուր ամփոփոլահ
են նախապէս
լոյս
րնհա յահ՜ առածին
ստեղհաղ
ո րհութիւննե
րը :
«Նոր Տաղեր»
Հրաաարակոլահ
190՜/՚1
"ր
յաղ
թանակ մր կ՝ րլ լա յ ե րիտասարղ
քե րթողփն Հա -
մար :
Իր
մաՀէն
վե բ^ իր արձա կնե րր եւ
անտիպ
բանա սաեւլհ
ութ
իւննե րր ամվւոփուահ
են
«Ոոկի
Արէչէն տակ»
ղրքի՚ն
մէշ (Պոլիս)
է
• • . Լեղուական
ճշմարիտ
յեղափոխութիւն
մը
տեղի
կ՝ ուն ե՛ւ՛ ա ր : Մ • Մեհարենցի
գէմ եղահ
շա
բ–
մու՚քբ որառաւելասլէս
ուղղուահ էր ոճի՛ ե պատ
կե բացումի՛
նո բութեան գէմ , ինչ որրրահ է
իհ •
Զաբգարեան
եւ Բ՝ լկատենց
իւն ա րձակ
ւլրականու
—
թեան,
մէշ, Մեհա րենց
կոււլաբ
ր)ւելոլ
բա -
նաստեղհութեան
անղուստանին
մէշ–.
Հայկական
ղալառր
մինչել
այղ, րանաստեղհական
ղրակա
—
նութիւն
մը տուահ
չէր,
Մ եհարենց
իր րնտիբ ա
չ–
խարՀաբարով
, քմաբմ ու ղունեղ
բառերով,
ինք —
նատիպ պատկե
րնե
լ՛ուի թարմ
ութիւն ու շունչ կը
բերէր
մեր նորաղոյն
բանաս աեղհութ
ե ան
՚ ^ է շ •
Ա/" րոլորր
Մ եհարենց
կ՚առնէ ր իր
հննղավա
յ -
րէն,
իբ շրշապատէն եւ մողովրղական
բանաՀիլ ~
սոլթենէն :
»փ՚»❁ա»ա»*^փ^փս^փս^ւ^փ*աա^աափ\»»»❁\❁Քտ^**ափփ^»ս^>
րանաստեղհ
ր մեր մէշ,
նոյնիսկ
կիրքին
ամէնէն
Հրապորիչ
պատկերնեբր
եբղահ
միշոցին,
աըռ–
փանքի
զղացումր
չիտար ձեղի,
ձեր ուշաղրու -
թիւնր
ցրուել
աալով
պատկերներուն
գեգեցիկ
մանրամասնս
ւթեանց
մէշ :
Վերշապէս
, Վաբուման,
Հակառակ
իր գրա -
կան սաՀմանափակ
տարիներուն
, արգէն
ունի
բաղւէարեղուն
ղորհ
մր, եւ Հակառակ իբ քեր -.
թոլահնեբու
պատկառելի
քան ա կին , չատ քիչ
բան
պիտի
ոլզէինք
շնշուահ
տեսնել
անոր
մէշ֊.
ՄաՀէն
վերշ,
Մեհարենց
գպրոց
մը կը
գառ -
նայ,
որուն կր Հետեւէին
չատերը
ե՛լ լեղուով,
ե
՛ւ
խ"Րքով
ե՛լ ձեւով
;
€ Ծ
իահան
։Տ>ը բնոլթենապաշտ
Հոգիի
մը
ար
տայայտութիւնն
է, ուր Աեհարենց
իր
Հոգեկան
ապրումնե
ր ը
մ՝ իա խառնահ է բնութեան
գեգեց -
կոլթիլններուն
, ե բ գ ե լու
Համ ար
ա յն
անո
րո
շ
զգա ց ո ւմնե ր ր , բաղձանքները
, սիրո
յ պաՀե ր ը , ո–
րոնք վւոթո րկահ են ա յս ե րիտասարղ
Հոգին : Ան
իր երաղանքներր
փնտռահ՜ է հա յղե րղնե բու
մէշ ,
ուր
լ^գՀանռւր
իսաւարէն
Հաղիւ
լոյսի
շող մ՝ր կե–
րեւայ։
Բայց
մշուշային
ըլլալէ
չի ղաղրիբ,
որով–
Հ ետեւ մէկ ճառագա
յթով
լուսեղէն
ճամ բան Հա՛–
՛լի՛լ թէ կըղհուի
։ Գիչերուան
պաՀերբ կր գառ -
նան խոբՀոլրգ
ե լ
Հոգեկան պատարագ,
ուր
բնու
թիւնը իբշքեղանքով
տ յնքան կըհաղկաւետէ ա–
մ էն կողմ , որ մ ենք
բոլբմ
ունքէն կր ղին ո վն ան ք :
Ա ակա
յն ա յս ամբողշ
հի ահ անում ր կր մնա
յ
շքեղ
կամ ար մր իր ա պր ո ւմն ե ր ո ւն եւ իր
անուրշներուն
վրա
յ ; Ա՝ ենք
բուրեան
ղղացոլմներու
վա
յելքը կը
ղզանք ել կր Հիանանք
հիահանի
եօթը
ղոյներուն։
Արամչտականութիւնը
, բուրեան եւ
ղոլնեան
մ թնո
լո րար կըլրացնեն
բաղձանքի
երղիչ
Մ եհա -
րենց ի
ՀՀԾ իահտն»
ղրքի րանաստեղհական
յաշո -
ղութ իւնը : Այս չքեղ
լեղուն
, որ մեր
արգի ա շ–
խաբՀաբարի
ամէնէն
գեղեցիկ
երեւոյթն
է, շա–
ղախոլահ էր Հայկ. ղաւառի
Ոսկեղէն
աւիշով՛. Ու
յ՚սղթանակ
մր, որ ձեւի,
ճարտարապետութեան
ամէնէն
ուչաղրաւ
գեղեցիկ
նո բութ իւննե ր ը կր բե–
րէր
մեր նոր բանաստեղհութեան
մ է շ ։
«Նոր
Տաղերը»
Մ եհա րենց ի ամբողշական
տա–
ղանղր Հաստատող
րանաստեղհական
Հատորն է ,
ուր
աւելի
պայհառ եւ աւելի
ոբոչակի կը շարու
նակէ
նոյն
պոէմը
ինչպէս
«Ծիահան»ի
մէԼ։
Բայց
այս
եբղը կըիսոբունկնայ կըհ՜աւալի ,
կ՝րնգգրկէ
ամբողշ
բնութիւնը
ելմաբգկոլթիւնը
, ել հիա -
հանի։ երփներանգ
ղոյնեբով
կը պատկերացնէ Մե
հարենցի
Հոգին թէ իբրեւ
րնութենապաչտ
, թէ
իբրեւ
Համ ամարգկա
յին ապրումնե
ր ունեցող
։
« Նոբ Տ տղե բու՛»
մ էշ բնապաչտ
րանաստե
գհր
Եվ
՚րուտի
եզերքին
կախոլահ
իրենց
գի՚֊գի
ճամ
բա
նե րէհ եւ ա
յղիներէն
, կը
Հաղո րղա
կցի
ամբողշ
տիեղերքի Հետ %
Մ եհ՜արենց
բնութեան
զեղուն
եբղեբուն
րնգ–
՚քէշէն
կ^աճի Հոգեպէս
կ՚ուռի
,
տիեզերական
զղայնոտոլթիւննեբ
կ^ունենայ եւ իր ամբ՚՚ղշ
Հո -
ղիով կ*երգէ
մարգր
բնութեան
գբկին
մէշ։
Այս
սլէս է որձեւ կ՛՚առնեն
իր ՏՀ\\ա^ինեբը% Աեհ
բնու
թեան Հետ ձո ւլո ւելով
է
որ Մ եհա րենց ի Հոգին կր
Հակի
՜լքարդւււն
վբայ եւ իր
Համամարդկային
բաղձանքները
կ^ոլղէ սփռե
լ ամ էն
կողմ եւ ամ
էն
մ աբգուն : Ան կ՛՛ուզէ որ մ արգիկ
րլլան
բաբի եւ
ունենան
ճառագայթող
Հողի
մր, որսլէսգփ
մարգ–
կութիւնր
կարենալ
րաբձրանալ
բնութե՜ան
գեզեց–
կութեան
, բնութեան
անՀուն
բարիքներուն
եւ
ունենայ
բնութեան
գունագեղ
շքեղութիւնր
ե լ
անանձնական
ուրա իսո ւթիւնր
ւ Ան՛ կ՛՛ուզէ
բլլալ
էութեան
մէկ տարրր
, սլայթահ՜
Հիւլէն
,ղառնա–
լու
անսաՀման
ումր, որ տտրահութիւնը
էլ^աբ —
ՀամարՀԷ, կր յաղթանակէ
ամէն
տեղ։ Ու այն ա–
տեն
րարոլթիւնը
, մ արգկա
յին փոխաղարձ
սէրր
,
ւլե ղեց կութ եան պաշաամ
ունքը կր
փոխանցուին
րո
լո ր ին
։ Կ^ուզէ
Հիւղն
րլլա
լ լքուահ ու
ամայի
ճամբու
մր վրայ,
որպէսղփ
ձիւնապատ
ճամրոր—
ՎԱԱՊՈԻՐԱԿԱ՜՚Ս Ա5ԽԱՐՀ
ՎասպոՆրակա՜ն դրախտ ա վ այր ա նմ ա հ ո Նթ– ի ւ 1 ւ
Սրրոց խորաՍ, ազա տ ա վ այր
ՈՆ
սրրսւնուն ,
Մե ր
ք ա ջ ե ր ո Ն
րորր արիւնովն, արեւ աչք ով ,
Ազա տ ութե ան, անկախութեաՍ պաշտամունքով ,
Մե ր յ ո յ ս ն
ե ղ ա ր դ ո ւ ն ,
Մեր լոյսն եղար դ ո ւն :
Վ ասպուրա կ ա՜ն հայր ենա ս է ր , անձնանուէր ,
Ըն դ վ զ ո ւ մի , ահեղ մարտի մէ ջ աճվեհեր ,
Հրաշափաււ խո րհո ւր դ խորին արի - արանց
Հզօ ր բանաւկ ազատատենջ, փաոքով անանց,
Մեր վարքն եդար դ ո ւն ,
Մեր կ ամքն եղար դ ո լ Տ :
Վ,ա–սպուրակ ա՜ն անշէջ արեւ , կենսապարդեւ
Դ ո ւ մե ծ ա գ ործ , հրաշա գ ործ ո ւ մշտ ա տ եւ
Հե րո սնե րո ւ , հ ա յ դ ո ւ կ ն ե ր ո ւ անպարտ փաղանգ
Որ փշրեցիր ոսոխներու գանկերն անսւրգ ,
Մե ր վարկն եղար դՈլն ,
Մե ր զարկն եղար դ ո ւն :
Վաղւպոլրակա՜ն դ ո ւ պ ա տ մո ւթիւն, հո ւ ր րոցա -
շունչ,
Անձնուրացման ո ւ հաւա տքի Աստուածաշունչ,
Դուն Ֆ ե տ այի քաջ ո ւ յ ա ն դ ո ւ գ ն ե ւ կարգապսւհ ,
Մե ռնող անմահ րիւ ր գոհերուն աւանդապաճ, ;
Մե ր գ իրքն եղար դ ո ւն ,
յ
Մե ր դիրքն եղար դ ո լ ն :
Դ արձար սօղօթք , դ արձար անէ ծ ք , մարդ ոց անզօր.
Դարձար դ ո ւ ռ ո ւմր ե ւ հրաԱօթ քաջացն
հ ղ օ ր .
Դարձար դու մի տ ք , դ արձար քարոզ ազատափառ
Ու կերտեցիր հերոսամարտըդ փրկարար ,
Մե ր յ ա ր գ ն
ե ղ ա ր
դ ո լն ,
Մե ր փառքն եղար դ ո ւն :
ԱԶԳԻՆ
գին
իբ գիրկր
բանայ եւ ճաբճատուն
կրակին գո–
սւ աայ ։
Այսպիսի
Հոգիի
մր հալքերուն
մէշ
անկարելի
էր որ արձագանգ
չգտնէր
նաեւ
Հւ
յեան ձւ ՛յնը ե լ աոատ ութե,
I յ
տառապ
էն
բաղձան
Մ եհարենց
իր
ղղա
յուն
Հոգիով
գբահ է ոչ
միայն
«Բոյր
մօտեցիր
կրակին»
զէնքի ,
վրէմի
զ ովքր
Հ իւսող
բանաստեղհութիւնը
, ա յլեւ
տուահ
է քանի
մր խոբՀրգապաշտ
երգեր,
որոնց
մէշ փո–
թորկալԼ՛
յեղափոխութեան
ձայնին կըսպասէ :
Ա–
րինակ
^\քիտհան»ին
մէշ «Հովին
անցքը»
բանաս -
տեղհոլթիւնը
,
Ուր
կան բա ց ա տ ր
Ո Լ
թ ի ւննե ր ո -
րոնք անրմրոնելփ
էին
Ա
ուլթան
Համ իտի
ԳԸ"՛ ՜
քննի ^ ե րունւ ։
Մ ՚ Մ եհարենց
, Գ • Վաբուման
,
Ա
իամ անթո
յի
Հետ
մ իասին կը կազմ
են
մ եր
բանաստեղհութեան
ա յն երեք գագաթներ
ր , որոնք
մեր վերշին
յիսուն
տարուան
գրական
փառքի
կոթռղնեբր
պիտի
մ ր–
նան :
Կ՛ ԱԱԱ ՈՒՆԻ
Պաշտօնեան–
Դուք
կեղհ
թղթաղրամներ
վը–
ճա բահ էք զոՀարավաճառին
:
Տիկինր
Բայց
ներողութիւն
, իմ գնահ գո–
Հարներս ալ կեզհ
էին •••
«ՑԱՌԱՋ»Ի
ԹԵՐԹՕՆԸ
(29)
Կ. ՊՈԼՍՈՅ 4Րէ1ԻՈԻմԸ
Առաշին
մասը,
աւելի
Հարաւի
կողմր, Մար -
մարէ Աշտարակէն
մի՛նչեւ
թէքֆուր
Աարայ, է -
տիբնէղափուի
մօտիկր
կ՝երթայ
։ Երկլ՚որղր
^ի՛– ՜
սիսային
կողմը եւչատ աւելի
երկայն
, այս Թէք
ֆուր Ա արա
յէն
կ՚երթայ
մինչեւ
Ոսկեղջիւր ։
Առաշին
մասը, որ իր Հիմնաղրին
թէողոս
Բ –ի անունով
Թէողոսեան
պարիսպ կը
կոչուի
,
երկու
իրարու
զուգաՀեռական
մեհ պատերէ
կր
րագկանայ,
մին ներքին պատ
ըսոլահը, որ ուղ —
ղակի
քաղաքը կր շրշապատէ
, ամէնէն
Հին չէն -
ուահ պարիսպն է, ու ամէնէն
ամրակուռ
, ատամ—
նաւոր է , ունի քսան
երկու
մեթր
բարձրութիւն
,
քսան եւ եօթ մեթր
բարձրոլթեամբ
աչտարակնե—
բով
։ Անթիմոս
քաղաքապետը
կանղնահ
է այս
պարիսպը
, երկրորգը
, արտաքին
պատն է որ ա -
ռաշինէն կր բամնոլի
Հինգ
մեթր
լայն
միշոցով
մր, եւ ինչպէս
տակաւին
մնացահ
արձանաղրու
-
թիւն
մր կր վկայէ
, վաթսուն
օրէն
շինուահ
է
Կիւրիոս
կոստանղիանոս
քաղաքապետի
ձեռքով ,
եւ յետոյ
1431
եւ
\444ին
միշեւ
նորոգոլահ
եւ
ամ–
բացոլցոլահ՜
է Ժ՛ան Ը - Փալէոլոկի
ձեռքով
։
Այս
երկրորգ
սլատր,
նոյնպէս
ատամնաւոր
,
եօթ
մեթր
բաբձր է ելկըպաշտպանուի
տասնեւ–
վեց
մեթր
բարձր աչտարակնե
րով^ , եւ վեց մ եթբ
լայն
միշոցով
մը բամնոլահ
է մեհ՝ փոսէն
,
որուն
ներսի
եղեբքր
նորէն
նուաղ
կարեւոր
պատնէշ
մը
կամ
^վւրաթիո
յոն»
մ բ կըբարձ բանար
։ Այս մի -
շ՛ւ
ցնե բուն
մ էշ կր կենա յին
րո
լո ր ղինո ւո րնե բ ը ,
բաց ի աշտարակները
ե ւ ատամներր
պա Հ պանո
ղ
զինուո
րնե
րէն
։ Հոս էր նաեւ որ պա շապանողա -
կան
մեքենաներր
լաբուահ պատրաստ կր
մնային
քա ր լ^ւկէ ցնե ր , բա րաննե ր , ռմբաձիղնե
բ ութ ^-
ղանօ թն ե ր ։
Այս եռապատիկ
ու սարսափելի
գիհին
առշեւ,
լայն ու իսորունկ
, ՚լրեթէ
քսան ել աւելիւ
մեթր
վաս
մր կր տարահուէր
, այն ատեն
հովիւ
շուրով
լՏցուն,
այս փոսր ցալ՚գ կր մնայ տակաւին,
բայց
րէյգաբձակ
բանշարանոցնեբու
վերահոլահ
վիճա —
կով
, թէեւ շատ բիւզանղ աղէտներ ա յս լա յն շր -
րանցքին
շուրով
լեցուահ
րլլա լը կր Հերքեն
։
իր ղառիվա
բ մ ասե
բուն
վրտ
յ մ եհ թիլով
պէ/^
աէԿ
I
1,եղ պատեր
փոսր կր կտրտեն
, ա յս սլատե -
բուն
մէշէն է որ կ՝անցնին
հովէն
շուրր
բեբոզ
եւ
վասր թավաղ
խողովակներր
: Այս կերպով
, վասը
իր ւլանա ՛լան մասե լ՛ուն մէշ րե րաննե ր ր բաց շըբ -
Հո րնե
բու
յտշորգոլթեան
մ՛ր ձեւր կ՝առնէ :
1453/
պաշարումին
, բնականաբաբ
վւռսը
լե -
ց՚՚ւն էրմասամբ
Մտրւքար՚՚՚յէն
եւ մասամբ ալ Ո"՜
կեւլշիւրէն
եկոզ
շուրեբաի
, որով
քաղաքր
ճ չմ ա–
բիտ
կղզի մր գարձահ էբ ։
Վերշապէս
փոսին
անմի՛շապէս
ղոլրսի
կողմը
կը կանզնէր
արտաքին
«վ՛ րաթէ յիոն» ր ,ե րե ք
մեթր
րա րձ բու թեամ բ , որուն
առշե՜ւր
արտաքին
բացատ
մր կբ տարահուէր
։
Աղրիանուսլոլսոյ
գրան եւ Աոլբբ
քիօմէնի գը–
րան , ա յսօրուան
ք^օվ՚զափուի
մ իշեւ
, ոբոնք ցա–
մ "՛քի՛ սլատին
երկու
տմ էնէն
բաբձր
կէտեբն
է ին ,
կր գտնուի
Լիկոսի
Հեզեղատին
ձորակը ; Գետա
կը այս կէտէն կր մտնէ
քաղաքին
մէշ եւ Հարաւ
արեւմտեան
ուղղութեամբ
Հոսելէ
վերշ
Վլանկա–
յի առշեւ
հովը
կը թափի : Ջուրի
աչտարակին ,
այսօրուան
Աոլլոլ
Գոլլէ տակէն կըմտնէ
քաղա
քէն
ներս ;
Հաւանական
է ո ր ա յս տեղը
զանազան
մ իշոց
ներ
ձեռք
առնուահ
էին գետակին
րնթացքը կա -
սե ցնե լու ել ոչ միա
յն ա յս կերպով ա յս
մ ասին
մէշ
ձորր
լեցնելու,
այլ ել պատնէշին
առշեւը
գաէ;~
նուահ
բո լո ր գետինը
ողողելու
Համ ար ;
Թէողոսեան
պարիսպին
չորս
մեհ դոնեբէն ա–
ռաշինն է , երբ Մ արմ արա
յէն կուգաս
, Համ բաւա–
լոր
Ոսկեդուռը
, նախկին
յազթական
կամար
մը
որ
388
եւ
391/
միշեւ ի պատիւ
Մ եհն
Թէողոսի
բարձրացուահ
է ։ Թուրքերր
այսօր
Ետի
Գուլէ
գավ՚ուսի
կը կոչեն
ղայն
։ Կը գտնուի
Ա
ուլթան
ՄէՀմէտի
Պոլիսր
գրաւելէն
չորս տարի Վերշ կա
ռո լցո
ւահ
։ Եօթն Աշաարակներուն
մէշ։
Այո
ղուռնէն էր ոբ ,
երբեմն
,
յազթական
կայորերր
, ինչպէս
Նի՚կեփոր
Փոկաս կամ օտաբ
րա րձ բաստ իճան
պա շաօնատա
րնեբ ր յաղթական եւ
Հ անգի
ս աւո ր
մ ուտք կը ղո րհէ
ին կ ՚ Պո լիս ։ Նա -
խապէս
ե րկու
մ արմարէ
խո շոր ա շաա րակնեբ
մ ի–
այն,
որոնք
մինչեւ
այսօր
կեցահ
են , կր պաշտ -
պանէ ին այս գուռը
, բա յց յետո
յ ժանՓալէո
լոկի
օրերուն
կ՝ երեւա
յ թէ գեզարուեստական
շինու -
թիւն
մըն ալ բարձբացուցահ
է անոբ քով,
ինչպէս
կը վկա
յեն
1435
եւ
1453/՛
միշեւ
ռուս ուխտաւոր -
ներու
ղրոյցնեբը,
ոբոնք
Բալոեանի
գղեակ
անու
նր կուտան
անոբ :
(Շտբ.)
Fonds A.R.A.M
