ՕՐՈՒԱՆ
ՇԱՐԺՈՒՄԻՆ
ՀԵՏ
Ներկա) ռա>ւ ՎաՎոււը
՚ԲաՕի մը Ցռղեէ
ԿԱՐմԻՐնեՐԸ
ւէէրանսայի
Գէմ ագրական
ճակաաէ
թերթե -
րէս
* ^ օ ա հ ճ ւ »
ղ^քԺլ՛^
յօդսւածաչար^
..րաաա–
րազեց , ՚ղարղելող
/(, • Ա չ.ոլէեաս
գո
րՕ^ուԽգո
ւթրւ^
•ը.
չ
՛՛՛լաւ՛ աղաս
ս րՎլ-րէէերու. Ս ԷԼ %
էՏօգույսօագլ.րքչ
այս աոթրւ. վր յչ՚շՀր
նահւ.
^այւրու. աեուեը,
բասասր
ս ասրս
չսօսաժ
աաեհ
դ
րսՀսչ^ս
գրաել
աււ
^Օ^
էր (^.էէառաշֆ , խս րագրա ֊
ղասոՎ^ մ
Ա1
կ՜աւձՎւովէեմ
յօգուածաշարքէն
Հէմնավան մա
սերր • -
՚ւքարղ
է թէ ՀամայնաւԼարներր
այսօր
ռւղգակէ
կամ աեուղգակէ
կը
արրեն
ե
րկրագոլՆգր
րեակ -
չոսթեան
գրեթէ
մէկ երրորգրս
Վյրայ,
կլսլայէն
մէնչեէ–
Հայնա՚կ
ՀըէւգՀաԽոլր
գէծըֆ
կ՚անցեէ Ա ոս–
կէւլյսյէն
։
Համայնավարները
այմմ
Հրաժարելով
իրենց
երրեմնի
թոՀեմ
՜ու-թեէւէՆ
,
վերագարձած
ե՛ե
Հոկ -
աես՛ րե
րեան
քաղաքակաՆոլթեահ
•
քանգել
գաղ–
թային
կառուցսւածքը
եւ. Հին
աւատասչեաական
գրութիւնները
Ասիոյ
եւ. Ափրիկէի
\ չնորՀիլ.
իրենց
զինոլյէ րական
պօ րութ եան
եէ. յեղափոխական
ու. -
մ՜ականութեան
•
Հնգիկներն
ու. իսլամ
երկիրները
ամենանսչաս–
աալոր
որսերն
են
մանե
լու.
Համար
Համայնավար
ուռկանին
մէ^,
իրրեւ
Հեաեւանք
իրենց
քաղաքա
կան ու անաեսական
գմուարութեանց
։
Ազգայնա
կան յեղափոխութիւն
եւ րնկերային
աղաաաղրում
է
Գեղեցիկ
նշանախօսքեր
,
որոնց
ախոյեանը
կը
Հանգիսանայ
, յաչս
անոնց
, Խ ՚ Մ իութիւնը
է
Տրամ
արանական
վե ր լո ւհ՜ո լմ ի չփ գիմ
անար
այն
թիւր
կարծիքը թէ՝ Հարեւելեան
կրօնասչաշ -
աութիւնը
աեղի
սչիաի
չաա
յ նիւթասչաչա
Հա -
մա յնավարութեան
առԼեւ
>է
Երեսուն
աւարիէ
ի վեր Խ • Մ Է " ՚ ֊ ^ Է ^ Ը կը կա
ռավարէ
եօթ իսլամ
Հանրասչեաութիւններ
,
զա -
նոնք Համայնավարացնելու
ալարղ
մաագրոլ -
թեամթ։
Եւ մենք աեսանք թէ
սչաաերազմի
միշո–
ցին, այգ Հանրապեաութիէններէն
ոչ մէկը ար -
աա յա
յաեց
որեւէ
կարեւոր
ըմ րոսաացում
կամ
խմրական
գասալքում
լ
Վերը
յիչուած
եօթ իսլամ
Հանրաւգեաոլթիւն–
ները կը ներկա յացնեն
ե րեսուն
մ իլփոն
թրքածին
իսլամներ,
Գրեթէ \/կ
հւ՛ Միութեան
ամբողչ
բնակչութեան
է
Այս Հանբասլեաութիւններէն
Հին -
գը
ասիական
մողովուբգնեբ
են ,
անծայրածիր
՚Լաղախսաանը
, Աւղպէկիսաանը
, Տաճկասաանը
,
թիւբքմենիսաանը
ել Բըբկըղներուն
երկիրը։ Եր ~
կու ելբոպեաններն
են՝ Վ,ոլկայի
թաթաբնեբուն
եւ
ԱաբբէԼանի
Հանբապեաոլթիւնները
։
Այս
երեսուն
մ իլիոն
խորՀրգա
յին
իսլամնե -
բուն
մէչ
լ 3
առ Հարիլրը
միայն
Ո՚ուսեր
են ։ Ո՛–
այս
իսլամ
մողովուբգնե
բ ը գրեթէ
միակ
ար -
աագբիչնեբն
են /Օ • Միութեան
քարիւղին
(Պաքու)
ել բամպակին
։
հւ ՚ Ա իութիւնը
իւրաքանչիւր
Հանրապեաոլթեան
խոսաացալ
անկախ
կառավարութիւն
մը,
ընա -
րուած
մողովրղական
քուէարկութեան
ներկայա -
Տ*"–ց1՚էնէ՚րէն
, կ^եբագոյն
Աովէա։
Անոնք
իրաւունք
պիաի
ունենային
գասականօրէն
պաՀելոլ
իրենց
կրօնը, սովո րութիւննե րն ու մ
չակո
յթը։
Տաբինե–
բու
ընթացքին
սակայն
, այգ երկիբներու
ռուսա -
կան պաչաօնեաները
կամայական
փոփոխութեան
ենթարկեցին
սաՀմանագբութեան
ոգին
եւլալ
կամ
էԼ^գվգեցոլցիչ
Օրէնքներ
Հասաաաեցին
։ Բայց ա -
մէնքն ալ Հեռու,
իսլամութեան
Հանղէպ
նուա -
ղագոյն
յարգանքէ ։
Ասաիճանաբար
աչուեցան
չարք
մը
Հիմնա -
կան
առանձնա
չնորՀնե
բ
,
որոնց
կարգին
եկեղե -
ց ի ի ն
բամանումը
պեաութենէն
, որ կը
նշանակէ
իո
լամ ութեան
մխաումն
իսկ,
իրրեւ
Հիմնովին
ասաուածապեաական
։
1930/Տւ
փակոլեցան
մեծ
մզկիթներն
ու Գուրանի
ուսուցման
Համ
ալսարան–
ները,
վեբածուելով
մ չակութա
յին
աունեբու։
Փակուեցաւ
նաեւ
Բազանի
կրօնակ ան
մեծ
աաա -
բանը։
ինչպէ սփակուեցան
եկեղեցիները։
Պաաերաղմ
ի շրչանին
բոլշելիկներր
աւելի
ղի–
իղ
քաղաքականութիւն
մը վարեցին։
Ջ,իչում որ
աեւեց
մինչեւ
1947
թուականը
միայն։
Իսլամ ութիւնը
Հարու
ած ե լու ա յս
քաղա
քա -
կանութեան
Հեա
մէկաեղ.
Համայնավարները
աեցին
ուրիչ
ուղղութիւն
մը։ Այն
Մ ուսթաֆա
՚Բէմալ կաաարեց
թուրքիոյ
մէչ
է
Տանղոլզն
ել, ըստ երեւոյթին
բարեբար
բարե -
՚իոխումնեբ։
Օբէնակ,
կնոչ ազատագրում
,
Հողե
րու
բաչխում
, վաչկատուն
ցեղախումբերուն
նրս -
՚ ադ I Կձակի
՚ ք է չ գնել
եւն :
Աակա/ն
իսլամ
բնակիչներուն
շատ ալ Հաճելէ
շհղան
այս կարզ ադրու
թ ^ ւններր
, մ անաւանդ
կոլ–
Ներկայիս
ո
՞րքան է թիւը
Հայ
թեբթսրոլ։
Այս
.հարցում րօ պաաասլսասը
ամ
ԷՍ
Հ^ա
յ
կը Հե -
աաքրքրդ
I
՚Ի^
բախտաբար
ասղարււղ
եՍք ^ա
յաս -
տասր
սսրէլայ
ս աս ո ւլ ր
ս
ասրս
ճշդրլ.ա
տԱւլԽղու
—
թ
բւէւ
մը տալ։
Ւա
յց
սփրւոքբ
Տայ սասոլԱ։
սասրն
ւէօաէԽ աեղԽազ եսք էւ կրսասք
շօշաղւելր
թըւեբ
սԼրզայացսել
։
ս
Լր
ղազս ած քանկբն
Համաձայն՝
19.>0 - 51^
ըսթացքրս
ւճՍ
Տայւբւ
^ս
թերթ կը
՚,րատարակուբԱ
արաասաՀմաււի
՚ ՛ էձ * ՚ ՚ '/^
՝ " " յ
՚ ^ ր ^ ս , \քը օաաը
լե–
ղուով։
Վիէենայր Ա խըթարեաս
՛Հանքը
կըստա -
Սա^
սւրզայրս
| I֊է
•^այաչժւրրէ
, ոբոսց
\\յ^ը
Հա -
յերէն,
Օը
օտաբ
լեղուող ես։ Այս |
թերթերէն
ւՕը
օբաէքերթ
են , \)ը երկօրեայ
կամ եռօրևայ
յ
՜2/Հը շաբաթաթերթ
կամ կրսամ սեա
յ
, Յէ>ը ամ
սա -
թերթ եւ
\էը
պարբսրաթեբթ
։
Հայկ՛
մ
ամ ուլր
մ
եծադո
յն
կենղբոններն
են
է ին Եորէ՛
իբ
1>
թերթեբով,
՚ ւ ւ է յ ր ^ ւ ^
ել
Պոլիս՛
ՀձակաՍ
թերթեբով
եւ
Փալւլպ՛ Ա
թերթեբովՀ1)
։
թուղթ
ի
եւ
ապադր ութեան տե սակէ տող լաւագո
յն
նմոյչսերն
են
ՀաՍդէս ԱԱ՚սօրեայ
ՀՀիէննա)
,
Րսսլ–
սավէպ
(Վենետիկ)
եւ
6ոնշա|ւար
(Նիւ Եորք) ։
կան
թերթեր
, ոբոնք թէ թուղթի
, թէ տպագրու
թեան
եւ
թէ ճաշակի տեսակէտով
չափազանց ան–
ղոՀացուցիչ
են I
ՀՆբգ գարու
կէսին, երբ
ամէն
աեղ ղաբգացած
են
արուեստն
ու
ճաչակը տպա
— ՚
գրութեան
եւ Հայը
ուր
ոբ
ալ գտնուի
օտաբՏ
լեղուով
լաւագոյն
մամուլի
Հբապոյրն
ունի
Հայ ^
թերթւրու
խմբագիրները
պէտք չէ
որ
գոՀ ըլլան \
անխնամ
Հ բատա բակո
ւթ իլննե բով
։ թերթ
ը Հրա -
1
պոլրիչ
ընելու
Համ ար՝
բո վան գակո ւթենէն
վեբչ
^
արտաքին
կաղմ
ին
ալմեծ կչիռ ընծա
յե լու է ։
\
Այս
առթիլ
քանի
մը մատնանշումներ
։
Շաս1
՚
անգործնակաՍ են Մ1)ԾԱԾԱԻԱ1,
թերթերը։
Ոչ
մ
իա
յն
դմուար է կազմ ե
լը
, պաՀելը
եւ
գոբծածե–
լ ը ,
այլեւ այգ լրագիբները
ենթակայ
են
շուտով
վւճանալոլ
եւ
քայքայուելու
։ (Զանազան
տեղերէ
խնդրանքներ
կ
^ընգունինք
թեբթերու
լուսանկա
րումի
(բհօէՕՇՕբւտ)
եւ առաքումի
Համար ,
որքան
ծանբ
եւ
դմուաբ է փոխադրութիւնը
Հին
Աբհւել–
ք^, Իիւգանդիոն^, Ման– է ֆքհա ր^ ,
եւն, ,
որոնց
լուսանկարումը
յաճախ
անկարելի
Կ՝ԸԱայ
) է
կազմի եւ կանոնաւոր
կտրուելու
արղելք
կ՝ԸԱան
այն
թերթերը,
որոնց երկու
կողմեբոլ
լուսանցք -
ները շատ նեզ են :
Ցանկի
եւ
դասաւոբման
գըմ -
ուաբոլթիէն
կը յարուցանեն
այն թերթերր,
որոնք
չունին
իրենց
ճակատին վ րայ Ա՚ՍՈՒՆ , ՏԱՐԻ , ԹԻԻ
ԵԻ ՀԱ ՍՑԷ, պէտք է տարի հ ւ
^)ւՆնշանակել
թեր
թին ճակատի
վ երի ձաի) անկիւնը :
ինչպէս
ծանօթ
է. Հայերէն
թեբթերու
մեծա
գոյն Հաւաքածոն
ունենալու
պատիւը
Վիէննա
յի
Մ խիթարեան
Մատենադարանին
կը
պատկանի
։
Այդ Հաւաքածոն
նաեւ
Հնադո
յնն
է մեր
մէչ։ Երբ
տակաւին
ոչ
մէկ տեղ Հաւաքածոյ
կազմելու գա
ղափար կար, Վիէննա
յի
Մխիթաբետնք
չտնտցած
են
յետին
Հայերէն
թերթն ալ Մայր Վանք
ղըկել
եւ
գոլբգուրանքով
պաՀել։
Հայ
լրագրութեան
պատմութեան
առաչին
Հեղինակն ալ
Վիէննական
Մխիթարեան
մրն է
— Հ – Գրիցռրիս Վ. Գալէլք -
քեարեան ,
որ
1893/Տ.
լոյս րնծա
յած է
1794-1860/
չլվանի
թեբթերու
պատմութիւնը
, մասնաղիտա -
կան
ուսումնասիրոլթեամբ։
Հայ թեբթերու
այս
մեծ
Հաւաքածոն
պատիլ
մլձւ է եւ ուրախու
թիւն
մր
Հայութեան
Համար
։
Ներկայիս
Վիէննա
յի վանքի գրադարանէ
եւ
թանգարանէ
բոլոբ
թորշերր
բռնած
են
թոլար -
կու
ած , դաս աւո րուած եւ խնամքով
կապուած
Հայերէն
թեբթերու
անկացլք հաւաքա ծ ոներու ծ ը –
րրներր ,
որոնց
թիւր
750/՛
կը
Հասնի։ Այդ ծրար -
ներու
մէչ կան
1500
թերթեբ
, որոնք
բարերար
ձեռքե
բու
կը
կարօտին՝
կաղմ ուելու
Համ աբ %
դիսանայ
նպաստաւոր
միչավայր
մր Համայնվա -
բական
սկղբունքնեբոլ
Համաբ
աշիւատաւոր դա
սակարգին
թշուառ
էԼվւճակր եւ անգործ ու գար -
զացած
մտաւորականներու
պատկառելի
թիւ
մր,
այնտեղ
տակաւին չէ արմ ատացած
անոր դաւա–
նանքր։
Եղածն ալ չատ աննշան
փոքրամասնոլ
-
թիւն
մըն է
է
Համայնավարական
շա րմո։
մ ր առա
ւելապէս
արմ ատ
ձղած է փոքրամ ասոլ թ իւննե -
բուն կամ իս
լամ
ու թեամբ
նուաղ
տո դոր ուած
ազ–
ղա յնական
զանդո ւածնե բուն
մ էչ
ւ
Ի բանի
մ էչ է որ ամ էնէն
տւե
լէ խոբ արմ ատ
ձղած է Մարքսեան
վա բդապե տո
ւ թ էւն
ը ,
^ոբՀէլ
թուտեՀ
կուսակցութեան
։
Այդ մասին եբկաբ խօսած
էինք Իրանի
նուիբ -
ուած
մեր նախորդ
յօդուածներով;
թուտեՀ
կուսակցութեան
Հիմնադիրը
եղաւ
Տ րթ ՚ Արան է , Գերմանիոյ
մէչ ուսած
բժէշկ
մր ։
Այս
կու սակցութէւնր
էր յաչողութէւնր
կր պար -
աշխատանքն
ու վաչկատուներուն
պար - ա՛– երեք գլխաւոր
ազդակներու
1)
իրա՛՛։
Մեչի^՛
Գեռ
1887
88
թուականներուն
, երբ Պոլսոյ
"^էւԻքԲաչ
թաղր
Աուլթանին
ոստանն էբ ,
թուրք
երեւելիներու
Հետ Հոն կը բնակէին
նաեւ
ծանօթ
Հայ
րնտանիքներ,
Գտրակէօղեան
,
կիւմ իւշեան ,
Ալալէմճեան,
Հալաճեան,
Տատեան,
եւայլն։ Տի
կին
ՄաքբուՀի
Տատեանը
յայտնի էր իբրեւ աղ-
ղային
բաբերաբ, եւ երկսեռ
վաբմաբան
մր կա -
ռուցած էր, որ մինչեւ
այսօբ
իր անունը կը կրէ
« ՄաքբուՀեան»
։
Եթէ
չեմ ոխտլիր, այդ թուականներուն
էբ ,
որ Պէչիքթաչի
քարոզիչ ՆարՊէյ Լուսինեանը
, օր
մր
Հրաւէր
մր կր ստանայ
Աուլթան
Համ իտէն որ
անձամբ
մեծարելով
ղայն ,թունալոր
սուրճ կը Հը–
րամցնէ
...
թէեւ
63
տարի անցած է այգ օրերէն
,
րայց
քանի
մը յուշեր
ունիմ
^Մ աքբոլՀեան–»վա
բմա
բանի
աշակերտներու
մասին
1
Երբ ես նոյն
դոլրոցր
կԴրթայի
, Պ ՚
Արշակ
Զօպանեան
աւ տրտած էր չ^չանը եւ Կեգր • Վար -
մարտն
կը յաճախէր է
Նոյն
վտրմարանի
աշակերտներէն
^րԿր՚՚ՐԳ
մ բ , Արմենակ
կտրինեան
, Հազիւ
\
5
տարեկան
,
ինծի անծանօթ
կազմակերպութեան
մը կոզմէ, ա–
Հաբեկիչի գեր մբ ստանձնած է, թէեւ
Տատեան
Տ րդտտ
Պէ յի պաչտպանետ^
է ր ել իրենց
տունր
կը բնակէր
իբրեւ որբ մը : Տղան
անոր թանղա -
բտնէն
դա
չո
յն մր կ՚առնէ եւ կբ սպաննէ փաստա–
բան
քւյաչիկ էֆէնտի
անունով
Հտյ
մ ատնիւչ
մ ր, է–
յուպի
ծտռաստաններուն
մէչ։ Նախ նամակ
մր կը
ներկա լացնէ
Հ ետեւեալ
բովանղակութեամ
բ ,
^Ագ^/՚ն դաւ աճ աննե բուն վախճանբ ա քսպէս է»
եւ ապա դաշոյնբ կր խրէ փաստաբանին
փոբր, ա–
՚ւէՔ^^ՐՐ
դուրս կբ թափէ
ք
Յետոյ
կ՝անՀետանայ
,
Հոն
ձգելով
Խաչիկի
յ"յն տաբփուՀին
ել
դաշոյնր,
որուն
կո թ ին վյտ
յ փորագրուած
էր Տ րդտտ
Պէյ
Տատեան
I
թուրք
ոստիկտնոլթիւնբ
, անմիչապէս
կը
ձերբակալէ
Տրդատ
Պէյը,
մինչեւ որ
աՀաբեկիչը
յայտնուելով
, \
3
տարուան
բանտտբկոլթեան
կը
դատապարտուի
։
Այգ վարմարանէն
^ՐՐ"ՐԳ
եւս կայ ,
յայտնի
մատնիչ
Աբթին
Մկբտիչեանր,
երրեմն
ուսուցիչ
, ապա
մ ոլխթար
, որ Հաղա րաւո ր ^այ
րնտանիքնեբու
դմբախտոլ
թեան պատճառ
եղաւ
1915 - 18/5՛,
բայց պատիմբ
կրեց երբ
Համաձայ–
նակաէ
բանակները
գբտւեցին
Պոլիսր, այդ մատ–
նիչբ երեկոյ
մր իր բնակած
տանր
սլատոլՀանին
աո.չեւ, օղի խմած ատեն, իբ զանկին
ուղղուած
« սուրբ * ղնդակով
մր դարձաւ
դիակ
է
Այգ վաբմարանի
աշակերտներէն
չորրորդ
մը,
այս
տողերս
ղրողն է։ Երբ կբ տեսնէի
թուրքերու
տմարդի
վաբմունքբ
Հայերու
Հանդէպ,
անՀուն
Ղ՚"1Ր՚՚.ւթ
կբ ՀԳայի,
թէեւ
Պոլսեցին
երկչոտէ
Համբալր
ունէր • Պատճառր
այն էր , որմեծ Հայրս
Հայտստանցե
էր, Պէթլէս
քազաքէն
։ Ան էր եբէ -
տասարգութեան
ատեն, ապտակած էր քաղաքա -
Ի վեբչոյ
խնդրանք
մը բոլոբ
Հայ խմբագիր -
ներուն
. « Հաճեցէք
ձեր թերթր
կանոնաւորա
-
պէս
գրկել
վանքը , ուր ամ էն
Հտ յ պիտի
կրնա
յ
օղտուիլ
անկէ։
կանոնաւոր
առաքումով
Հարկ
չի
մնար
ղիմ ումներ
կատարել
, թե րթին
պակասները
ամբալչացնե
լու
Հ ամ ար եւ յետո
յ կաբե
լի կ՛՛ԸԱա
յ
մ ամ անակին
ծրարել ու վե րցնե
լ ։ Եղած
են է՚ըմ -
բադէ
րնե ր , ո րոնք ի.րենց
թե բթերոլ
ամ
բոզչական
Հաւա քածո
յին պէտք
ունենալով
մ իա յն մեր քով
կրցած
են ղտնել
զայն •••
ծ.
ՊՕ%ՈԱԵԱՆ
գ ր ռ ա ծ նստակեաց
վիճակր
յ
Ասոնց
րնդգի -
մութիւնբ
ցարղ կը
արունա
չար
կոլի։
Հակառակ
անոբ ոբ Միչին
Արեւելքը
կը հան -
Արեւելքքւ
երկք՚բներէն
միակն է, թհրեւս
, ուր
ազ–
ղայեն
զիտակցութիւնր
աւելի խոր
արմատացած
էէ Եւ թուաեՀԷ
դհկավաբնեբը
կը պայքարին
Հայ
րենասի բական
պաՀանչքնե
բու
Հ իմ եբուն
վրա
յ ։
2)
Այնտեղ
կրօնքը
, միւս արաբական
ե րկիրնե
բու
նր–
ման
, Հասա րակա ց խղճւէ տ անքին էական
Հ իւմ ը չի
կազմեր։
3)
Ան գիտցաւ
Աոսկոլայի
առչեւ ար -
մեցնել
իր անկախ
ապբԼլու
կամքը։
Բննադատե -
լով
Հանդերձ
եկող
գացող
ի շիանո
ւթ իւննե
բուն
միապետական
— դիկտատորական
սխալներն
ու
հ ա յրա
յե դու թիւննե
րը
1
Օտար կառավա
բութ
իէն -
ներուն
անտանելի
մ իչամ տութիւննե ր ը
եւն՛։
Ծանօթ է որ
ւ945/Տ՛ ,
այդ
կուսակցութիւնը
ըմբոստանալով
թէՀրանի
կառավարու
թետն
դէմ
,
ստեղծեց
ինքնավար Ատ ր պատ ական
մ ր ,
շնորՀիւ
Մ ո ս կո
լյ ի դործօն
մ իչամ տութեան
։ կառավարու
-
թիւնր
վել՚չ
տուաւ ա յդ անկախութեան
։ ^^եկա -
վա րները
մ աՀուան կամ բանտարկութեան
գատա–
պարտու եցան : Լուծուեցաւ
կուսակցութիւնը
ւ
Աակայն
Հարցր
այսպէսով
չլուծուեցաւ
։
ԸնղՀակառակն
, մողովուրգին
գմգոՀ տտբրր
միչտ
կը դանդատի
։ Անչուչտ այս է պատճառր,
ոբ
/հտզմարա
յի կառավաբութիւնր
վեբչերս
մեղմ ա -
ց՛" ց
Հ է տա պնդումն
երը ել մերձեցում
Հաււտատեց
Մոսկուայի
Հետ ։
Ա՛
ՀԱԲԷԼԵԱՆ
Fonds A.R.A.M
