է1ՊՐԻԼԵԱն ւԼեՐՔԸ
թաւեէսթի
աքւարեկՎաԱ
աոթխ
ՅԻՇԱՏԱԿԸ ՎԱՌ ՚^Ա^ւ՛՛.
Ամէն
Ապրիլին
, մեր՝
հասմազգսւյին
վէրքը կը
նորոգուի ու կըթաըմանէսյ : կ՝արիւնոսւի
,
Կ
"կր–
հ՜ա լուէ ու կոաաալով :
Արիէնւկզակ
իշիանութիւ1ւը
մեր
մողովուրգին
մ աՀավճ իռր աուահ
է ր աւելի
կանուխ
, ու ՝ կր
սսլասէր
առի թին :
Մեհ սլաաերազմր
եղաւ թանկագին
առիթ մըւ
ք՚որենին
իր բոլոր դաո ակա րգե րով մաոնակ -
ցեցալ մերրն աչքում
ին • կառավարական
սլաշ–
աօնեա
յէն
մ ինչեւ
ոստիկանն ուրանակ
ին
զինուո–
րր : ՚Բազաքազին
ու գիւզացին ; Ագան ու ոքէյր ՚
՚Լաշիւառուն
ու վաճառականը
: կրօնալորն ու մր–
տաւորականը
: Արիտասարգ
, հերու տարէց : Կին
ւււ ս՚զքիկ
։ Պատանիներ
, նոյնիսկ՝
ութ - տասր
տարու
մանու1լներ :
Գորհահեցին
ամէն տեսակ
զէնքեր եւ միքոց
ներ, թնգանօթ
եւ. Հրացան,
սուր ու գաչոյն, եր–
կութ , մաՀիկ ու լաիստ : Մանգաղ
, կացին
, բաՀ ,
բրիչ ուցից
Հ
Կրակ , քուր , քար ու փայտ : Բա -
րիւգ, ^ով , գետ ու ՀորերՀ
Անապատն ու կիզիչ
աբեգակր : կատարեց
ին անօ թութեամր
եւ հարա
ւով։
Պա յտե լով ու տա շելով ;
Տուներն ու մարագներր
լեցնե լով քարիւզ ցա
նեցին ու կրակ
տուին
-. Բնակարաններր
թնդանօթ
ներու
րերանր
նետեց ին ու անոնց
րնակիչներր
թաղեցին
փլատա կնե րուն տակ : Ծ^կեր երախա -
ներր սնտուկներու
մէքլեցնելով
հովր
թափեցին
:
Գետերր
թափեցին
ս պանն ե լոփ՝ կամ ոզք ողք ; Ա–
պառաժներէն
վար նետեցին
, Հորերր
լեցուցին
ոզք
ողք կամ կիսամեռ։
Փոսերր
լեցուցին
ոզք ողք եւ
Հողով
խեզգամաՀ
րը ին : Ու դեռ բազմաթիւ
մի -
քռցներ , որոնց
թուումը
սարսուռ
կր պատճառէ
մինչեւ
այսօր
Տ
Ու այսպէս,
ամայացաւ
մեր Հայրենիքր մէկ
հայրէն
միւսր : Անտէր
, անտիրական
մնացին
մեր
քաղաքներն ու դի՚֊դերր
, չէն աւաններ
ը ըարգա -
լաճ։ Մեր լեռներր,
դաշտերբ,
այգիներն
ու պար
տէզները։
Գա րաւո ր մեր րոլխերիկներր
մարեցան
:
Մ եր ստացուահքները
աւարի
տրուեցան
:
Մարգկային
պատմութեան
մէք իր
նախլնթա–
ցր չո լեե ցող մեր մեհ եղեռնը
շա րո ւնակո ւե ցաւ
չորս տարի, մեր զոՀերուն
թի*~ր Հասցնելոփ
աւելի
քան մէկ միլիոնի :
Այո աննախրնթաց
փլոլղման
մէք , Հերոսւս -
կան դո րհե ր ալ կա տարուեցան
, որոնք
սսլեղանի
գարձան
Համատարահ
սուգին ու խորունկ
վէրքիդ
քովն իվեր :
Այսպէս
, կաղմ ա կե ր պո ւե ց ան Վ^ասպուրակա -
նի
*Լան քաղաքամէք,
Այզեստան
,
Հյատախ
ու Մուսա
Լերան
Հե րոսամ ա րտե ր ր ու
փրկուեցան
այդ
շրքաններու
մեր աղղակիցներր,
շ^ւորՀիլ
նր–
պւսստաւ որ պա լմ աններու : կաղմ ակե րպո ւեց ան ու
մ ղուեցան Ա՛ րֆա
յի ու Շ • ԳարտՀիսարի
գո յա -
մ արտե ր ր , Տարօնի
խմբական
կռիւներբ :
Արիգինի
ք
Ֆրնտրճաք
) յանդուգն
կռիւբ : Ա ե բաստաց
ի ան–
մ ւսՀ Մ ու բատի , Տ ՛՛՛քմ՛
ԻԿՅ
ե ՚՚Լարգան
ՀյաՀպաղի
,
կեա֊ք ուր Տաղի
, Աղ տաղհ , Բարերդի
, Պարտիզակ–
Եղմեթ ու ղանաղան
շրքաններու
խմ րական
կռիւ -
ն՚-րր,
որոնց մէկ մս՚սր
մինչեւ
ղինադագար
տեւեց
ւա^ողու թեամ բ : ՛իեռ
չենք
յիշեր գա ^ակից բա -
նակնեբուն
Հետ գորհող
մեբ կամ աւո բական
խումբերր :
Ու , այս բոլոր
մանբ ու մեհ
կռիւնեբուն
փառքն ու պսակբ
1918|ւ Մայիսեան ճակաաա -
մարտներլւ,
որոնց
առքեւ
կանդ առաւ
թ^ամին
,
երբ Երեւանի
գուռներուն
առքեւ
Հտսահ էր : Ե՛–
կազմուեցաւ
անկախութեան
կորիզբ
I
Վ^րէմով
լեց ուահ՜ աննմ ան Լա յորդ իներու
զն–
գակնեբովր
շանսատակ
եղան կաբգ մը քաբգարաբ–
ներ։
թալէաթր,
էն մեհ ճիւաղը
կ՝իյնար
1921
Մարտ
ւ
^ին Պեբլինի
մէք
Այն օրերու
վար չապետր,
Աայիտ
Հալիմ փա
շան,
1921
Գեկտեմբեր
էին Հռոմի
մէք։
ՊէՀաէտ–
տին Եաքիր եւ ճէմալ
Ազմ ի նոյնպէս
Պերլին,
1922
Ա՚զրիչ
^7ին, երկուքբ մէկ օրուան
մէ9։
ձիւան -
չիրը
1921
Տուլիս
\9ին, Պոլիս եւ, ճէմալ
փաշան՝
Թիֆլիղ,
1922
Յուլիս
2\ին։
հյոյս տուահ էր ա ր իւնկղակներէն
մէկբ էն–
փէրԲէ
որուն Համար գրուեցաւ թէ՝
թուրքեստանի
մէք գետին
փողլահ է Հայ զինուորի
մր գնդա–
կովը ։
Այ"
)
1 ՚ " յ ^ "՚– խորունկ է Ապրիլեան
վէրքբ
մեր
մարմինին
վրայ։ Աւ ան կբ մռմռայ
շարունակ ու
կ^արիւնոտի։
Կբ սպիանա
յ, կր գոցոլի ու կոկր -
հումր կր գադրի
այն Օբր, երբ մեր աւեր ու ա -
մ այացահ
, անո յշ
Հ ա յրենիքբ
կ՝ ազատա գրուի ու
աշխարՀ
ի չորս
Հովերուն
ղբուահ– մեր մնա ցո րգա–
ցր Հոն կբ Հաստատուի
վերստին
, չէնցնելով
մեր
սբրազան
Հողբ ու բաբգաւաճելով
ազատ ու ան -
կախ :
Այն ատեն, այո, մերԱպրիլեան
վէրքբ
պիտի
սպիանտյ օր մ ր ։ Աակայն,
անոր տեզր
կարմիր
տառերով
արձանադբուահ
պատմ ութիւնր
պիաի
պաՀոլի
յաւիտենական
մեբ մողովուրդին
ու Հայ
րենիքին Հետ
:
յ
ՀԱՅԿ
ԱՐՄԷՆ
ԵրեսունեւՀինգ
տարի
վերքն ալ,
թուրք
խղճմտանքի
ձայնր կր մնայ յաւիտենական
Համր։
Ո՛չ մէկ րնգվզում,
ո՛չ մէկ ղղքում կը խռովէ
իր
Հոգին։
Բաբդ եւ բազմակոզմանի
Հարց մրն է այս,
արմանի՝
խ"
Բ
վե ր լո ւհմ ան ;
Այսպէս
, մեհ– Ապանգի
3 5 / " յ
տարեդարձի առ
թիւ,
նայուահ-քս
նորէն
կ՚իյնայ
թուրքերէն
թեր
թի մբ, ՀՀՀապեր»ի
յօգո լահա շարքին
վրայ։
Վր ի–
մ՜ւսռու գնդակէ մբ զգետնուեցաւ
դաՀճապետ
մբ,
որ րիւրաւոր
Հայերու
արիւնր
խմահ
է ր ՝• Եւսա
կա
յն , թուրք
մ ամ ուլր
երբեք չէ թեբացահ
անոր
Հանգէպ
իր եբկիւգահ
յարգանքի
• • • պարտակա -
նութեան
մէք։
« Հապեր »ի
չնաշխաբՀիկ
վիպագրութեան
մէք, որ կր ձգտի
ալեկոհել
թուրք
նոր
սերունգին
Հոգին
մեհ «Հա յրենա սէր» ին վերքին
րոպէներուն
յաճախ անքով
, աււա քին առթիլ
աչքի
կր զարնէ
թէՀլիրեանի
մ տաւոր եւ Հոգեկան
ապրոււ1նե բր
պատկերացնելու
յաւակնութիւնր
:
« Հապեր–»ի
խմ րագրին
Համաձայն
,
ւսՀաբեկի–
չը յեղափոխական
կոմիտէի
ձեռքին տակ մար -
զոլահ
«երկոտանի
կազանի»
մրն է , վատ ել երկ
չոտ , յաճախ
պաշաբոլահ
ղաՀանգական
թոր ~՜
Հուբգներով։
ՊաբուՀի
Մայքովայի
թեւերուն
մէք,
Աոզոմոն
պաՀանք կբ զղայ
դայլի
պատմու
թեան,
(ինչսլէս
գիտեն
արտայայտել
իրենց կո -
չումր)
, ու իր կորովին
բարձրացման
Համար,
ուրիչ
միքոց չի գտներ, եթէ ոչ քոնեակի
մոգա
կան զօրութեան
դիմելէ
Զուարճալիքը
իր գագաթնակէտին
կր Հասնի ,
երբ դատավարութեան
լնթացքին՝
թէՀլիրեանի
տանտիրուՀիին
վկա
լութենէն
գուրս
կուգայ
, որ
ան քոնեակ
կաթե ցուց ահ էրթէ յի բաժակին
մ էք ,
պարղապէս
Հարրուխբ
անց րնելու
Համար
. . .
Հապա
թալէա՚՚թբ...
Ա՛՛Հ, մի
Հարցնէք ,
ճշմարիտ
առաքեալ
մր։ ԵթթիՀատի
քաբգարար -
ներբ անոր կր գիմեն
այնպէս,
ինչպէս
Ամարն ու
Ալին՝
ՄուՀամմէտին
, ասիական
շոզոմանքէւե -
բով ել քհնա բանո ւթիւննե րով «փա շա Հազիրէթ -
/ե ր ի»էն
խն գրե լու
Համար
լուսաբանութիւններ
թուրքիո
յ սլատե րաղմ ի մ ասնակցութեան
եւ Հա -
յոց տարագրութեան
մասին :
« ՄեհաՀանճտր
» գաՀճապետբ
Հաճոյակա -
տարօրէն
անոնց կուտա
յ դիտումնաւոր
աեղեկու -
թեւններ
, որոնց բե ր անա բա ց կռունկն գրեն
իր ար
բանեակն
ե բ ր :
թուբքհա
պատե րաղմ ի մ ասնակցէ ր թէ ոչ ,
դարձեալ
կ լանո լելու
դա տապա րտո ւահ է
եզեր
ան քւսդ ախորժակներէն
, Հետեւաբար
թալէաթ
քալադոյն
բանն
րրահ է Գերմանիոյ
կոզմր
Հակե–
քով ...
Հայոց տարագրութեան
մասին տբոլահ–
թբքա–
՛քարի
մ ե1լնո ւթիւնր
մ անկա պարտէզի
մ անո ւկն տն
գամ գոց դիտէ։
«Ծայրայեղութիւններ»
,
ինչո՚^լ
չէ , երբեմն
ղորհուահ
են ստորագաս
պաշտօնեա–
՚՚ւ1ւրու անՀ ա սէլա ցո ղո ւթե ան ե րեսէն
, փաշան ոչ
էկ պատասխանատուութիւն
ունի
անոնց
մ էք :
Հէքեաթ են քարզի պատմ ութ իւննե բ ր , էֆէնտիմ
,
Հէքեա՜թ..,
Հայ ֆէտային
ուրեմն
Հասարակ
ոճրադորհ
մ լն է , դրգուահ
Ժրնեւի
կոմ իտէէն եւ նպաստա
ւո րուահ : Ան կր քալէ • • . Ա^ւզլիաց ինե բու Հաբ -
թահ
ճամ րէն , աՀագին
քանակութեամ
բ
քոնեակ
կուլ տալով
, աբիւնաղանդ
աչքերր
տնկահ « զա–
՚Լալլբ»
փա շա յին , որ բնաղգաբար
կանգ
կ՛՚առնէ
ու զոՀ կ ր դառնա
յ «եղեոնադո
րհ%ի ղնգակին :
— Հաշա՛, հաշա՛, հազը՜ք • - •
թալէաթի
սատակին
գիմաց , «Հապեր»ի խմ–
բագիրր
կարհես
մոռնալռփ
Հա քկական
սպանդին
տուահ
իբ թբքավարի
մեկնոլթիլնր,
երակներուն–
մէք յանկարհ կր զգայ
արիւնռուշտ
նախաՀայբե -
րուն
բնաղգներուն
զարթումբ,
ու
ՊԷՀ՚՚՚էտտին
Շաքիրի
բերնին մէք կբ դնէ Հետեւեալ
խօսքր.
— Ցաւալի է ըսելը չի բաւեր, Տոքթռր, Թա
լէաթ փաշաԹ մեզի համար ամէն բան էր :
Զայն
կոբսնք|նելով անոր մարմնին հեա կը թաղուին մեր
բոլոր յոյսերր։ Սակայն, մեզ մխիթարող կարե
ւոր սլարազայ մը կայ , հոս պաոկող մեռելը՝ հա–
7իւի մը կարգադրութեան ապացոյցն է ։ կասկած
չկայ որ մենք շահաւոր ելանք այս գործին մէջ» :
Տոքթ
. Եազուպի
ե րախտաւո
րեա լբ պարզա -
պէս
կ՝ոլզէ
բսել
ինչ արմէք ալ
ներկայացնէ
թալէաթի
անձր, անոր կորուստր
իր ձեռք
րերահ
շաՀուն
առնչութեամր
, աննշան բան մրն է»։
Մ արգոլկր
իրաւունք
ունի
։ Մ էկ
Հոգին՝ մէկ
միլիոնի
փոխարէն
։
Գե ռ աւելին
կայ։
թալէաթ
կոտորելով
եւ
թալելով
արեւելեան
նաՀանգներու
Հայ ազզա -
բնակչոլթիւնը
, երկար
մամանակի
Համտր
լու -
հահ
եղաւ թբքաՀայաստանի
դորդեան
Հ անգո
յցր։
•է
Թէշքիլաթր
Մախսուսէ»ի
մարղպանր կր չա
րունակէ .
— Թալէաթ փաշա ամէն ատեն իրեն ինկած
պաբտքի բաժինր ւյճարելու պաարասա Էր : Պաբ–
աամուրհակր գրպտնր կը կրէր։ Այսպէս որոշած
է եղեր 1ւակատագիրր :
կեցիր, Ր^ԿԿ^ է՚՚^է
է այս... Ո՛ւր ենք
մենք ...
Չե՛՛ս տեսներ թէ արդէն
գերեզմանատան
պա–
առն ենքՀասեր :
Ականք դնենք
դղրգԻ՚-՚^Ի^
1
՚^է
"^"՚Կ
"Ր
կո՚^գայ
սա պատին
ետեւէն,
լնգՀատ
, րնգՀատ
, չաա խո–
բունկէն
• . •
Կր
ւսե՚՚ս
գուն
ձայներր այգ խորՀրգաւոր
գի^
շեբուան այս լռութեան
մէք խոր, մէկիկ,
մէկիկ
խօսքերն
անոնց
երբեմն
մեղմ,
երբեմն
բմբոստ
խօսքե րն անոնց խաչուահ
, թազուահ
, փոշիացահ
:
Գետին
հռէ , որ իմանանք
աւելի մօտ ,
աւելի
ցահ
իրենց
խօսքերն
Հատուկոտոր
իրենք
իրենց ել
երբեմն ալմեղի
ուզզահ
՚ • •
Ա-եհ ոգիներն
են նաՀատակնեբու
անուանի թէ
անանուն :
- « ինչո՛՛ւ
թ ո յ լ տուիք որ ւ՞եզ Հոս
ձգեն ,
նետեն
անօթի
մորթուահ
, ու անՂանաչ
. . .
Երբ բնութիւնր
նոր կր հազկէ,.
գալարազարգ^
եբր հառերր
սկսահ
էին կտնանչանալ,
ո՞ր ճիւա–
\րյ՛ էր "Ր ՚^^1 ՐՐ""– արՏատա1սիլ ու
րունաւեր,
խաւարեցուց
մեր տրեւր :
Ըսէք , ուր գրուահ է , ո՞ր օրէնքին
, ռ՞ր սրբա^
զան գրքերու
մէք որ առանց
սեռի եւտարիքի խա–
բութեան
ամբողք
բազմու
թիւններ
առաքնորգեն
ասաւաաաաոաատաաէ
|1ք^|^-էէ^1է^^--—-
—1,–
֊,
Ամէնուն
յա յտնի է ղ աՀ ճապետին
փախուստբ
Պոլսէն
գէպի
Գերմանիա։
Պեբլինի մէկ շրքակայ
գիւղին
մէք իբ հոլարումը.
Հայ յե ւչափռ խական
ին
վրիժառու
գնդակէն
աՀաբեկ,
արգէն
մ^քտեզ կր
Հանէ «առիւհասիրտ»
փաշային բան գիմազիհր. • .
« Հապեր »ի յօգուահագիրը
տակաւին
երես^
ունի գանդատելու
զերման
արգարութենէն
, որ
Հակառակ
իր խոստման
, Հայկական
քաբգերու
խնգիրր կրյուզէ , կր յամառի
չլ՚՚ել
թրքանպաստ
վկա
յութ իւննե րր , կ՝անտեսէ
աՀաբեկիչին
գէմե–
ղահ վւաստաթուղթերբ
, եւ կր տրուի
ԹէՀլիրեա
նի ան պար տու թեան
վճի ռր ...
Այս «անարդար » որոշման
վրայ,
Թալէաթի
վրա
յ ե բեմ իական
կա բ դացող
ՊէՀայի
աչքեբէն
կայհակ
ցատկահ է եզեր :
Մեր գիտցահր
այն է ոբ Հայակեր
ճիւաղին ոչ
թէ աչքեբէն
, այլ ուզեզէն
կա յհակ ցատկեց
, երբ
գիչեր
մ ը կ՝ անցնէր
Պե րլինի
մ ա յթեր
էն , Տ բապի–
զոնի արիլնկղաէլ
կուսակալ
ճէմալ
Ազմիի Հետ »
Եւ կրկին ու կրկին
կոկիկի
արտա յա յտոլ. ՛՛
թիւննեբ
, իրենց
կբահ
«անգարմ
անելի»
կորուս
տին Համար , որովՀետեւ
փաչան
իրենց
յոյսն ու
ապաւէնն էր , իրենց
վերին
Հրամանատարր
, -
Դահքւապեա ;
Մ ի լար , «վա թանտա
շ» , ատիկա
եբկնա -
տուր
ձիրք մբն է, ոբ ամէն
աղգի
շնորՀուահ
չէ :
Թալէաթի պէս քարգարարներ
չատ չուտ կը Հաս
նին Թուրքիոյ
մէք...
« Հապեր»ի
խմբագիրբ
զանց տոնելով
Տոքթ •
Լեփսիուսի
քարդի
վաւերաթուղթերը,
եաեւէ ե -
տեւ կը շարէ ղեբման
զինապաշտ
թերթերու
թբ -
քանպաստ
տ րտա յայտութ
իւննե ր ը
յիշատակու -
իմեան իսկ արժանի չի Համարեր
Մաքսիմիլիէն
Հարտէնր
(Գեբմ ան Հռչակաւոր
Հրապարակագիր
,
որ ԹէՀլիրեանի
գատավարութեան
ատեն
ցնցող
յօգուահներ
Հրատարակեց
Հա յկ . քաբգերու մա
սին) .
Ափսո՛՛ս ոբ գերման
լնկերվաբութիւնը
չգիա–
ցաւ փա չային
յարգը, ու ոչ միայն « սբբազան »
դիակին
զլացաւ
մեոելակառք
մր, այլ
պատչաճ
չիրիմ մր Օսմանեան
կայսրութեան
վերքին
վար
չապետին, որ մինչեւ
յետին
րոպէն
Գերմանիոյ
Հաւատարիմ
մնացահ՜ էր ։
Մ • Բէմ ալ շատ ալ յափշտտկուահ
չէր Թա -
լէաթովէ
Ապտցոյց
այն որիր
զո բհ՜տ կիցնե րՈ էն
վերապաՀեց
կախաղանր։
Պէտք
եզաւ
սպասել
գիկտտտոբին
մաՀուան
, որպէսղի
Պոլիս
փոխագ–
բուին
«ՇէՀիտ»ին
ոսկ ո րները եւ առօք
փառօք
թաղուին
Ազատութեան
Բլուրին
վյւայ։ Թեւ առաւ
տեղական
մամուլր
« Գառն
օր մբն է
թուրք
պատմութեան
Համար», կր գրէր
«Առն
Փոսթա^
Մարտ
15//
թիլին
մէք, շԳրդ տարեգարձ
Թալէտ–
թի աՀարեկման
: Ծանօթ է երեսուն
Հազար
ոսկիի
կառավարական
յատկացումր
, Հոյակապ
դամբա
նի մր չինոլթեան
Համար : Ըսմէթ
փաչան
նուիրա–
•գորհահ
եղաւ այսպէս դաՀճապետ
ին
եղերական
ձեռնաբկբ
իբր « աղգային
գորհ »։
Մարտիրոսի
լուսապսակին
կ՝արժանտնայ ,
ուրեմն
, Հայ Յեզափոխոլթեան
կողմէ արդարօ -
րէն պատուՀասուահ
Հրէչ մբ. Հէն եւնոր
Թուր
քիո յ մէքՀաւասաբապէս
;
Ա յս Հանգիսաւո
ր արարքր
ան շուշտ կր որբա–
գոբհէ
այն տխրաՀռչակ
Հերոսր, ռր կազմակեր -
պահ էր Հաք հհկեր
մ անէ ւկն երէն
մ ինչեւ
մ աՀ ^
ուան
Հովիտն
իքահ
հերո։նիներոս
անճիտումը :
Միեւնոյն
ատեն անգամ մո եւս կը
քօզաղերհէ
այսպէս
կոչուահ
«մոտեռն»
թուրքիոյ
խարդախ
գիմագիհր
• • .
ԱՐԱՄ
ՊԵՏՐՈԱԵԱՆ
Fonds A.R.A.M
