< 6
ԱՌԱՋ
9
ՈԻխՏԻ ՕՐԸ
«Ե՛ւ– դարճոՆցից գերկիր ժողովուրդն ի^ք
շինեսցիԹ ցքաղաքս ապականեալս եւ բը–
նակեսցին եւ տնկեսցին այցիս եւ մի՛ եւս
մերժեսցին յերկրէ իւրեանց––»
1915;
0
"մւսնեան
կէսյսրութեան
աէրն
ու
Աէէր"՛–
վանն
էր գարձած
կուսակցութիւն
մը, որուե
վա
րիչները
մեծ մասով
եւրոպական
թուրքիա
յէն
ե–
կած
կրօնափոխ
րախաախնգիրներ
էին :
Պալքանեան
պաաերազմին
(1912)
իրենց
Հայ
րենիքը
կորսնցնելէ
վերք, ասոնք
իրենց
փյրհ^ր
լուծեցին
Հայ մողովուրգէն
: Հայկ.
Հարցին
վերք
աալու
Համ ար
որոշեցին
րնա քնքել
Հայ
մողովուր–
ՂԸ. =
Այս
վճիռը
գործագրուեցալ
աՀռելի
խմգմու–
թեամբ
:
Ո՛ր
կողմէն
եւ ի՛նչ աեսակէաով
ալ
փորձեն
արգարացնել
արարքը
, փասաերը
կը գառնան
ի -
րենց
դէմ
յ
էւրեսունեւՀինդ
տարիներ
են անցած
այդ
օրե
րէն
ի վեր
ք
Հայ մողովուրգը
կ՝ապրի
, ունի
Հայ
րենիք
մը, որ օրէ օր կը զօրանա
յ եւ Սփիւռք
մը,
որ զօրափիգ
կը գաոնա
յ անոը :
Հայութիւնը
միակ
ղոՀը չէ թուրքիո
յ ոճրա
-
պարտ
քաղաքականութեան
, գիտենք
թէ
ինչպէս
ու ՀետգՀեաէ
կոաորուեցան
միւս մոգոփուրգնե
-
րըէ
Վեր քինը՝
՛քիւրտերու
քաըդը տակաւին
թարմ
է մեր յիշողութեան
մէք :
էյրեսունելՀինդ
տարիներ
փերքն
ալ՝
Հ
ամ
այն
Հայութիւնը
կը սգայ
իը գոՀերը
:
իսկ
թո՛՛ւրքը
յ
կառավարութիւններ
եկան գացին, պատմա
-
գիըներ
ու
Հ րապա րակտգի
րներ
յա յտնուեցան
,
փիլիսո փան եր եւ րանասաեգծներ
ալ
ունեցաւ
թուրք
մողոփուրղը,
ըայց
ո՛^ փ
Համարձակեցաւ
Հրապարակալ
դտտապարաել
Ոճիրը
:
Միակ
թուրք
մը. Ալի ՚Բէմալ,
որ այգ
փարձը
կատարեց
, րգկտուեցալ
1922/5՛ :
ԸնգՀակառակն
,
թուրքերր
^չարունակեցին
սքողեալ
Հալածանքր
, մասնալորաըար
ղոՀերու
մառանղորգներու
դէմ,
ղրտւեցին
անոնց
կաէ –՜
ուածներր
եւ եկեղեցիները,
անդարձ
իւորտակե–
ցին
Հայութեան
պատմական
ու նուիրական
յի —
չատակա րաննե ր ը , որոնք
ճ ինկիղիւաննե
րու
ար
-
չաւանքներուն
դիմանալով
կանգուն
էին
մինչեւ
մ ե ր մամ տնակները
:
իյ րամ աար
թոր է արդարեւ
, մեր եւ
անոն^
միքեւ։
՚
֊
իսկտպէս
հիւանդ
է մեր թնամին,
վարակ
-
ուած
է
Հ
իւտնդոլթենէ
մը որ կրնա
յ րա ց
ա
տ ր ո ւի
լ
Հոգե րնաթօոտկան
տեսութիւնով
:
Արեւե լքի
մ էք կը
Հաւատան
թէ ոճրագործ
-
ներր
կր
րոնուին
Հ իւանգո
ւթենէ
մր , նո յնիսկ
կը
իսելաղ արին ՝. Արեւե
լքի
մոգովուրղնե
ր ր
դիտեն
ասիկա
եւ իսո րապէս
կր Հաւատան
ճակաաաղրին
:
Ու թուրքերր
կը սսլասեն
անոր :
քՕո ոված
է
անոնց
քունր
:
Կր կարծեմ
թէ առիթ
չէր պակսեր
թուր
-
քիոյ
աստիճան
մը քաւելու
Համար
գործուած
սպանդր
I
Ի՞նչ օգուտ
ըսել
թէ
1915/
վա՛րիչները
բուն
թուրք
աղդի
ղաւա1լնե րր չէ ին : (Ես
ապրած
եմ Գոնիտ
յի
մ էք , ո ւ ր բուն
թուրք
ցեղէ
սերունդ–
ներր
կ՚ապրին
,
անոնք
Հաղար անգամ
կր
դա–
աապարտէ
ին կառավա
բութ իւնբ ե ւ իր
ոճրապաբա
որո չումր,
բայց,
ի՚^նչ
Օգուտ,
երբ ամբոգք
մո -
ղովուբգը
կառավարութեան
Հետ
էր) ՚
իրաւ
է որ թալէաթ
եւ գոբծակիցներր
իրենց
պատիմ ր գտան
, բա
յց թուրքիա
անոնց
գ
իակներր
իր երկիրը
տանելով
եւ Հանգիսաւորապէս
թագե– ,
լով,
մինչեւ
այսօր
ալ կը Հասաատէ
տրուած
ոճ
րապաբա
որոչումր
եւ կը ստանձնէ
անոր պատաս–
խանաաուութիւնր
:
իսկ
ի՛՛նչ կր մտածէ
թուրք
նոր
սերունդր,
թուրք
դելքոկրաար ,
որ դպրոցականի
մր պէս կ՝ա–
չակերտի
արեւմ ուաքին
, սորվելու
Համ ար
մողո–
վրգավտր
սկղբունքներ
յ
Այսաեղ
ալ յուսատոլ
չեն
երեւո
յթներբ։
Թուրքր
դեւքոկրատ
է , երբ
Հղօր
Հարեւանր
կբ
սպառնա յ իր անկախու թեան
ու կը խօս ի աղդե
բու
ինքնո րոչմ ան
սկղրունքի
մ ասին
Տ
Մ ինչ
երկրէն
նեբս
կր քանդէ դարաւո
բ մչա
կոյթր
աղ^ւուական
ու բարձր
մողովուրդնե
բու
,
մինչեւ
անգամ
աննց
եկեղեցիներր,
վանքերն
ու
չիբիմները
:
Մենք կը սգանք
մեր գոՀերուն
վրայ։
Եւ
միչտ
տլ կբ Հալաաանք
թէ պատիմբ
պետի
չոլչանայ։
Թուրքր
պեաի քաւէ
իր ոճիրը։
Ասիկա
ոչ թէ
մի
այն
մեբ Հաւատքն
է, այլ եւ Հաւատքն
է
թուրք
մողովուրդին:
Արուսաղէմի
կործանումէն
վերք
Հռովմ
աբ
-
գՒւեց
Հրեաներուն՝
բնակիլ
այդ
քաղաթհն
մէք,–
Հրեա, պատմագիր
մր կբ գրէ.-
« ԱյնուեեաեՆ
անոնք իոենո եայրենիքը փոխադրեցին •• • իրենց
Արտերուն ւքէօ»:
Ապրելեան
ԱդաՀտնդէսներր
Հաւանտբար
տա
րիներ
ել դարեր
տեւեն,
ամէն տարի
Հայութեան
Հաւատքը
պիտի
ղօբանայ
, պաՀպանելու
Համար
իր
1914ւ
Թափուր
է Հայուն
եբկինքբ։
Հաղար
գլխանի
թուրք
Հրէչր թակարդ
է լարեր։
Վեց
դա–
բեր
մեղի
թմրեցուցիչ
թոյն,
Հաչիչ
է
մատռուա
կեր։
Թմբիրի
մէք են թորգոմայ
թոռնեբր,
թագր
թեքուեբ
է, թեւբ
թմրեր,
թուր—կայծակին
թիթեղ
է դարձեր
, թուխպ
է պատեր
թիկունքր
: Թախիծ
,
թախիծ
. - . :
1915;
Պատերազմ
:
ճիհա՜՚տ • • •
բնդՀ . զօբա
-
չարմ։
Տասնեւիննէն
մինչեւ
քառասունրութ
տա
-
րեկան
Հայ ե րիաասաբղութիւնը
զօրակոչի
է
են
թարկուած
:
« Մոնկոլ»ը
կացին
կը սրէ. Հրճուանքի
մէք է
Հազար
գլխանի
Հրէչի
ոդին
։ ՚տԻթթիՀատֆր պատ
գամ
ունի
•
է՛՛յ,
թուրանի
գաւակներ,
մ իւս
լիմ աննե ր ,
մի աճապարէք
. . . Հարսնիք
կա յ ,
Հարս^^ք
...
Փէ՛ սիւպհա՚ն, ալլա՜ե– • • ;
ԱլլաՀ ալլաՀ : Ոտքի
ե–
ԼէՔ՛ Ցառաք։
Գինիի
տեղ
արիւն
խմեցէք։
Հինայի
ւեո ձեր ս
ր
ուրբ
մօրուքննրր
օնե
I
տա
օուկ
տա քուկ
ու–
զեղոփ ծեփեցէք
• • • : Ա իբա կերէք . . . Հայու
սիրա
,
կեավուրի
տաք
մատղաչ,
կակոլղ,
աղերսով
մը
Հալող,
քնքոյչ
սիրտ։
էՀԷ կոտրեցէք
քարգեցէք
ձեր փայտէ ս^ա1^երբ
ու ձեր սեղանները
զա րգա–
րեցէք
գանկերոփ։
Նայեցէք
սա
ագքիկնեբուն
փայլող,
պճլտուն
աչքերուն
,սեւ սաթի
Հատիկներ
են անոնք
• . . ի՚^նչ կեցէր
էք , պոկեցէք
ու չաբե–
ցէք
, սարփինայի
պէս
յորդ
անոնց փարսէ թե լե րոփ
Համրի^եր
չինեցէք
, ու ձեր ագօթքներուն
մէք
ա–
նոփ փառաբանեցէք
ԱլլաՀր
, Թուրքին
Հգօբ
Ալ -
լաՀը։
0՜ ,
փառք
Թալէաթին
, էնվէրին
, Նազրմ
ին ,
ճէմալին՛
Հ
^Հազարներուն»
՚ • .
Ջէ՞ք
տեսներ
« մէլայիք»ներր
, աՀաւասիկ
լնտրեցէք
ձեր
Հալ–
նածը,
վայելեցէք
, վայելեցէք
այս աչխարՀի
մէք
զանոնք : իսկ՝
ձեր չՀաւնածը
Հ
^արմազան»
տարէք
ծերեբուն
ու մանուկներուն
, Հոգ
չէ թէ
անոնց
ծունկերր
կթոտած
, աչքերր պգտորտծ
ու
աբիւնր
ցամքած
րլլան։
Գրէք
անոնց
ափին
մէք մէկ
մէկ
դանակ
, թոզ
զբօսնուն
, զուարճանան
իրենց կամ
քին
Համ տձա
յն՝
կամ աց , կամ աց ։
Աճապարելու
ի նչ Հարկ
• . . ; Աետո՛՛յ
, գործածեցէք
ղանոնք
իբ—
րել դրաստ
լեռնէն
վւա յա
բերելու
կտմ
քաղացքը
քօն
ւնե,
:
Աեւ
յ* յ՛
նեւ
օրի
մբ պէտքցու
՚ • •
Ազատութիւն,
Հաւասարութիւն...
արդա
րութ
իէն , եգբայրութիւն
, Հէ^ • • • :
Այ
՛է
, ազատութ
իւն , ինչո" ւ չէ
: Բանտերու
,
խորվիբաէփւեբու
, գնտտննե
բու
, անարեւ
, մ ութ
,
իսոնաւ , մ գլոտէսծ
ծերպերուն
մէք ուր
մ արմ ինր
օբ մր վերք գիակ
կր Հոտի
ու կանթեղին
լոյսն
իսկ
կր մարի : Արդարութի՛՛՛ւն
. ՚ • կաոափնատին
վր
-
րայ,
՚տթակոյկնեբու
սենեակին
մէք»
կտմ
ծովե
րու
քորձանքին
խորր։
^էս
ւէս էւ էս
ր ո
է.
թի՛՛ւն։
ինչո՞ւ
չէ , օրօբոցի
լակո–
էոէն՝
էք
ինչեւ
ձե ր ալեՀե ր ո ւ ան թ ա ց ո ւսլո վ
քէսլոգ
խռֆած
ր Հաւտստր
պիտի
բլլտք , այո , պիաի
փո–
չիանէսք
Հալասարութիւնոփ,
պիտի փճանաք
ա
-
նապատի
աւագներուն
, գետերու
յորձանքներուն
մէք։
Զեր ե բ իտասարդնե՞
րր . ՚ • : ՕբՀնեալ
րլլէսն
ՄէՀմՀ էոճիքներր
: Անոնց
Հաչիլր
կէսրդադրուած
է
բանուորական
փաչտերոլ
մէք։ Աճապարելու
պէտք
չկայ,
թող սատկին
ամէն
Օր՝ պոլտիկ
պուտիկ
,
կաթիլ
կաթիլ,
ամէն
օր մաՀը փնտռելով
ու չգտ–
նելոէ^ , թոզ տառապին
, չաբչրկուին
,
րորոաին
,
քոէւոտին
, Հիւծին
անաստուածնե
րը
% Հաւասա
բու–
թիւն
...=
Եզբայրոլթի՞ւն.
. . ինչո՞ւ
չէ,
ձեզմէ
վերք
միայն,
օաարր
չէ որ պիւոի մառանգէ
ձեր ցորե
-
նով
լեցուն
ամրարներր
, երամ երամ էսրքառնեբր
,
մետաքսի
Հակերր,
տունն
ու տեգը,
ձեր
վանքերն
ու աաճարներր,
ոսկին,
արծաթն
ու
բեՀեզր՛՛՛
եգբա
յրներ
չե՞նք
մենք...
Հ լ/
«հընցըր1՛^^^» • • ՚
0^ ՝
" •
Ր
"ի , մ ի աճապարէք
ով րարի
մ իւոլի
-
մ աններ , մ ի
Հ րմ չտկէք
զիրար
, րո լորիդ
ալ
կը
բաւէ , առատ
է , առատ
ամ էն բան
... մի
էիա
խնա ք
որ կրնա
յ մէկր
ձեզի
արգիլել
, Հեռաւոր
երկրի
« կեավուր»նե՞րր
։ Հըմ . • . անոնք իրար
բզքլաելով
զրազած
են , զանագան
Հա չիւնե ր ունին • . .
գո՛յութ
իւն ր , տ ի բ անա
լո
Լ
Համ ար իր
նախնիքներու
մառանղոլ
թեան
ւ
իսկ
Թուրքիան
պիտի տառապի
աՀալոբ
Հի"
ւանդոլթենէն
: վ^ախր պիտի
Հա լածէ
գինքը , երբ
ամէն տարի
Ապր
ի լե ան ԱղաՀանգէսներ
սարքուին
ի սվւիւռս
աշխարՀ ի , երբ ամէն տարի
վե րանո
-
րոգուի
Հա յու թեան
ուխտը X
Պաամութենէն
գիտենք,
իսրայէլի
պետու
-
թիւնբ
առաքին
անգամ
չէ ոբ
մ եղի
կը
սորվեցնէ
թէ աղգերր
իբենց
անկախութիւնր
կրնան
կորսն
ցնել ու վերսաին
ձեռք
բերել
։
Ասիկա
ամէնէն առաք դիտէ
եւ Թուրքը,
քանի
որ Պալքանեան
մո ղովու րղնե ր ր եւ արաբական
եր–
կիրնե
ր ր
ղ տան
իրենց
ան/լ ախ
ութ
իւնբ ։
Ապրիլեան
ԱղաՀանգէսը
թոզ րլլա
յ
ազգա՛յին
Հաւատքի
վերանորոգմտն
եւ Աւխաիւ օր մը ;
-
.^^^^
Հ ՛ ԱՐԵԻ
I
1915
Ապրիլին
սկիզբն
էբ
,
երբ
կոմիտաս
վա րդա պե տ երգաՀ անգէս
մ ը կը սարքէ բ Պէչիկ
-
թաչի
մէք։
Ունկնգիբնեբուն
մէք
կբ
նչմարուէին
քանի
մ ր թուրք
բարձրասաիճան
պաչտօնատտր
-
ներ,
որոնք
քանի
մը օր վեբքր
իր
գաՀիճներբ
պիտի
դառնային
։
Ցերեկոյթը
չատ
ոգեւորիչ
էր ։ կոմիտաս
իր
վեզարով,
դաչնակին
առքեւ նսաած,
կ՝երգէբ
իր
գաչնաւորած
րնաիր
երդերր
: <էկանչէ
կռունկ
,
կանչէ , քանի
գարուն
է , ղարիպներուն
սիրտր
կուց
կուց
արիւն
է»։
ՊաՀ
մը վերքը
կը
սկսէր,
՚^ՏԷբ
ողորմեան»
եւն՛։
Րուռն ծափեր
,
^կեցցէ -.
վարղապեար
, կեցցէ»
աղաղտկներով
: ԱրաՀր
կը
ցնծար
: Հանդիսականնե
րր
կը վւաոաբանէին
եր
-
գերու
Հերոսր,
մեծն
կոմիտասր։
իսկ
ա յգ
չորս բարձրասաիճան
Թուբքե
րն
ալ
կ՝ուզէին
արտայայտուիլ
կեզծ
մսլիտներով։
կը
ծաէիաՀաբէին
^աֆէբիմ
, ւիտփազ
էֆէնաի
, էսֆէ–
րիմ , նէ՞ կիւզէլ
չաբգբլար»
։
ԵԼ
իր ձեոքր
սեգմե֊
լոփ կը Հեռանային
։
Երկու չաբաթ
Հազիւ
էբ անցած,
վերքին
եր–
գաՀանդէսի
օրէն,
երբ
իբիկունբ
ուչ
ատեն
,
կ՚անցնէի
Պոլսոյ
կամ ո ւրք էն , գէպի
Վալաթիոյ
քարափին
կից , Հտլաճեան
խանին
ճիչդ
գիմացը
տեէւայ չոգենաւ
մր չարագուչակ,
որուն
մէք
լեց
ուած
էին գմբախտ
ազգակիցներ
, ամէն տարիքէ ,
այր
եւ կին, իրարու
փբայ՝ խճոզուած
: Որոչ
կը
լսուէին
անոնց
լացը,
ազերէէները,
յուսաՀատա
-
կան պաղատանքի
ձա յներր։
Թէեւ
չոգենաւը
չրր–
քապատուած
էր չատ
մր ոստ իկաննե բոփ,
որոնք
կ՝արգիլէին
մօտենալ,
րայց
կային
նաեւ
ոստի
կաններ
որոնք խստութիւն
չէին
ցուցներ
, մասնա
ւո րապէս
գլխարկաւ
ո բնե
րու , թերեւս
Գե րմ ա
-
նացի
կա րծե լոփ :
Այս
այն եզերական
պաՀն
էր երր
կը
սկսէր
Հալ
մոգովուրգին
դէմ սարքուած
ոճիրը,
մեղ -
ստկցութեաւք
բ զինակից
Գեբլք անիո
յ , Հ ուի անաւո
-
բու թեամ ր Ֆոն Զանէոէբսի
եւ Ֆոն Տէր
Կոլցի
:
Հսկա
լ նաւր գեռ
կբ սպասէր
այնտեղ
: Գրե
թէ
մ ութր էգաաած
է ր եւ
լո յսե ր վառե
լ
սկսան :
կամ ուրքի
Հրապա բակէն
ղէսլի քարափ , խումբ
մր
կր լաոաք անա ր գէսլի
նաւր , չրք ասլա տուած
ոս–
տ իկէսննե
րո փ : Պոլսո
լ ւքտաւո րականնե
րն էին :
Ա–
նոնց մէք էր նաեւ վեղարաւոր
մր,
խոբասոլզ
-
ուած
, մ տաՀոգ
։
Հայ
երգի
Հանճարն
էր , կոմիտաս
:
Օր մրն ալ վերադարձաւ
, Հրաչքով
փրկուած։
Այգ
մամ անակա չրքանին
նո յն թազամ
ասի
մէք
կը բնակէր
ւլե ղագէմ
ՀայուՀ
ի մր։կը
պատմէին
թէ
երիտասարդոլթեանր
ատեն
բռնի
թբքացուցած
է–
ին եւ ամուսնացուցած
աեզացի
Թուրքի
ւք՚ը
Հեա։
Այդ
ագնիւ
կինր չէր մոռցած
թէ
ինքր
Հ - ս յ ո լ մր
զաէակն
էր։ Ամէն Զատիկի
, Ծնունդի
տօներուն
,
Պէչիկթտչի
Հայոց
եկեգեցիին
կից
փո գոյին
մէք
կր կենար,
լսելու
Համար
Հայ եկեգեցակւն
արա–
րողոլթիւններր
, իբրեւ սփոփանք
:
Այս
կինր
զաւակ
մը ունեցած
էր,
ՄէՀմէա
էմին , թուրք
յայանի
րանտստեզհր
: Ագնիւ
կինր
^ՐԲ
կ՝իմանայ
որ կաքիտասն
ալ ւսքսոբուած
է,
կը. Ի
՚^՚ԳՐԷ
էմին
պէյէն
ազաաել
զայն։
Աէէլանդէն
կբ փրկուի վաբգապետը,
բայց
քի–
Ու արիւնոա
, անարիւն
մաՀ
,
Թուրք
Հը ՜
րէչին
մոլուցքը
ամայացոլցին
մեբ չէն
գի՚֊գերԸ
ու աւանները,
թափուր
մնաց
մեր երկիրը
ինչսլէս
մեր
երկինքը։
Աննկարադրելի
էր պաակերր,
Ո
վ
կրնար չավւե
լ դմոխքին
խորութիւնը։
Մարգկային
մաքի
սաՀմաններէն
վեր
էր ԱրՀաւիբքը
I
Րայց
Հայուն
կամքը
չէր թլվ՚ատուած
,
չէր
թրքացած
: Ան կր կայծկլտար
այս դեՀենէն
դուրս
մնացած
աչխարՀի
ուրիչ
ծագերուն։
թուխ Արա–
մաւլղբ
թուխսի
էր նսաած
^Հիւսիսային
կոզմն
աչ
խարՀի»
, թփրտաց
անոր սիրտը,
թոզուց
թառը
,
թռաւ
թչնամիին
թիկունքր։
Աւ Հոն
քանդակեց
,
քանդակեց,
մինչեւ
որ իր բազուկին
ու
մուրճին
Հարուածներուն
տակ
ձել առաւ
\9\6ը,
կերտուե
ցաւ Մանուկ
Հայասաանբ
։
Ու փիւնիկի
պէս
վերածնող
Հայկ. միտքին
ու
կամքին
առքեւէն
ամօթաՀար
փախան
թուրք
Հրէ–
չին Հազար
դլուխներր
, ցրուեցան
, պաՀուըտեցան
,
ապաստանեցան
օտաբ
ե րկիրնե բ , մէկը
,
յետո
յ
երկուքր
Պերլինի
մէք,
չորբորդր
Հռոմի,
Հինգե–
րորդր
Ջեկայի
դբտն
առքեւ
չան թաՀա
րո ւե լու
,՚հ
եւ այսպէս՝
Պոլսոյ
մէք եւ այլուր չանսատակ
րլ
լալու
Համար
:
Ու գեռ՝
մեր նաՀատակ
Հարսներն
ու
աղքիկ–
ներր
իրենց սաթէ աչքերր
մեզի
են սեւեռած
։ Ա
—
նապատին
մէք ցիրուցան
գանկերը,
անոնց
աճիւն՛
ներուն
ամէն
մէկ
Հիւլէն
կ՝ազաղակէ
, իրենց
ան
վճար մնացած
կեանքին
գինը
կր պաՀանքէ
,
աբ–
դարութի՚՚ւն
, ազատութի՛՛ւն
,
Հաւասարութի՜ւն
,
եգբա
քրութի՜ւն
. . . Ազա՛ա անկա՛խ
Հայասաան։
Փառք թափուած
արիւնին
ու ցեգին
էսննոլաճ
կամքին
։
ԳԷՈՐԳ
Fonds A.R.A.M
