Մա&ոսսԱ ճաԱապա^Տեն
Աուլթսւն
ՄաՀմուսւի
օրով,
Գաղւսզ
Տարու֊ -
թ ի լ ն
Ամ՚լւրսւն,
իր ազգհցոլթիլնր
ի գործ
կը գԸ՜
նէր , կաթոլիկ
Հայերր
հալսւծելոս
համար
՚, Այս
մեծանուն
Հայր,
որ
բարեգործի
Հագուագի՚֊ա
աիաղոսին
էր արմանացած
, միամամանակ
կ՝օգ–
նէր Վենետիկի
Մ խիթարեան
վանքին
, առանց սա֊
կաբկեչու
իր զգացումնեբր :
յքատթէոս
սւաարիարքր,
յեաագային
կաթո -
ղիկոս
(Ս՚աաթէոս
Ա-)
որ աագանգաւոր
Հոգեւո
րական
մրն էր, չէր կրնար
Հանգոլրմել
Աւեաա -
բանական
Հայերուն։ Եւ առանգ
վարանումի
, կր
րանագբէ
ր պանոնք : թէեւ
նո յն խսաաբաբո
յ լն -
թացքՐ
չունէր
կաթոլիկ
Հայերու
Հանգէսլ,
բայց
մերմած
էր եպիսկոպոս
ձեռնագբել
Գաբրիէլ
Այ–
վաղովսքին եւՆարպէյբ,
առարկելով
թէ
« Զեռք չի՛^ աար, ոբ ասոնք
մէքերնիս ա ֊
ռինք , մէյ մլն պիաի
ելյեմ եպիսկոպո՛սս
ձեոնա -
գրեմ » . . .
Գէորգ
9*՛,
Հանրածանօթ
այս երկու
վաբգա–
պեաներն
ալ եպիսկոպոս կրձեռնագրէ
։
կրօնական
նոյն
մոլեռանգութիւնբ
Նաբպէյի
պատրիարքական
թեկնածութեան
մամ անակ
եւս ։
Որեւէ պատճառ
չկայ,
որ այս րանիմաց,
լեզուա
գէտ
եւ ազգասէր
Հոգեւորականբ
ոչ միայն պատ
րիարքութեան
, ա յլեւ կաթոգիկոս
ութե ան արմա–
նի չնկատուէբ
։
Պոլսոյ Ազգ– մոզովին
մէք, անոնք
որ կր
զլա
նային
իրենգ
քուէն,
ինքնա րգա բացմ ան մէկ պատ
ճաո
կր ցուցնէ
ին ՚
կաթոլիկութենէ
գաբձոզ վարգապետ
մը,
չատ չտտ եպիսկոպոս
կրնանք
րնել,
րայց պաա
րիարք
լ^աւ ։
1896/Տ՛,
Օրմանեանի
պաաբիարքական
լնտ -
րութեամբ, այգ սառո
յցն ալ
Հալեցաւ։
Մեր
անուանի
վիպասանր
Ծերենց
, ոբ Օր -
մանեանի
եւ
72
Հայերու
Հեա,
\Տ79ին,
Հայ Եկե
զեցւոյ
գիրկբ վերագարձած
էր եւ
րնգունուած
Ներսէս Վաբմապեաեան
պաարիարքի
կողմէ , կբ
յայտաբաբէր
« Ո՛վ Լուսաւորչական
չէ ,
Հայ
չէ : Արտաքոյ
Հայաստանեայց
Եկեզեցւոյ, չիք
Հա յութ
իւն » ։
Պոլսոյ
Ուսումնական
քՍոբՀուրգն
ալ,
մասնա
ւոր չրքաբերականով
մր, կ^աբգիլէր
ոչ - լուսա -
ւորչական
ուսուգ
ի չնե
բու
մուտքր
գպբոցնեբէն
նեբս։
Արգելք
էր գրուած
Ն– Աուքիաս
Պարոնեա
նի գէմ
, որ Նուպար
ՇաՀնազարեան
գպրոգե
Հա -
յերէնի
ուսուցչութեան
էր Հրաւիրուած
։
Արգելք
գրուած
էբ, նաեւ,
Հ՛
Գաւիթ
Նազաբէթեանի
գէմ,
ոբ կեզրոնական
վարմարանի
գրաբարի գա–
ս աւանգո
է
թեան
է ր Հրաւիրոէ ած ։
Հայ
եկեզեցիի
չրքափակին
մէք
գտնուած
վարմարան
մր, չի կրնար
կաթոլիկ
վարգապետ
մը իբրեւ
ուսուզիչ
ունենալ,
կբ
յայտաբաբէր
կեգբոնա
կանի
խնամ տկտլութիւ
նր ։
կարելի
էր , տակաւին
, երկարել
չարքր
այս
պիսի գէպքեբու
, բայց
այսքանն ալ կբ բաւէ
,
ցո
լց տալու
Համար
մեր զեկավար
գէմ
թե բու մտա–
Հոգութիւնր,
թ է ագ<յութիՆնն ու հկեղեյյին ան -
քակտե||ւ մի ամբողջութիւն էո նէատէին եւ >էին
հանդուրժեբ, երր իրենց աբենաէւիցնեյւը կր տես
նէին բաժնուած ագգային հաւաքականութիւնէն .
դաւանական շդաբշներով :
ճի՚^չգ
էր ՀայապաՀպանութ
իւն ր
լենուլ
մի -
մ իա քն լուսաւորչական
գալանանքին
վրա
յ ։ Ո րեւէ
նչանակութիւն
չե՛՛՛ն ունեցած
, լաչս օտար
սլեաու–
թեանց
, նո քնիսկ , գաւանական
մեր այս
գմբախտ
տարրե րութիւնները
։
Մեզի
նման քաղաքական
իչխանութենէ
զուրկ
մոգովուրգի
մ ը
Համ աբ , ոբոչ
ճչմ
արտութիւններ
կան , որոնք
մ իչտ ի զօրու
են , աակաւին
,
բա
յց
տեգական
Հանգամ անքներ
ա յգ վարկածը
թէական
կը գարձնեն
, յաճախ
; թուբքիոյ
մէք,ուր
Հոծ
Հա
յութիւն
մ ր կ՚ապրէր
, քր իստոնէութետն
բոլոր
ձեւեբբ
ինքնասլաչտսլանոլթեան
ղէնքեր
է ին Հա
մարուած
իսլամ
տ ի րապետողին
Հանգէպ
։ Պարա
գան պիտի փոխուէր
, եթէ
թուրքիան
րլլար
կաթո
լիկ , բոզոքական
եւ կամ
լուսաւոր չական
: Ապրե -
լով
նոյն
երկրին
մէք, յաճախելով
նոյն
եկեզեցին
,
խօսելովնոյն
լեզուն
եւ կնքելով
խառն
տմ
ուսնու
թիւննե
ր , պիաի խաթարէր
մեր ազգային
ուրոյն
ղիմագիծր, եւ Եկեղեցին
պիտի
կորցնէր
իր
Ա1զ–
դային շեշաը .
գաոնալով
քարակոփ
սրբավայր
մը։
Գիտեղէք
Կրետէի
իսլամաղած
Տոյներր
, ո–
րոնք ցեղով
ՈԼ
սովո րութիւննե
րով
Տոյն
էին,
բայց
կրետէի ազատագրական
պայքարի
ժամանակ,
ի -
րենց արենակից
քր իստոնեանե
բուն
մաՀացու
թչ
նամիներր
գարձան։
Աեւ Ծովի
ափերուն
իսլամա–
ցած
Վրացիները,
թէեւ
ցեզոփ Վրացի,
1918/՚5՛
թուրք
աբյաւոգ
բանակի
յառաքապաՀներն
էին
գարձած
։
Դաւանանքր իւեղդած էր աղդային զգա
ցումը եւ թռՈած անոր տեզը :
Վրասաանի
մէք, մենք ալունինք
Հայոլթիւն
մ ր , մ ասնաւորապէս
Գոբիսի
, Զ իա թուր
ի , Զխա -
բիի
շրքաննեբուն
մէք, ուր մայրենի
լեզուն
րնգ–
միչա
մոոցտծ
են ։ Նոյնն էր կացութիւնր
կեսա -
Ըսին
մեղի նախապէս
որ, այս օրուան
Ճանա
պարՀբ երկար է ել ելեւէք չատ ունի : իրարու
չա֊
լակ
ելած
լեոնե
բու
քաբուտ
ճամ բաներ է
պիտի
Հասնէ ինք
մեբ օրուան
Հանգրուանը :
Շատեր ումասպառ
ինկան՝
ալ ոաքի
չկրցան
ե լ յ ե լ , ուբիչներ
թէեւ
չինկան,
սակայն ետ
մնա
ցին կարաւանէն
։ Ոմանք
իրենց
չա լկած
զաւակ -
նեբր
ձգեցին
, կարաւանէն ետ չի մնալու
Համար
։
Մեզմէ առաք այս ճանապարՀէն
գացոզներն
ալ
մեր
կարաւանին պէս իրենց ետեւր
ձգած
է ին
գմրաիստներու
բազմութիւն
մը։ կբ քալէինք ա -
նոնց ուռած
եւ նեխած
ղիակներոլ
մէքէն։ Առաք ֊
ուան պէս կարաւանէն ետ մնաց ուժերբ
չէին
խո
չ–
տանգեր՝
կը ձգէին
իբենց գմբախտ
վիճակին ,
սակա
յն չկարծէք
թէ ա յս մանտա
րմ աներր
աւելի
բարեսիրտ
էին։
Ոչ, անոնք չատ լալ գիտէին
որ,
ա յգ գժբախտներբ
ա յսպէս
ուժասպառ
, ա^ան
ցուրտին
լեռներու
մէք փախուստի
ել ազատուե -
լու
մ իքոց
չունին
, փո խանակ
մ էկ
Հարուածոփ
փերք աալու
անոնց
թ ՛ուառ
կեանքին՝
կր
ձգէին
իրենց
վիճակին
որպէսզի
իբենց
չուրքր
փռուած
ուռած
գիակներուն
նային եւ աւելի
տառապելով
իրենք
ալ գիակ
գառնան
։
էաինքի
մ օա վերքացաւ
մ եր լեռնա
յին ճամ -
բան
: Մ եր առքեւ
կը բացոլէր
անծա
յր ,
՚ ^ ՚ ^ ^ Ր գ Ի
աա րտծո
ւթիւն
մը։ Ջ,ախ
կողմ ր
բլուրի
մ ր վրա
յ
նստած է քբտախօս
եւ արաբախօս
րնակչոլթեամբ
Մարտին
քաղաքր։
Մեր կարաւանը
կանգ
առաւ
Հոն,
Հանգստանալու
Համար։
կիսամերկ
ել անօ -
թի , թաց
գետնին
վրա
յ , աչնան
իրիկնամ
ուտին
ինչ Հաճելի
էր քալելէն
յոգնած
մարգոց
Համար ՚
ի՝ազմաթիւ
անգամ
կոզոպտուե
լէ վերք
,
մ
եր
վբա
յ մնացած
անարմէք
Հագուստներն
ու
կօչիկ–
նեբն ալ տուած
է ինք
՛Բիւր աե բուն , քանի
մ ը սեւ
գարի
Հաց եւ քուրի փոխաբէն
, կոզոպտոլելիք
րան
չկաբ
մեր փբա
յ :
Հիմ ա
մ եզ ծախու
Հանած
է ին ;
Մ աբտինէն եւ չրքակա
յ գիլզերէն
՚Բիւրտեր
, Ա -
րաբնե
ր եկած
էին չուկայ.
Հայ ծախու
առնելու
։
Վաճաոքր
սկսաւ տագտկալի
սակա րկո ւթ իլննե -
բով
։ կ արա
ւան
ր անտա
ր րե ր՝ իր յոզնո
ւթի
ւնր
կ՚առնէր
, զգալու
, դիաե լու եւ
տրամաբանելու
կարողու
թ իւնր չատոնց
կորսուած
, գլխիկոր
կ^են–
թ ա րկո լէ ին ք րո լո բ Հրամ աններուն
։
Արաբ մբ կարաւանէն
ղաաեց
Հօրեղբօրս
աղ -
1ՒԿՐ
ՒՐ ԳՐԿՒ
երախայով
ել եղրայրր՝
6—7
աա–
րեկան : Զեմ գիտեր
ոբքան
վճարեց
; Աղջկան ա -
ղ ա չան
քնե
ր ը չազդեց
ին Արա
բին
վբայ ,
ո րպէսգի
ծեր
մայրբ
չզատէ
իրմէ։
Ագքիկր
երթալէ
առաչ
,
՚ողեւլ
մօբր
գիրկն
իյնալ
փերքին
արցունքր
միա
սին թափելու,
սակայն
Արաբը
թեւէն
պինդ
բռնած
կր քաշէր ետեւէն
:
« Մ ամ ա , զիս կբ տանին»
մ ր
պոոաց
եւ Հետեւեցալ
Արաբին
: ՆաՀ ա պետա
կան
լնտտնիքի
քաք տանտիկինր
քանի անգամներ
իր
Տեեն ացաաած
էր վաբպեաութեամբ
: Այ^ ^
՚"Տ%ես
ին^ն ալՀամակերպած,
կ՛ուզէդ
^թաԼգոնէ
անոնք
ողք մնան :
ԵՐԲ ԻՐ
Վ՚՚ՐէԻ^
յոյսերէն
ալ զրկուեցաւ,
այդ
աՀաւոր
ողրերգո^^^–՛^ % է՚^է Ր^էր
.
ոլմասՂ
աառ
մինակ
մնացած
այդ թչուառ
կինր ։
Մօրս եւ երկու
փոքրիկ
եզրայրներուս
նսաած
էի. երբ մանաարմա
մը զիս իր քովր
կ^^^
յանձնեց
ճեբմակ
մօբուքոի
՚Բիւրտի մր,
ևԼանակ
չունեցայ
մօրս խօսք
մրրսելոլ
ել խեղ^
ճուկ
անպաչտպան
եղբալբներս
վեբքին
անգամ
Համբուրելու։
՚Բիւրաբ
գնած էբ զիս մէկ
մէճի .
^ի.
թեւէս
րոնած
քալեց,
Հետեւեցայ
իրեն՝ կա^
րաւանին
սովորական
գարձած
^մամտ , զիս
տանին»
ճչալով
չաաերուն
պէս : Աովաբեկ
, կլ, ^
մախք գարձած
փ՚՚քրիկ
^գրայբո
Զաւէնը,
մօրր
քամուած
տոպրակի
նմանոզ
ստինքներէն
կաթիլ
մը կաթ
քաչելէ յուսաՀատած,
իր մարած,
Հաղիլ,
լսելի
ձայնով
կուլար
։ Միւս
եղբայրս՝
Խաչատոլ֊
րր,
մօրր քով նստած կանաչ խոտերբ^
փրցնելով
կ՚ուտէր։
Մայրս
ոտքի
ելլել
փորձեց՝
չկրցաւ,
չրթներր
չարմեցան,
ճիչ մր արձակեց
ել
լ^^եց ,
Զաւէնր
լացր գագրեցուց եւ
ինծի
նայեցաւ։
Զգա՚^ց արդեօք
իմ Հեռանալուս
Հետեւանքոփ
իր
գոյութեան
սպառնացող
փաանգը :
Հօրս
սպանութենէն
վերք,
մայրս կր չալկէր
իյաչաաուբր,
չորս տարեկան,
իսկ երկու
տարեկան
Զտւէնն
ալ ես։ Հիմա՞ ոփ պիտի
չալկէր
Զաւէնր
Ան ալ ուրիչ
չատերռւնման
պիտի
լքուէր
իր Հա–,
րաղատ
մօրմէն՝
երբ կարաւանը
ճամբայ
ելլելու
Հրաման սէՈանար :
Մայրր
իր մեծ զաւակը չալկած
կր քանայ
խա–
բել
զԻ^ՔՐ՝ "Ր ոպասէ , խոսաանալով
^Երթամ
Հաց բերեմ
քեղի»
։ Աակայն
անոր բնազդր
չի խա
բեր
զինքր,
մայրր
պիտի
քանայ
կորսնցնել
ինք ֊
զինքր կարաւանին
մէք։
Զաւէնր
իր գերադոյն
ճի
գբ պիաի թափէ
մայրբ
չկորսնցնելու։
Շատ սլիտի
աշխատի
մօրր փեչերէն
կախուիլ
ու լալ, իբ ամէ
նէն սրտակոտոր
լացբ լալ, որպէսզի
մայրը
մեղ -
քնայ
իրեն,
չլքէ
X
Մինակ
մնացած՝ կր
սոսկայ
մութ՝
ամ այո
ւթենէն
, չատ տկար է, ումերր կբ
սպառին , գեաինր
կ՚իյնայ
երեսի
փրայ
անլոյս
լա
ցով։
Տաք որդ օրր վտիտ
մարմնով
երեսի
վրայ ին
կած
մանկիկի
մր դիակն
ալ կ աւե^ար
ուրիչ չատ
մր անաէր
գիակներուն
վբայ :
՚Բիւրտր
թեւէս
քաչելով
քալեց,
Հետեւեցա
լ
անոր։ Տաճախ ետ ղարձած
անոնց կր նայէի, ա–
նոնք ալ անշարժ կեցած
զիս կր գիտէին :
•••
ԵրեսունեւՀ
ինգ տարիներ
անցած
են , սա
կաքն անոնց այգ վերքի պատկերր
աչքերուս
առ. -
քշելէն չի Հեռանար։
Տեսայ
եւ ապրեցայ
նեզու -
թեան , սարսափի
եւ զրկանքի շատ օրեր եւ քիչ մրն
ալ ուրախ
օրեր։
Անցայ երկրէ երկիր,
սակաքն իմ
ցժբախտ
սիրելիներուս այգ պատկերր
չՀեոացաւ
ինձմէ։
կարծես
երէկ էր այգ սեւ
օբր։
Աիրտս
կ՚աբիւնի
եւ չեմ կրնար
մոռնալ :
ԱՍԱՏՈՒՐ
րիոյ, Անգարայի
եւ կիլիկիոյ
Հայութեան
Համար։
քիտմանակն
ու պայմաններր, տեգ մր լեզուն
, տեզ
մբ գաւանանքր,
տեղ
մլ^ւ ալ ազգո ւթիւնն
են
ճըզ–
մած , եւ ժ ոզովո ւրղնե
բր նեաած
լնգՀանուր
Հա -
լոցին
մէք։
Այլադտւան
Հայութիւնը
նոլազ
վտանգ
է մեզ Համար
քան ցեղակորոյս
Հայութիւնր :
Մ եր
ա յլադալտն
փոքրամ ասնութ
իւնները
կանգնած
են ազգային
առոզք
գետնի
փբայ.
Հայ
կ՚ապրին
միչտ. Հակառակ
օտար
պետութեանց
րնծայած
փաղաքշանքներուն :
Եւրոպայի
կաթո
լիկ
ել բողոքական
պետու -
թիւններբ
, ինչպէս
ծանօթ է բոլորին
,
Արեւելքի
մէք,
կր խօսէին
յանուն
կրօնի,
իբենց
թեւարկու
թիւնն
ու պա շտ պանո ւթիւն
ր կր սա կար կէին յա -
նուն
կրօնի
։ Ֆրանսայի
արեւ
թազաւո
րը
Լուաո–
վիկոս
ԺԳ •
ունկնդրութեան
անդամ
չրնգունեց
Հա յ աղատադրւթեան
յառա քապաՀներէն
մին՝
Իս
րա լէ լ Օրին , որ երկար
ժամ անակ Վերստ
յլի պա -
լատին
չուրք
կը դեգերէր
։ Հայերը
Հաճելի
չէին
արեւ
թագաւորին
, որովՀետեւ
Հբո
լոր
ուժովր
կր
պա խարակէր
զանոնք
կա թո
լիկ եկեգեց
իէն
բամ -
նուած
մնալու
իրենց
յամ առռլթեան
Համ
ար»
(Մորիս
Միւոէ , Հպիպլիոթէք
իլնիվէրսէլ»
, Աա–
յիո,
1898)։
1878/5՛,
երբ անգլիական
նաւատորմ
ր
Վոսփոր
է ր
մ տած
, Հա յոց պատրիարքր՝
Ներսէս
Վա
րմա–
սլետեան
, իրեն Հետ առնե լոփ
^Ր իգ" Ր փրգ
՚ էն -
ֆիէճեանր
(յառաքդիմտկան
կաթոլիկներու
պե -
ար Հաս ունե ան - ՀակաՀ ասունեան
սլա յքա
րին ա–
տեն)
եւ ազգապետ
Րմ . Մ ատ
թէո սեան ր , պաչաօ
նական
ա յցե լութիւն
տուաւ նալատո
րմ ի րնգՀա -
նուր
ծոփ ակա
լին , յայտարարելով
թէ « Հա
յերը,
թէպէտ
իրենց
մէք կրօնական
բամանումներ
ու -
նին , բա յց
մ իեւնո
յն ազգութեան
զաւակներն
են,
սրտով
միացած
իրարու, եւ կր բաղձան
իրենց
Հայրենիքի
վիճակր
բարւոքած
տեսնել։
Այս ճչ -
մաբաութեան
իբրեւ
ապացոյց
, աՀա ձեր քով կը
աեսնէք
երեք տարբեր
գալանապեաներ
,
որոնք
եղբայրաբար
միասին եկած
են ձեգի
ողքունելոլ»։
Հակառակ
մեբ յաբանուանութեանց
պետերու
այսքան
ազատամիտ
եւ սերտ
գործակցութետն
,
յեաագային
, դաւանական
նեղմճութիւնը
այնքա՜ն
հր խորացած
երկուստեք
, որ լուսաւորչական
Հա
յու
մր, նոյնիսկ,
գագաղին
ետեւէն,
կաթոլիկ
վարղապեաի
մբ արտօնուած
չէր
Հետեւիլ։
1884
Հոկտեմբերին,
Վարմապետեանի
թազման,
ոեւէ
Հայ
կաթոլիկ վարգապետ
ներկայ
չէր եղածէ
Իոկ
մողովրգական
փոխադարձ
մեգադրանքներ
ՈԼ
պարսաւիչ
արաա
յա յաո
լթիւննե
բ որքան
կ՚՚ուզէք՛
Ֆրէնք, սյոյը
կտրած՝
կաթոլիկներուն,
փրՈՍւ .
րուհնի՛
բողոքականներուն
Հասցէին
:
ՓրփուրԱ
միչտ
քրին երեսր կր տեսնէք ...
Այմմ,
մեղի Համար
ինչպէս ալ
դասաւորուին
պայմանները,
Հայութեան
ա յլագտւան
Հաաուած–
՚եերր,
իրենց գաւտնանքը
փոիսելու
ոչ
անՀրամեչ–
ւոութեան
եւ ոչ ալ ստիպման տակ
կբ գտնուին
:
Հայ
մարդը
այնքան
Հասունցած
եւ
դաւանական
փէճերէ
բարձր է կանզնած
ներկալիս,
որ
նման
երկրորգական
խնդիրնե րոփ զբագելու ոչ
առիթ
կր փնտռէ
ել ոչ ալ եռանգ
կը սպառէ :
ք^՚"յՅ^
Ց"Րչափ խարղախ
րոլչեւիղմը
պզաոր
թափոր
կազմած,
սուտն
ու իրալր
իրար խառնե -
լոփ, կ՛ուզէ
Հայ. Եկեգեց ւոյ
միասնականու
թիւնն
ու նոլիրասլեաոլթի^նր
Հակազգաքին
կռուի թա -
աերաբեմ
դարձնել , երկրորդական
նկատուած
Հարցերր,
ինքնաբերաբար
կր գաւնան
աոա^ա–
կարդ ել կարօտ
Համաղգային
սլա չտպանութեան ֊
Ան կ՛ուզէ
բաժնել
քա րանո ւանո ւթՀէննե
ր ր ՀայՈԼ -
թենէն,
Հայր
իր զաւանանքէն
, Եկեզեցխ^ւ
իր
՚՚՚Ը՜
ւիրականոլթենէն,
թօթսոեելու
Համար
Հայ մար–
V. կ ՚ է ՚ " ^ " " ^ ՚ ՝ Ր
"ՐԲ"ւթի>ննեբէն,
ըլլայ
երկրթ՛
թէ Սփիւռքին
մէք։
Ի՛՛նչ ձեւով
կարելի է վ1,րք
^ ^ լ
անիչխ՚Ա՛
նռթեան։
ինչպէ՛՛ս
կարեւ
ի փրկել
վա՚նահայրՈէ. -
թ ե ա ն
վերածուած
մեր Հովոլապետական
աթոռ
՚
ներր :
կ՚արմէ
առանձին
քննել
ալս խնղ իբբ :
ՎԱՀԱՆ
ՀԱՄՐԱՐՋՈԻՄԵԱ1
Fonds A.R.A.M
