ՕՐՈԻԱՆ
ՇԱՐԺՈԻՄԻՆ
ՀԵՏ
Փար իզեան
թերթին
թղթակից
ր Աբտապիէ
եւ–
Ասթարա եւս այցե լած
րլլալով
, կր
նկարագրէ
ռուսեւիրանեան
սաՀմանագլռւիւր
Այսաեզէն
Հ
որ կր սկսի
«երկաթեայ
վար"* ՜
գքյրր»
Երեք– չոր" մեթր
լայնոլթեամր
զեաակ
մր սաՀմանագլուխն
է իրանի եւ իլ. Ա՛իութեան :
իյռրՀրզային
սաՀմանին
վրայ
մարզ.
չերեւիր
•
Արաքսին այս կողմր անասլատ է կարծէք եւ փայ–
աաշէն
բարձր
չէնքե
րբ
սլարասլ : ՛Րիչ վերք
"՚*ւ -
կա
յն կր զղա
յ որ ա չքեր
ղինքր կր ^եաապնղեն ,
ճամբուն
մացառներուն
եաեւէն
կրկին
մարղ չյէ
տեսներ; կըզղայ
միայն որ աշտարակներու
Հե -
ռաղիտակներէն
անցած
արեւի ճառագա յթնեբր
իր
վյրայ կը ցոլանային
:
թղթակիցին
պատմեր են թէ՝՝ ղիտաբաննե -
բուն
առքեւ կը գտնուին
քանի
մը լքուած աղա -
բակներ,
աւերակներ
, անտառային
տո լներ։
Այո
րո լոր
շէնքե րբ
վե րանո բոգուած
են
պեթօքւ
ով սւ
փոխակերպուած
րերգակներու
, առանց
փոխելու
իրենց արտաքին
երեւո
յթր : Հոն մ տնելու
Համար
գաղտնի
ճամբանեբ
շինուած
են ։ Ասոնք
իրարու
կասլուած ենՀեռախօսի
ցանցով : Այս
շէնքե
րէն
երեք
Հարիւր
մեթր
դէպի ետ, կայ
պիթիւմէ
խճուղի
մբ, տասր
մեթր
լայն : ՇնորՀիւ
քիմիա -
կան
յատուկ
րտղագրութեան
մբ,
խճուզին կպ -
չուն վիճակի
մէք է, այնպէս որ անկարելի է ան–
կէց
անցնիլ
, առանց
Հետք
ձդելու : իյ •
պաՀակնե–
բու
Հսկողութեան
տակ է ան շարունակ եւ
Հազիւ
թէ Հետքր տեսած,
աՀազանգր կր Հնչէ
Ե՛– վերքապէս կայ զինուորական
տարբեր խր–
ճուզի
մը, լաւ պաչտպանուած,
ոբ կր
ծառայէ
փոխաղրռւթեանը
զինուոբներու
,
Հրասայլերու
,
թնդանօթներու
, ստՀմ անա
գլո
ւխ ին ամ բողք եր -
կա յնութեան
է
Վւազաքա
յին րնակչութիւնր
պարպուած
է ե–
բեսուն
քիլոմեթր
տարածութեան
մր վյւայ։
Գիւ—
ղերը վերածուած
են զօրանոցներու
եւ պաՀակներ
կր չրքին
ամէն
ոլղղութեամբ
։ Զեռնաբկած
են կա–
բեւռր
տմրութիւններռւ
շփնո ւթ ե ան ։ Ան շուշտ
լբ
տեսներր կբ վփւտան երկու
դրացիներուն
մէք ալ :
կասպից
ծովուն
արեւելեան
կողմ էն կբ սկսի
թ իւրքմ էննե րու
բնղարձակ
Հարթաղաշտբ
Ան —
քրղի
տարածութիւն
մ ր, ուր
բուսականութիւն
գրեթէ
չաճիր
, ՛կ՚ապրին
վաչկատուն
ցեղեր , իրեհց.
արքառներով
։ թիւրքմէններն
ենասոնք , կատաղի
եւ ռազմ իկ
։ Նչտնտւռր
ձիաւորնե
ր ,
յաքորէֆներր
ճինկիղ
քցանի
Հրոսախումբերուն
, որոնք
ատենօք
կ՚արչալէին
մինչեւ Ա պաՀան : Այմմ
անոնք ամ
փոփուած
են
քԱո բՀրդա
յին
թ իւրքմ
էն իս տանի
մէք՛՛ Իրանի
մէք մնացած
են մօտալոբապէս
50*000
Հոգի
I
Ա աՀմ անա
յին բախումներ
անպակաս ենա քս -
տեզ
։ հյորՀրղ ա յին պաՀակնե ր յաճախ
կր մ տնեն
Իրանի
Հոզր, իսկ Թիւրքմէն
ձիաւորներ
, որ առա
ւել կտմ նուաղ կր ղոբծեն ի Հաշիւ
Ո՚ուսերուն ,
գմու.արութիւններ
կբ յարուցանեն
։
կասպից
ծովու
տփերուն
ր^ւակչութ իէն ր ւիճա–
ցած է գեզնախտէն
եւ ափիոնէն : Ջեն կրնար աշ
խատիլ
։ էքտնբ գոբծեբր կր կտտարեն
կիներբ
։
Աժտէ րւսպատ
ի եւ Խո րասան
ի մ ա րդիկն ալ անբա
նացած են ավւիոնէն : Ասոնց
մօտիկր
, քանի մր
քիլոմեթր
անգին
, կայ խորՀ - քաղաքացին : Ժո -
գովոլբգ
մր կենսունակ,
կոպիտ ու ռազմունակ
;
Երեք
Հազաբ
քիլոմեթր
սաՀմ անագլո
ւխին
վբա
յ ,
կբ յաոաքանան
, կբ թափանցեն
դէպի
Հ
ինաւուրց
Պարսկաստան
։
Այո
Հարթադաշտէն
է ոբ պիտի
անցնին
խո ր–
Հրգային
Հրասա քլերր , պատերազմի
պարաղային
։
Եւ անղամ
մը տիրացած
իրանի,
անոնք պիտի ըյ–
լան
Ասիոյ
միակ տէրր ։
Մէկ խօսքոփ, Պարսկաստանի
քարիւղի
Հան -
քերն ու ռաղմագիտական
գիրքր մեծ կարեւո
բու -
թիւն
էլ լնծա
յեն
իրեն %
Երեք մեծ պետութեանց
դե ս պանա տո ւննե ր ր
մասնաւոր
արժէք
ունին
այնտեղ։
Անոնց մէ9 կր
գտնուին
զինուորական
թէ քազաքական
ամէն տե
ստկ
մասնագէտներ
: Այս պա շտօնատա
րներ բ ար -
տաքին
եբեսն
են միայն։
իրականին
մէք
ուրիշներ
են , որ ստուերին
մէք, վարագոյրին
ետեւ,
իրա
րու
միքեւ կբ մղեն
արիւնալի ճակատամարտ
մր :
Գաղտնի
գործակալներր
կր վխտան
Իրանի
մէք։
քց– Միութիւնր,
Անգլիա եւ Ամերիկա,
կր
շաՀին
այնտեղ, ի գինմեծ ծախսերու
, ցանց մը՝ \
որ իր ճիւղերբ կր տարածէ
ամբողք
եբկրին
վբայ։–
Օր
քՐԱ՚"Ր
"Ր ՚ " յ " գործակալներէն
մէկն ոլ մէկը,
չբսպաննուի
I
ԵրԿրհն
մէք ամէնէն չատ լբաես
ունեցողը
է.
Մեոէ թեւնն
է ։ Ասոնց
ուզզակի
թէ
անուղղակի՛
կ՝օժանդաեեն
՚Բաղղ էացեներ , Հայեր ել ՄոլՀա–,
ճիրներ։ (Աւսմասին «Տաոաք»
պէտք եղած բա -
ցսւտրու
թ՚՚ւնր
տուաւ
մամանակին
) :
Ամերիկացիք
երբ առաքին
անդամ
իրան
եկան
շատ
քիչ մասնագէտներ
ունէին
եւ. չէին
կրնար
վստաՀիլ
փոքրամ ասնռւթեանց
վյւա յ , գո բծա կցե
լու Համար
իրենց Հետ, ինչպէս
կ՚լնէին
իիուսերր։
Ուստի
սկսան
գործել
տարբեր
եղանակով
մը ՚ –
կազմակերպել
ոստիկան
դրրքր ել րանակըւ
իրենց
Հետ
ունէին
բազմաթիւ
մարւլփչ սպաներ
,
որոնց
շնորՀիւ
կրնային
Հակակշռել
իրանեան
գռրծակա–
լութեան ա շվսատանքնե
բը ;
Շտտ
չանցած
Ամ ե ր իկաց ինե բ ը
լրտեսական
ճիւղին
մէք իբրեւ
թանկագին
օժանգակ
մը
ունե
ցան
Գերմանացիներր,
որոնք
մինչեւ
1^41
րտղ-
մաթիւ
րաբեկամներ
ապաՀոված
էին եբկրին
մէք։
Իանակր եւ ոստիկան
ղօրքբ չատ լալ
կազմա–
կերպեցին
Ամեբիկացիները
պայքարեցան
եւ յա -
ճախ
յաքողեցան
չէզոքացնել
սովետական
ազղե -
ցութիւնր
։ Գութ ացո ւցին ձախակողմեան
ք
^ոլ -
ղեՀ
կուսակցութեան
անկում
ը եւ
զօրացուցին
սաՀմ անագլուխնե
բուն
Հսկողութիւնը
,
շինեցին
նոր
ամ րութիւններ
։
Անգլիացիները,
որոնք երկաբ
ատենէ ի վեր
Հաստատուած
են , Պարսկաստանի
մէք ունին աշ
խաբՀ
ի
լաւագո
յն
մ տսնագէտնե
բ ր ։ Անոնք ա
յնտեղ
աՀագին
չւսՀեբ
ունին
պա շապանե
լիք , օրինակ քա–
բիւ՚լի
լնկե բութեան
առասպելական
մենա^որՀը
։
ԱենտչնորՀի
շբքանին
մէք անգամ
իրենց
ոստիկա–
նութիւնն
ունրն , րա յց պարտաւո
ր են
պաչտպանել
մանաւանղ
անոր շրքակա
յքր ։
ՎեՀանձն են եւ
նուէրներ կը բաժնեն աք ձախ։
Թէեւ
Հականգլիա–
կտն
ղօրաւոր
զգացում
մր կր տիրէ երկրին մէք,
րայց անոնք ամէն տեղ իրենց մարգիկն
ունին,
յա–
քողեցան
պառակտում
ստեղծել
\աին ։
Անգլեւիրանեան
՚Րարիւզի
Ընկերութիւնր
Հս -
կայական
գումարներ
կր ծախսէ,
ապաՀովելու
Համար
իր պտՀպանռւթիւնր
։ Ան յաքոզեցաւ
մին -
չեւ
Հիմակ
, խուսավւիլ
որեւէ դէպքէ,
այն տեսակ
վայրի
մը մէք, ուր լուցկի
մը կրնայ
աղէտի մը
պատճտո
գառնալ
է
Այնտեղ այս գոըծակալնեբը
կ՚ապրին
ղանա -
զան
անուններով
ել զբաղումներով,
բոլորն ալ ե–
րեւութական
•
իրրեւ
գորգի վաճառական,
որ -
սորգ կամ Հնախոյղ
։
իրանցինեբու
քիչ մր անտարրեր
աչքին առ -
քեւ,
երեք մեծ պետութիւններր
կը կռուին
իրենք
իրենց
միքեւ։
ՇնորՀիւ այս կռուին եւ
մրցակցու
թեան է, ոբ իրան կբ պաՀԷ իր
գիրքերր
՚– Այո
վիճակին կր նպաստեն
զանազան
ցեղախումբեր
,
ցեզապեանեբ
, ՚Րիւրտերը
եւն *
է
Այսպէս
Աովետներր
իբրեւ
օժանգակ
ունին
Բիւրտերը,
500-000
լաւ ռազմիկներ,
զինուած
արղիական
զէնքերով,
րայց
նուաղ կաբգապաՀ եւ
խորապէս
անիշխանական
։ կրնան շատ լաւ օգնել
իյ . իշխանութեան
, բայց
կրնան
նաեւ
յանկարծ
լ ք ե լ ։ Առ այժմ
իրենց վարիչ
Մոլլա
Մ ուսթաֆա
յի
ներկայութիւնբ
քիուսիոյ
մէք, Աովետներուն
կ՝րն––
հայէ վստաՀելի
երաշխիք
մր ։
Անոնք
իրենց Հետ ունին նաեւ,
Հ իւս իս—արե -
ւելեան
սաՀմանին
վրտյ,
50-0(0)
Թիւրքմէններ
,
Հիւսիս
արեւմտեան
սաՀմանին
վրայ
քանի մր
Հազար ՇտՀսավամներ
Հ
Անդլիաց
իներր
որոչ
աղգեցութիլն
ունին
՛Լամ շէխներուն
եւ Պ ա խ թ իա ր ինե
րո ւն վրտ
յ : Ա ա -
կա
յն ասոնք շատ դէ չ պառա կտո լած ենել իրենց
մէք ոչ մէկ ղօրաւոր
խումբ
ունին ։
Ամ եբիկաց իներր
կ՛
ի
շխեն
՚Րաշկա
յ իներու վը–
ՊԱՏՄՈԻԹԵԱՆ
ՀԱՄԱՐ .
ատա
րու -
րայ,
որոնք,
800յ000
Հոգի,
Հրաման
թեամբ մէկ ղեկավարի
, կ՚ապրին
տեսակ
մր
զին
ուորական
Հասարակապետութեամր
։
կարծոզներ
կան թէ դիրքեբր
գրաւուած
են
միանգամ րեգ մ իչտ
։ Ա յգպէս չէ սակա
յն իրակա
նութիւնր
։ Յեղախումբերը
չափազանց
անկաիս են ,
մէկուն կամ միւսին
միանալու
Համար
վեբքնակ
ան
կերպով։
իբականութեան
մէք մեծ
պետութեանց
կււիէնե ր ր արժէք
չունին
անոնց
Համ ար :
՚Րիւրտե–
րր հտ • Ա իութեան
պէտք
ունին , իբտզո րծե լու Հա
մար
իրենց
աղգային
մ իութիւնր
։ ՚Րաշկաց
իներր
Ամերիկացիներուն
, որսլէսղի
կարենան
պաՀել ի -
րենց
ինքնի շխանութիւնր։
Ամէնու7ւ ալ նպատակն
է ձեռք
ձգել գրամ ու զէնք ։
Հիմա
Ո՚ուսերր,
Ամեր իկաց ինե
բն ու Անգլիա -
ցիներր
րմ բռնած ենթէ ցեղախում
բերբ
չեն բա -
լեր, եւթէ պէտք է սիրաչաՀիլ
նաեւ
կեգրոնական
կառավարութիւնբ
։
Այս պարագան
այնքան ալ դիւրին չէ ։ Իրան կբ
շարունակէ
պաՀել
իր անկախութիւնը
ել առան ~
ձին քա ղա քա կան ո ւթ ի լն ր , եւ մեծ պետութ
իւննե–
րբ ի զուր կը սպառեն
իրենց
ուժերը,
սուրի
Հաբ–
ուածներ
միայն տալով
քուրին
մէք :
Ասոր
կ՛՚ըսեն
իրանեան
Հրաշք
։
կաշառակե
բութ
իւնր
լա յնօրէն տաբածռւած
է
ամբոգք
երկրին
մէք, եւ կառավարութիւնը
միքոց
ներ
կ՚որոճայ
զայն խափանելու
Համար, առաք -
նո բդութեամր
եբիտասարզ
ՇաՀին
։
Իրանի բանակբ դեռ նոբ կաղմակերպուած
րէ
լալով, առաւելապէս
կը Հսկէ
ներքին
րարեկար -
գութեան >
ԹէՀրանի
մէք կր Հրատարակուին
260
թեր -
թեր,
ամէն
ռւղղութեամբ։
Շատ մր թերթեր
լոյս
կը տեսնեն մէկ օր միայն, կր դագրին
յաքորգ
օ –
րր,
վեբերեւալոլ
Համար մէկ ամիս վերք,
երրեմն
ալ նոյն
թերթր
անունր կր փոխէ
։ իբրեւ
տեղեկա–
Իկպհս
կը աօևհիՍք
Ապրիլեան
Եղեռնի
ոգեկոչման
առթիլ,
ամէն
տարի յիշատակ
մր կըկապէ զիս անցեա
լ օրերու ,
կ՝ուղեմ
զայն
մամուլին
յանձնել այս անգամ
։
Ազգային մեծ թուական
մը, որպիսին է
11–24
ԱաոեւՈ
անտարակոյս
պիտի
տօնուէր
որեւէ
ձե–
լ ձ եւոեւէ
կազմակերպութեան
կողմէ,
ինչպէս
Տօ աարիէ ի վեր։
""^ԻԲ
" " " / ՞ Հ
նոյնիսկ
վէճերու
եւ մրցակցութեան
:
Այս պատճառով
իսկ Հետաքրքրական
շէ՛^
ռիտնալ թէ ե՛՛րր ,եւ ի՞նչ պաբագտնեբոլ
տակ
ւ
^օնուեցաւ,
Պոլսոյ
մէք, եթէ չեմ սխալիր
առա–
քին անգտմ :
1918/
զինագադարէն
վերք
, Պոլսոյ
մէք
եղած
զանազան
Միութի-ններռւ
կարգին
ամէնէն փայ ֊,
լուն տեղ մր գրաւած էբ «Արուեոտտսէր%
միու -
թիւնբ,
Հիմնուած
իմ եւ րնկերոք
մ բ՝
Աբտաշէս
•քւիւբքճեանի
կողմէ
•-
Փոքր
երգչախումր
մր ունէինք
, աքակցու -
թեամբ
Բերայի
«Խաժակ»
Օրիորգաց
Միութեան ,
որ, կազմուած
էսաեանց
ինե րէ , նոյնպէս
խանգա
վառ
գործունէութիւն
մր ունեցաւ
։
Երր կըփափաքէինք
առաքին
Հանգէսով
Ժր
Հրտպարակ գալ, առիթ
մբ փնտռեցինք
։
Այգ առիթր
եղաւ Ապրիլեան
Ագաաօնր
։
իրիկուն
մբ Բերայի
մեր տան մէք,
ժոզովի
մր րնթացքին
առաքաբկեց
ի նաՀատակ
մտտւորա–
կաններու
յիշատակին
նուիրել
մեր
առաքին ե -
չոյթր •
Տարբեբութիւնր
այսօբուանին
Հետ սա էր որ,
առաքին
անգամ
մ տաւո րականնե
բու
յիշատակին
նուիրուած
էր սգաաօնր եւ աւելի
վերքն էր ոբ
րնգՀ - նաՀատտկներու
անունը տրուեցաւ
,
Հայրա
պետական
ՀրաՀանգով
։
ծ ւ 1919
Ապրիլի^
տեղի
ունեցաւ
մեր տօնա -
կատարութիւնր
I
Այն ատեն դեռ Հաստրակռլթիւնր
զանազան
Հոսանքներու
բաժնող քաղաքական
կամ լնկերա -
յին
րմ բռնումնե
ր չկային։
Աայտադիրբ
կոկիկ
էր ,
եւ մասնաւորապէս
տպաւորիչ :
ճառերու եւ գեզարուեստական
բաժնէն
վերք ,
բուն
յարգանքի
բաժինր
Հետեւեալ
կերպով ծրա -
գրած
էինք,
այն ատենի երիտասարդներս
։
ւ
՚ւնիօն
Ֆրանսէղի
թաւիշէ
կարմիր վարագո
յ–
րին^ աոքեւ
դրինք
լքարդոՆ հա ս ա կ ո վ
խաչ մր, ամ–
րողքութեամ
ր մ անիշակներէ
կաղմ ուած ,
որուն
առքեւ
խնկամանին
մէք գուլայ
գուլայ
կը ծխար
խոլնկր;
ԱրաՀին
բոլոր
է՚՚յսերր
մարեցին,
բացի
բեմէն :
կաս
կարմիր վարագո
յրր
,
լուսաւորուած
,
արեան ծով մբ կր ներկայացնէր
, եւ մտնիշակա -
դոյն խաչբ
մարգու
Հասակով^
տարօրինակ
Հա -
կադրութիւն
մր կր կազմէր։
Խունկի
Հոտր պա
տեց
ամբոզք
սրաՀը ;
Երբ մթութեան
մէք բեմի
ետեւէն
երզուե -
ցաւ
«Տէր
ողորմեա»ն
, թաւ ձայնով
մէկբ
Հանգի -
սալոբապէս
երկիլղած
լռութեան
մէք Հատիկ Հա–
տոլ
թերթ
ղոյութիւն
ունի
միայն
էթէլաաթը ,
որ
լոյս կր տեսնէ
20 000
օրինակ ։
Հեղինակի կամ արտատպումի
իրաւունքր չէ
Հաստատուած
տակաւին։
Այգ պատճառով
ալ
կ՚աբտատպուին
ու կբ թարգմանուին
օտար
թեր
թերու
յօդուածներն
ու տեսո ւթ է ւննե ր բ ,
յաճախ
առանց
յիշելու
Հեզինակին
անունը
։
Եւրոպական
իմաստով
քաղաքական
կուսակ -
ցոլթիւննեբ
կը պակսին
Հ
ԹուտէՀը, որ կազմուած էր
Ժտաւոբտկաննե–
Րէ եւ կր զործէր
1941-47,
վեբքնապէս
,ուծոլե–
ցալ
\949ին
սկիզբներր,
կառավարութեան
որո -
շումով
։
իրան կբ կաոավաբուի
սաՀմանաղրական
միա–
պետութեամբ։
ՇաՀր
խորՀր^^,ր,,^.ք^ր որոշումով ,
կ՝րնտրէ
իր նախտրարներր։
ԽոբՀրդարանբ
(մէճ–
լիս) կր քուէարկէ
բոլոր ծախքերու
Անոր
իրաւա
սութեան
սաՀմաննեբուն
մէք է պատերազմ
կամ
խաղաղութիւն
յայտարարելը
ւ
Ներկայ
վեՀապեաը՝
ՄոՀամմէտ
Րըզա
ՇաՀ,՝
29
տարեկան
երիտասարդ
մբն է , ռլսած
Եւրոպա–֊
յի, մասնաւորարար
Զուիցեբիոյ
մէք։
Հազիւ գա
Հբ բարձրացած,
քանաց սաՀմանափակել
իր իրա–՝
ւտսութիւններբ
ել դառնալ
սաՀմանագրական
միապետ
մը։ Իրաւասոլթեանց
կարեւռբ մէկ մա
սր ձղեց խորՀրգարանին
, ել ուզեց
կարելի
եղած
չափով
քիչ միքամտել
երկրի
դռրծերուն
:
Բաքակտզմ
մէկն է ան, զօբալոբ
գիմագծով,
կը սիրէ ել կը գործագրէ
բոլ^ր տեսակի
ղրօսնե–
րբ, նաեւ
օդանաւոբդոլթիլն
ել
ձիավարժութիւն։
՛Բաք է , ինչպէս
ցոյց տուաւ
իրեն դէմ
կաաարուած
մաՀափոբձի
միքոցին։
թէեւ
արդիական,
սա -
կայն կ՛՛ո՛ զէ չտփաւո
րութեամ ր
ղործել
(Մնացեալր
յաքռրգով)
5ւ
Ա–
ՀԱԲԷԼԵԱՆ
Fonds A.R.A.M
