^ՑԱՌԱԶ»
ՕՐՈԻԱՆ
ՇԱՐԺՈՒՄԻՆ
ՀԵՏ
Աշօ Շա.ՂխաթուԱի
(ՅՈՒՇԵՐ)
Ջէրանսսւցի
օրագրող
մր, որ վերքերս
երկաբ
պտոյա
մր կատարած կբ Արեւելքի
մէք,
այւյելաձ–
է Նաեւ Թուրքիա : խօսելով
Թուրքիոյ
զինեալ
ու֊
մեբու
մասին,
օրաւլրողր կր ղրէ, թէ
19474^՛
աս–֊
գին
մեծապէս
զօրաւյուաՆ
են
արղիական
ղէն -
քերով
Հրասայլ,
Հրետանի
, օղանալ,
եւձ •
X
փոխաղրական
միքսւլներր
րնղՀանրապէս
մեքե
նա շա րժ են , իսկ Թու֊րքերր
իրենք ալ շինած
են Կար
ճամրաներ։
Այմմ , Հետեւակաղօրքի
իւրաքան -
շվ՚ւբ զօրարամին
ունի ղրաՀապաա
կիսարամին
մր՛.
Այս
յառաքղիմ
ութե անց
շնորՀ իւ կարելիէ ե -•
ղած է ւլինոլորական
ծառայութեան
Հբք՚"նր
երեք
աա րիէն
երկուքի
իքեցնել եւ
750
Հազա
բնո ց րա —
՛հա կ ՛ե ալ նուաղեցնե
լ
250
Հաղար
^ողիով
, առանց
տկա
րացնե
լու
բանակին
իրական
արմէքր : Իսկ
երկու
միլէռն
պաՀեստի
ղինուո րներռւ պատաՀա -
կան
ղօրաշարմր
կարելի է այսօր
գլռւխ
Հանել
շորս
անզ ամ աւե
լի արագ , քան ասկէ էոբս
աարի
առաք :
Թրքական
բանակր
ունի անգլվւաց
ի եւ ամե ր ի–
կացի
մարղիչնեբ
, իսկ Հարիւրաւոր
թուրք սպա -
նե ր ալ ղթնուո րական
մ ասնաւո ր կրթութիւն
կր
ստանան
Ղ՛ե րմ անիո
յ արեւմ՛տեան
շրքանին ել Ա •
(քաՀ անղնե
բու
մէք՛. Ընգամէնր
1.
բանակնե
րէ
բաղկացած
թրքական
զօրաբամիններր
, Հրամ ա -
նա տա րութե ան եւ սպառ աղին ութեան
տեսակէտով
^
կբ
Հ ալա սա րին
արեւմ՛ աե ան ղօրա բամ իննե բուն
յ
յ
X
1
Եթէ
մեր ամ բոզք
րնա կշո ւթի
ւնբ
մ իա յն ^
Թուրքերէ
բաղկացած
էԼԼԷ՚՚՚Ր՜ւ մէկ Համայնավար
\
պիտի
շգանուէր
Թուրքիոյ
մէք, րսած ենթուրք
;
վարիչնե
րր Անզարա
յի
մէ ք , ֆրանսացի
օրաղրո–
|
զին
1
Պարղ է ասոր
բաց ատ րո
ւթ իլն ր , կր չարու - ^
նակէ օրագրողր
% կ՚իւղացին
, սկզբունքով
թ^ամի
է Մ արքսի
վարղապետոլթեան
:
Թուրքիոյ
մէք
քաղաքային
բնակչոլթիւնբ
1.500.000^5»
աւելի
շէ
ՀՀաչուելով
նաեւ Անղարան
, իր
260
Հաւլար
բնա–
կիշնեբով,
բ ս ՚ յ ց ոչ իսթանպռւլբ,
որ մեկռւսաց
—
ուած է եւրոպական
ափե
րուն
վբայ) : Ամբողք
մ ր–
նացածր
Լմօտաւռրապէս
17
միլիոն)
, կր րաւլկա —
նայ
ղիլղացիներէ
:
Ասիկա
չի նչանակեր ոբ քց . Աիութիւնր
«Հին -
ղերոբղ
ղօրաթել » մբ չիւ պաՀեր
երկրին մէք
Այստեղ ալ , ինչպէս
Պաբսկաստանի
մ՛էք, կան
՚Ոիւրաերր ;
Երկուքուկէս
միլի ոնէ ն քիչ
մ ր աւելի
պակաս
է անոնց
թիւր : Ոա
յց , Հ ակառակ
ամ էն
րանի
,
ծանրակչիռ
վաանգ
մր կր ներկայացնեն
անռնք
,
որովՀետեւ կր բնակին
էրղրումի.
Վանի եւ
Տիար֊
պէքիրի
չրքաններուն
մէք ; էրզրո
լմ՛ ր , երկար տա–
բածութեամր
մր սաՀմանակից
է քս . Ա իութեան ;
Վանր
1լեղերէ
կրակի
այն վաոարանր, որ պարս
կական Ատրպատականն
է : Իսկ
Տիարպէքիրր
լայնօրէն բաց է իրաքի եւ սու րիական
Բարձր ճէ–
ղիբէի Բի ւր տ ե ր ո ւն
առքեւ
քՍ . Ա իութիւնր
ամէն կերպով
կ՝օգտաղործէ
այս
Բիլբտերր
։Ա ինչ,
քիւրտ
վարի^երէն
քք՚ուսպէ
վերտպաՀուած
է յատկապէս
պարսկական
Աարր —
սլատականի
Համ ար , Թուրքիո
յ Բիւրտերր կր ղե–
կավարռւին
Ա ո լլա Ա ուսթաֆա
Պարզանիի
կողմէ ,
ղոր
օրէնքէ
գռւրս
Հո չակած է Պաղտատի
կառա -
վարու
թիւնր : Ա "էէ"*
Մ ուսթաֆա
կախում
ունի
իրաքի
կա ռավա
բու թենէն
, բալց ասիկա
բնաւ
ար—
զելք մր չէ որյայտնուի ան Հրապարակի
վրայ ա–
մէն
անղամ , որ Կրեմլիւնր
փչելիք
կրակ
մր ու -
նենա
յ :
Բիւբտերր,
աւանդօրէն
, չեն սիրեր
Թուրքե–
ԲԲ
է
Ալ աւելի
սկսան
ատել
ղանոնք
, եբր իբ
սռվորտկան
խստռւթետմր
, Ա • Բէմալ
ստիսլեց
զիրենք
վերք աալ վաչկատուն
կեանքին եւ օղտա
կա ր քաղաքացիներ
գառնալ։ Ատկէ վերք, վերո -
յիչեալ
երեք արեւե լեան
նաՀսւնղնե
բուն
մէք սկր -
սալ
Հակաթոլրք
խմորում
մր, ոբ զօրացաւ
քբր–
աական
քարոզութեան
պատճաո ով :
Պատերազմր
գաղրելէն
տնմիքապէս
վերքր
Կրեմ լին նախատեսեց
, թէ Թուրքիա
միչտ ալ պի
՛ոի
/լբնայ
գլվսալռր
մեկնակէտ
մր գառնալ.
Մի -
քին
Արեւելքի
մ՛էք խորՀրգա
լին ծբագիրներու
ի -
րագործման
Համ՛ար։ Ո՛ ՛ս լն ատեն, Աթալին
ռբո–
չեց գործածել
քրտական
խագաթուղթր
: Կ րեմ
լի–
^/՚ ք
^՚"յն իսկ աւելի յառաք գնաց
Անղարայի
, քան
թկ
ԹէՀրանի
մէք։ Նախ
1946/5»,
ապա\Գ\1
ին , ար–
ձագանղ
տալով
վանի
շբքանի
Բիւ րտե
բու
օդնու
թեան
կոչերուն,
խորՀրղային
վարիչներր
պ՛ս -
Հանքեցին
Թուրքիո
յ
բռ
լոր
արեւելեան
նա Հանղ -
ներր։
Այս պաՀանքր
ծանրակշիռ
վտանզի
մր Հան
զամանքբ
կ՝առնէր,
որովՀետեւ
այգ
մամանակնե
բուն , Թիթօն
տակաւին
Ա ոսկուայի
լաւագոյն
գործակիցներէն
մէկն էր, Տունաստանի
մէք Հա -
մայնավար
րմբոսաներր
յաքողոլթեան
յո լս կբ
նեբչնչէին,
իսկ Մ. ՆաՀանգներր
ոչ մէկ
յստակ
գիրք
բոնած
էին Միքերկբականի
մէք
(1947/5^
էր
որ սկսաւ
«Թրումրնի
վարզ ապետոէ թիւն^բ)
•
Շաա մեծ չէի , երբ առաքին
անգամ
տեսայ
նրան : Այգ մամ՛անակ
ապրում
էէնք
Գիւմ՛ րում (Ա–
լեքսանգ րապո
լ , Լենինական) : Ամառ էր րնկերոլ -
*էուս Հետ մեր դբանր կանգնած
էի : Ա ի կառք
ան–
ցաւ,
որի մէչ ժր անծանօթ
պարոն կար, մի գե -
՛լեց իկ երիտասարգ : Լքս Հե տաքբքբուեցա
յ իմա -
նալ
, թէ ո՛՛վ է : ԸնկերուՀիս
որ Երեւանցի էբ, ինձ
"՚՜՚Ա^"հ.Ի
յանդիմանեց
:
ք՛՛ւնչպէս չգիտես,
Աշօն է
յ
- Ո^վ է Աչօն :
Գերասան
Շ աՀ իսա թո
ւն ին չղիտե՛^ ս :
ՇաՀխաթոլեիների
մասին
գիտէի։
Աայրս շատ
անգամ էր պատմե
լ ։՝Հ)՚նողքնե րս նոր
ամուսնացած
դնացել
էին Արաքսի
չրքակայքի
՚Լոլբղուղուլփ
դիւզբ,
Հայրս
մի գրասենեակում
պաչտօնավա -
րում էր :
Մ ա յբիկս
Հա րաղա տնե
բից
Հեռու
, մ՛ե ծ մ խի -
թարս
ւթիւն էր ղտնում
, Շ աՀ ի։ա
թ ունինե ր ի լ ^ -
տանիքոլմ : Ա յ դ մամանակ
փոքր
Աչօին
Հա յրս
սկսում է Հայոց
լեզուի
դասեր
տալ։ Ա ինչեւ այ —
սօր
է լ նա ինձ յիչեցնում
է , որ Հայրս է եղել էբ
Հայոց
լեղուէ
առաքին
ուսուց է չբ ;
Այն
օրբ, երբ ՇաՀխաթոլնուն
տեսայ կառ -
ք՛՛վ
անցնելէս
, Հա յրս
մա յրիկիս
յա յտնեց
, որ Ա–
չօն
Գիւմ րի է եկել
, յա յտնի
գե րասան է գարձե
լ,
եկել է թատեբախմ
րի Հետ մեզ մօտ նեբկա
յացում
նե
ր տալու :
Ի՞նչ կասկած
, որ
ծնուլնեբս կր
գնային
Հայկ. թատրոնր
տեսնելու
ւ
Ես
մինչ այգ գեււ թատրռնռւմ
չէի
եղել։
Շ՛ոտ
ան յ ուս
օր էն
մայրիկէս
խնգրեց
ի , ոբ ինձ է լ տա–
նեն։ Ասաց կր տեսնենք։
Այյեւս
անՀամրեր սպա—
սում
էի թատրոնի
տոմ սակկւե ր ին : Թէեւ
չղ իտէի՝
զնալոլ
եմ թէ "չ՛ Բոլոր
լէնկե րռ ւՀ ինե ր իս
յայտնել
էի սակայն, որ թատրոն եմղնալու
ՇաՀխաթռւ
—
նուն տեսնելու : Երբ ինձ նրանք
Հարցնռւմ
էին,թէ
ՇաՀխաթունին
ո՞վ է , ես Հպարտ - Հպարտ ա -
սում էի:
Ի՚^նչպէս
, չգԻ**՚է՞Ք
է
ՄՀ.**
ՇաՀիւաթունէն
դեր.
՛ն է, դեր. ւսան
Ցանկալի
օրբ եկաւ : Ասլէաակ
տոմսակնեբբ
սեղանէ
վրայ
էին։ Ես չատ անՀանղէստ
էէ, պիտի
գնա՛՛մ
արղեօք
: Թաչկինակիս
մ ի ծա
յրր
Հանգո
յց
էի
ղցե լ , րռիս
մ էք Հալաքում
էի րոլոր
ծա
յրե
րր :
Ե քքէ Հանղ ո յցի
ծա
յրր քաչէ ի , բնազդս
ասում
էր ,
թէ պիտի
ղնայի։
Հակառակի պէս որքան
վւորձռւմ
էի , կապուած
ծա
յրր
դուրս
չէ բ ղալիս : Վիճակս
յուսաՀատական
էր։ Երեկոյեան
մայրս
Հաղնոլեց
եւ ոչ մի ուչադրութիւն
ինձ վրայ
չգարձրեց
: Նա
նկատեց իոկ քղա յԼ՛ն վիճակս եւ նոյնիսկ կար —
գագրե ց որեղբայրներիս
լալ խնամ
եմ : Ես այլ եւս
չկարողացայ
ինձ զսպել,
սկսեց
ի մի լաւ լաց լէ -
նել։
Ծնոլլնե րս տեսան
, որ Հնար չկար , ինձ է լ
աարան :
Այն
մամ անակ
Գիւմբէն
մի այլ սրաՀ
ունէր
թէ ոչ, չղիտեմ
, այն չէնքբ
որտեղ
ներկայացումն
էր տեղի
ունենռւմ
, կռ չւո
ւմ էր
«ժողովրդական
Տուն», ոբ զտնւում էր քաղաքային
այղոլ
մի չատ
Հաճելի
անկիւնում : Այ՛լ մողովրգական
տանն
էր,
ոբ Հա յ լաւագո
յն դերասաննեբր
ամ առր
ղալիս
էէն
ներկայացումներ
տալու
Աիրանոյշ,
Արել -
եան,
Ջարիֆեան,
ՇաՀխաթունի,
Ալիխանեան
,
Մ անուէ լեան եւ շաա շատերբ :
ԱրաՀբ շատ մեծ չէր : Թատրոնր
չուտ էր լրց–
ւում։ Վայ նրան,
որ ուչանում էր ...
Գնում էի թատրոն եւ չտապում
։ ինձ
թւում
էր , թէ Հալրս ու մայրս շատ դանդաղ
էին
քայ–
լում : կարծես
վախենում
էի , ռր նեբկա
յացումր
վեբքանայ
, մինչել
մեբ Հասնիլբ ;
Երբ Հասանք
, ղ րան պատին
մի մեծ
թուղթ
տեսայ,
վրան
իսոշոր տառերով
ղրռւած«Նամուս»
:
Մեզ մօտ , երբ մի մարգու
մասին վատ
էին
խօ–\
սում,
ասում
էին «նամուս
չունի»։
Ուրեմն ես են
—
1
թագ
րեզի , որ ա լս ներԱա յացում բ լաւ բանի
մ ա– \
սին էր լինելու
\
Մտանք
սրաՀր, որ արգէն
լեցուն էր րաղմու–
՚\
թեամբ։ Ես դողում
էի ենթաղբելով,
որ տեղ պի–\
տի
չղ տնենք նստե լու : Ա իամ իտ էի, չդիաէ ի , որ
տոմսակնեբր
Համ ա րակա լուած
էին։ Երբ նստե -
ցան ք , սրաՀր
ինձ քի չ
մ ութ
թռլաց : Վաիսեցա
յ ,
թէ
լալ չտեսնեմ՛
գե րակատա
րնե ր ին : Ա ի քիչ յե—
ւռո
յ տեսնեմ
ծափաՀարում
են ; Բեմ ր
ծածկուած
էբ : Աք եմ նայում
, արտակարգ
րան չեմ տես —
նում , ձախ եմ նա լում , նռ յնպէս
բան չկա
յ : Մ ա
յ –
րիկիո
^՚"ՐՅՐԻ
՝ թէ ինչո՚^ւ ենծափաՀարում
: Նա
բացատրեց
, թէ ուզում
են ասել , ոբ չուտ
տնեն ,
սկսեն : Ես գաայ
, որլալ են անում , երբ շտապե–
ցնում է, ուստի ես էլ սկսայ ծավւաՀարել :
Վե րքապէս
վա րագո
յրր րացւե ց : Այն, ինչ ռբ
ես տեսա
յ այգ մի քանի
մամ
ում , մի
Հմ ա յի չ եւ
տխուր
, ղեզեցիկ
, ղա րմ անա
լի եւ անմոռաց
սլատ
կեր էր իմ մանկական
Հոգու
Համաբ
%
Տասնեակ
տարիներ
են անցել այգ օրուանից :
Ներկայացման
որոչ տեսաբաններ
այնպէս
են տբ—
պաւորուել
իմ մտքում
, որնրանք
այսօբ
էլ կեն -
գանի
են ե րեւակա
լու թեանս
մէք : Գլխաւոր գե —
րակաաարների
Հաղուսանեբր
, ձեւր եւ
նո
յնիսկ
գո յներր գեռ թարմ
են յիչռղութեանս
մէք :
Ամ էնէն
ումե գ տպաւո րութիւնր ի Հարկէ
ՇաՀխաթունին
է ձգել վրաս : Զեմ մոռացել
նրա
խազի ոչ մի տեսարանր,
մանաւանգ
իւբ լռւսա —
մուաից
ներս
թոչելր՝ Ա ուսանի մօտ :
Ով տեսել է ՇաՀխաթունուն
այն մամանակ ,
այգ
գերում
, նա չի կարող
մոռանալ
Աէյրանին։
Աչօն
աննման
Աէյրան էր եւ Լ՛ւր արտաքինով
եւ
իւր խաղով ;
Երբ ներկա յացում
ր վերքացաւ
, Հասարակու -
թիւնր
չէր Հեռանում
: Ան՚իերք ծափաՀաբու
թիւն -
ներից թատրոնր
ղւլրդում էբ, ե։ Համաբեա
բո
լո—
ՐՐ
մ իատեղ
Աշօ , Շ՚սՀ խաքմունի
է ին գոռում :
՚Աեծացայ։
Ա. ՇաՀխաթունուն
տեսնելու Հա -
մար
այլ եւս չէի լալիս ; Ամառր
Գիւմ րում
, ձ լ ^
մեռր
Թիֆլիսում
կամ Եբեւանում
, երբ
խումբր
գալիս
էր , ոչ մի ներկայացում
բաց չէի թռղնռւմ
:
Թ ՛՛ւե լ ա յն
բո
լո ր ղ երերր
, ո բ
ՇաՀ Լսա
թանին
խաղացել է , աւե
լռ բդ է
% Գրանք չատ են ,
բոլորն
էլ ումեղ,
Հմայիչ։ Բոլոր
ղերեբում նա փայլում
,
միշտ
մ իեւնո
յն թափով մեծ Հաճոյք էբ սլատճա -
ռում
մեղ , ապբեցնում
, լացացնում
, ուրաիսացբ -
նում : Երբ ներկայացոլմբ
վե րքանում էր, երի -
տասարղնեբս
Հաւաքլում
էինք
իքած
.վարադոյրի
առաք ու Աչօ գոչում
: Բանի" քանի՛՛ անգամ էր նա
դուրս
ղալիս
բեմ
. . .
Ի՞՜նչն էբ պատճառր
, որ Ա.
ՇաՀխաթունին
Անգարա
պատասիսանեց
կարճ եւ կտրուկ :
Թուրքիա
կ՝րմբռնէր թէ առանձին ու փոքր
էբ
խորՀրգային
Հսկայի
Հանգէպ։ Եւ սակայն ոչ մէկ
զփլղ եւ ոչ էսկ
թւ՚զ
մր Հող պիտի
լքուէր
առանց
կռուի : Այս պատասխանին
յաքո րգեց
Անատո
լուի
թրքական
ղօրարամիննե
բուն
Համախմ
րում բ վբ -
տ անգո լած
նաՀանգնե
բուն , ինչպէս
նաեւ
Թրա–
կիոյ
մէք, Զաթալճայի
պաչտպանութեան
՚էծի
եր
կայնքին : Ո՚ուսիա
բմբռնեց
, որ գէպի սլատե
բազմ
կր գիմէր ել այս պատերաղմբ
բաւական
եբկար
կրնար տեւե
լ , Հնարաւո
րութիւն
եւ
մամ անակ
տալով
Անգլիացիներուն
ել Ամ ե ր իկա ց ինե
րո
ւն ,
որպէսղփ
մ՛է քամ տեն : կարճ րսած , կրեմլէն նա -
Հանքեց :
Ատկէ է վեր, քտ • Մէութէւնր
ճնչումէ
Հազար
ձեւ
փորձեց : Ամրողք
քսան
ամիս ,
Անղարայէ
իսորՀրգային
գեսպանատան
աթոռր
թափուր
մբ -
նաց ; Թուրքիա գոՀ կ՝երեւար
Մ ոսկուայի
այս
կաբգադրութենէն
: Ու քսան
ամիս
վերքր,
յան -
կարծ , ա յն աաենուան
արտաքին
նախարարր
, Ա ո–
լոթով,
իբրեւ գեսպան
Անղարա
ւլրկեց
Լ՚"ւրիշէ -
վբ : Թուրքերու
Համ ար
՚Լբդովիչ
է Ր ա յս
ն շանա–
կումբ,
որովՀետեւ
Լալբիշէվ,
իբրեւ
պալքանեան
դռրծերու
մասնագէտ
մբ, կարեւոր դեր մբ կա -
տա բած էր Տունաստանի
խռռվութեանց
մէք :
Պաշտօնի
գլուխ
անցնելէն
վերքր,
սակայն ,
խորՀ րգալոր
Հանգամ անք
մ ր
առաւ
գեսպանին
ներկայութիւնր
Անղարայի
մէք։
Շարաթներ
վեր
քր,
յ^աւբիէվ,
յանուն
իր կառավարութեան
«Հա–
մաձայնագիր»
մբ առաքարկեց
Թուրքիոյ
, ինչ որ
մերմուեցաւէ
Ատկէ իվեր , Թուրքիան
տկարացնելու
վար -
ձերբ
շեն գագրած։
Թուրքերր
, սակայն,
ձ " / * "
բացած
են իրենց աչքերբ
ծուղակի
մէք
չիյնալու
Համար
՚.
Բայց ել ա յնպէ ս
մ իչտ կր մնա յ խորՀրգա
յին
յարձակումի
մր վախր :
Եթէ
կարմիր
բանակր
կովկասէն
իքնելո՚Լ
յարձակի
մեր ՛Լրա յ ել ոււէէ յառաքանալ
դէ՚զԻ
Պարսից
ծոցր ել Աուէզ,
րսին
ինծի
Անղարայի
մէք
, այսյարձակումր ճակատէն
կա
ս ե ցնե
լո ւ ոչ
մէկ
մ իքոց կայ : Բա
յց ո^ր
Հ րամ անատաբն է որ
պիտի
ու՚լէ
ա յս ռաղմաէւաղ
ր փո րձե
լ , եբր իր կո–
՛լին
ունի Անատո լուի անխսցե
լի
ամ րաբտակր ,
ուրկէ,
ամէն մամանակ,
արեւմտեան
րանակներր
կրնան
Հակա յարձակողականի
անցնիլ :
=. Բայց եթէ քց . Աիուք^թիւնր
չուզէ
ուղղակի
ձեբ
վբայ
յարձակիլ,
այն ատեն ալ պիտի պատե
րաղմ ի՞ք :
-
Ասլա չի տե՛^զ գրած էք ՛քեղ , րսին
առս՚նց
տատամսռւմի։
Բորէայի
մէք մենք
ոլղգակի
յար
ձակո՞ւմ
կրած
էինք։ կբ կարծէ՞՛ք որ կրնայ
նոյն
իսկ մէկ Թուրք
ղտնուիլ
անգիտանալու
Համար ,
թէ արեւմաեան
պետութեանգ
՚իր"՚յ
ռուսական
յաղթ անակ
մր, Թուրքիոյ
մաՀր պիտի նչանակէր
:
Մենք
կ՝ուզենք որմեր երկիրր
ապրի։ Աւ գիտենք
ռր
ներկայ
մամ անակաչր
քանին , ապրիլ
ուղողբ
է
գինն ալ սլէաք է վճարէ ;
Եգրակացնելով
, ֆրանսացի
օրաղրողր
^*Ր"^
թէ Թուրքիա կր վճարէ։
իր ամբողք
ելմտացոյցին
ղրեթէ
կէսր յատկացուած
է զինուորական
ծախ -
Ք՛՛Ր՛
Թ՛ Ա՛ Թ
Fonds A.R.A.M
