ԳՐԱԿԱՆ
ՎԵՐԼՈԻԾՈՒՄՆԵՐ
ՄԵՐ
ԿՈՐՈՒԱՏՆԵՐԸ։
Մ–
ԻՇԽԱՆԼ*)
Ա՝ ՚ Իչիան,
ձանօթ
ու.նէւորնէրէն
մէկն
է
Ափիլյլքի
մեր րա՚նէէււաեղհակա%^
ՀսւրսաութեսւՆ
:
Իր չնորՀալի
աւէաղա՚եգին
ր" է" ր ե րեսակնե
րովյլ կր
փալփլայ
իսկական
Ոէ– դիւթիչ
3"ԼՔ^Ս"Վ>
՚ " յ գ նո–
րաչէն
չէնքին
ճակաաին
վյ՚այ։
Պէաք է ըսել, նա
եւ. , նչմարեԱ։
նոյնքան
Համեսաոլթեամ
ր մ լլ :
Անոր րանասաեւյՆական
աաղանգը
վերլուձե -
լու. ու րնորոշելու.
Համար,
մեհ՛ Հարկ
էկայ
քննա–
սիրական ու րացաա րական
աեսո ւթիւննե
րոլ, :
Ա՝ասնայաաուկ
րոյր ու թոյր
ունեցող
հաղիկ
մշն է ան , որեւէ
փունչձ՛ մր մէչ իր
ինքնութիւնը,
իր էութիւնը
շեշաող : Պա յծ՜առ
աս աղ
մ լն է իրը
ս փիւռքի
րանա սաեղծ՜ա կան երկնակամ
արին փը-
րայ , տեղր
ամ էն ուս ծ՜անօթ :
Որքան ալ փորձենք
խիստ
ըլլալ
իր
ղորկերուն
Հանդէսլ
, րարերախտարար
, ստուար մաս մը
սլի
տի
մնայ, րաւական
անոր
ասաղային
սլայծ՜ա -
ռո ւթ ի ւն ը սլաՀելու
երկար
մամ անակ , նո յն
ումին
վրայ
։
Տիշուած՜
չորս
երկերու
լ^թերցում
ը,
մտքիս
մ էչ տուն կուտա
յ կարդ
մը
խո րՀրդած՜ո
ւթիւն -
ներու : Անոնց բանաստեղծ՜ական
արմէքը
ներկա
յացնելէ առաչ, պատչաճ կր դատեմ նախ անդբա–
դառնալ ա յ դ խոբՀ րդած՜ո
ւթի ւննե բու
վ րա
յ որ ՝-
օլէսղի
անոնց
լոյսին տակ
յանդած՜
եղրակս/ցոլ
-
թիւններս
, ըմբռնելի
դառնան
լ^թերցողփն
Հա -
մաբ։
Լուբչ
դործ՛ մը չեմ նկատեր
, գնաՀատել
որ
եւ է ռտեղծ՜ադո բծ՜ական
դո րհ եւ կամ ստո րադա -
սել ղա յն , առանց բացատրելու
նախասլէս՝
ա
յղ
դատումր
թելադրող
սլատճաոնե
բը , առանց
սաՀ
մ՛անե լու՝
ղործ՜ին
արմէքր
Հ իմնաւորող
սլա ր ունա
կութիւնը
ու անոբ
Հիւսուած՜քը
:
Եթէ
ոեւէ
վերլուեող
կամ քննադատ
կըթե
րանա
յ այս կէաին մէչ, ոչ դորհին
արմէքր կա -
րող է ճշդել եւ ոչ ալ բացաարութիւն
տալ
յաչո–
դութեան
կամ վրիսլումին
սլատճառներռւ
մասին :
Րանասաեղհ
մը իբ
ստեղհադորհութիւննեբը
արմեցնելու
Համ ար , բացի տաղանդէն
, սլէտք
է
որ իր ճակատին
վրայ կրէ նաեւ
ցեղին
դրոչմը :
Ասիկա
աճումի
, Հետեւաբար
, մամանակի
կր կա–
ր»տի : Ժ՛ո ղո վո լր դն ալ , նո յն տրամ ա բանութեամ
բ
ոքէտք է սսլասել
մամանակի
խստամ բե ր գաս։ ու. -
մին,
իբրեւ
աբմէքաւոր
բանասաեղհ
ղայն
դուր ՝-
ղ ուրանքով
սրտին
վրա
յ գրկելէ առաչ : ՈրովՀե -
տեւ,
սովորական
եւ տխուր
երեւոյթ
ղաբձտհ
է
մ եր մ էչ , տանիլ , բանասաեղհ
մ ր, ա յս կամ ա յն
նկատառումներու
Համ ար , ա յնսլիսի
բաբձրու -
թիւննե
բու , որ բանասաեղհական
մ թնո լո րտ ին
Հետ ոչ մէկ առնչութիւն
եւ արմանիք
ունին :
Այսսլէս է որ ցեղին բանասաեղհ
ութ իւնը կը
ցտուի ; Րանաստեղհի
անուան
անարման
անուննե–
ԲՐ կը մոռցուին : կը մնան
միայն
անոնք,
որոնք
իրենց վաստակով
, մողովուբդի
կեանքին մէչ կը
բերեն
կենսունակ
ղեղունո
ւթիւն
մը որ
անհանօթ
ել նոր աշխարՀ է մր կր յո րղի ,
վե ր անո ր ո դե լո վ
անոր
էոլթիւնր,
թումբ
կանդնելով
մամանակին
Մովսհս ՍտեփաԱեաԱ
եռնաւ
Հոսանռնե
՚չ՚՚Յ
քԱՕ բ՛
Վե.
ճիչդ է որ իսկական
րանաստեղհը
, կաշկան–
ղումի տակ չէ նիւթերու
րնտրութեան
մէչ, ուո–
չինչ կրնա
յ վկանդե
լ անոր
թոիչքր
՚. ճիչգ է որ
անո ր Հոդեկան
աշխարՀ ր չի ճան չնա ր սաՀմ ան -
ներ,
րլլան
անոնք
ցեղային
, աղղային
, գաղափա–
րասլա շտական
, բաբո յական
, կրօնական
եւա
յլն :
Աակայն եւ այնպէս
, պէտք է որ կրէ ցեղին Հա -
ւաքական
յատկտնիշր,
որպէսղի երբ ան, երեւե -
կա յական
աշխարՀի
մ ր լո յսե բուն տակ , կ ունենա
յ
ստեղհադո
րհ ու թեան
յղացք եւ հնո ւնդ , բե րէ ա յ դ
աշխարՀին
ճ շմարտո
ւ թիւննե րր
բիւրեղացահ
իր
ցեղին
աբմանիքներուն
եւ ա ււաքինո ւթիւննե
րուն
մէչէն։
Եւ այսպէս
ր/լայ,
անոր
մշտնչենական
աղբիւրր
բանսւստեղհութեան
,
վւիլիսոփայու
-
թեան ու Հաւատքին
, նոյն
մշտնչենական
ճշմաբ–
տութիլններով
առլցուն :
Րանաստեղհական
աման
նիւթերու
ցանկով
մը,,
բանասաեղհ
մր
չի
կրնար
իր ցեղր
արմեցնել, ոչ
ալ իր ցեղր,
ղայն
իբ հոցին մէչ երկար ատեն պա
Հել :
8եղե րը
Հ արա ստ կր
Հ ամա
բուին
մ իմ իա
յն
այն ստեղհադորհութիւններով
որոնք
իրենց ապ -
րուահ
մամերուն
սաՀմաններէն
աւելի
Հեռուները
կր ձղտին ու կր
Հասնին
Այս
րմբռնումներուն
վրա ք Հաստատուահ
է
բանաստեղհութեան
իսկական
արմէքը ել այս տե
սակ
աբմէքնե
րով
մողովուրդնե
բու
Հարստութիւ
նը անսպառելի
կր գառնայ
, երկար մամանակնե
-
րոլ Համար ;
Րտնաստեղհր
առաչին
քերթուահովն
իսկ Հա–
մակրութիւն
ու չերմ
բնդունե
լո ւթ իւն կ՝ակրն -
1օՄԲ՛
— Վ երչ երս ցաւով հաղորդ ա ծ էինք ը ն
կեր Սո վսէս Սսւեփանեանի ւ1՜ա1ւը՛ *1|սւղտատի մ՛էջ
լ Ս ա ս ո լԸցիյ 1ւայրը՝ երիաասարդ րա1ւասսւեղծ էե–
ւււն փարսէ։1ւի;, ՚1լՀյրււ^ր–ի
Ազդակդ
ե|^կու
^^կ–
ուա ծներո վ կըպարզէ ոզրաց^ւալ ընկերոջ յ ե ղ ա –
փոլսակււ.և դէ^րծուԱէսւթ֊իւԱը: աւասասիկ աււաջի–
Աը (20 Ս՚արայ
Հանգուցեալ
լ^կեր Ա ովսէս
Ատեփանեան
,
Համ ա շիսա
րՀա
յէն առաչին
պատերաղմ
ին կը գըտ–
նուէր
(յիսիպրն : Որպէս կապալառու
Պաղտատի
եբկաթոլղէի
շինութեան
,
դերՍ
անաց ինե բու մօա է
Հայ
մողոՎուբղը
տարադրուահ
էբ՛՛
Հանդուցեա–
լր լհուտհ էր , Հայ երիտասարդները
աղատա -
գրելու
դորհին : իր կապալառուի
պայմ՜անաղրու–
թեան մէչ, յաչողահ էր արտօնութիւե
ձեռք
ձդել
Հայեր
աշխատցնելու
Համար
։
Առիթէն
օգտուելով,
Աաեփանեան
յաչողահ
էբ մօտաւոբապէս
Հաղաբ
Հայ
երիտասարդներու
աշիւատանք
Հայթայթել,
փրկելով
ղանոնք
սաոյգ
մաՀԷ ։
Ատեփանեան
լուր
ղրկահ էր Հալէպ
, պաՀան–
չելով
տասնըՀ ինդ երիտասարդ
դո բհաւո րնեբ ,
արՀեստով
չաղացպան
եւ Հացադո
րհ , վերո
յիչ -
եալ դո բհաւո րնե բու Հաց պատբաստե
լու
Համ
ար :
ՊաՀանչոլահ
ա շիւատաւո րնե ր ը անմ իչապէս
մ ևկ–
նեցան
Նիսիսլին
եւ
ձեռնարկեցին
գորհի :
Հանգուցեալ
Ա ովսէս , իր դորհին
բերումով
առասպելական
դումարնեբ
շաՀեցաւ։
Պէտք
է
իսոստովանիլ
նաեւ որ, առասպելական
հախքեբ
ունեցաւ,
կաշառելով
օրուան
թուրք
պաշտօնեա -
ները ոբոնք
Հա յ մոդովոլրդը
տա րադր ելու պար -
տականոլթիւնը
ունէին
է ՀքնորՀիլ այդ մեհագոլ
-
մ՛ար կաշառքներուն
, Ա ովսէս
կրցաւ
բաղմ՛աթիլ
Հայ երիտասարդներ
այտրագբութենէ
դերհ կա -
ցուցանել :
Ուրեմն
, Հանդուցեալը
այս
ուղղութեամբ
,
մեհ յարդանք կը վա յելէր
անոնց քով : Իր ա յս
կապերուն
շնոբՀիւ
, անկախ
Հայ
մողովուրդէն
,
յաճախ
Նի՚սիպինի
չրչանին
մ էչ գտնուող
քիւրտ
աչիրէթապետնեբոլ
դատերը կը լուհէր
, իր րարո
յական
Հեղինակութեամրը
;
1918/՚Տ՛ ,
Հայ մողովուբդի
տարաղբոլթեան
1։ •–^ւբսավւնեբր չէ ին անՀետացահ
բո լո րով ին : Անդ–
լիացին Պաղտատ
մուտք
դոբհաե
էբ ,
շշուկներ
աարահուահ
էին նաեւ որ Հալէպ
պիտի
Հասնին
շուտով : Այս կացո ւթեան
առչեւ Ա՝
արտինի
Միլ՛–
թէսարըֆը
մ՛էկ
օրուան մէչ երեք
Հեռադիրներ
ղրկահ էր Նիսիսլինի
դա
յմ ադա
յին , որպէսղի եր
կաթուղիի
վյրայ աշփւատող
բոլոբ
Հայ
եբիտա -
սա րդնե ր ը տարագրէ
դէպի
Տ իգրանակերտ
, ճամ
բու
վրայ
բնա^չելոլ
Համաբ
ղանոնք :
Տեղւոյն
դայմադամը,
չթ գո բհագբե
ր Հրա -
հանդը, եւ կր Հադոբդէ այս պարագան
Մովսէ -
սին, որպէսղի
ճարը
խոբՀի
իր մողովուրգի
աղա–
աագրման։
Ողբացեալը
անմիվապէս
յարսէբեբու
-
թեան մէչ կը մտնէ
քիւրտ
աշիբէթապետ
Համօ
աղային Հետ, եւ տրուահ
գումարներուն
ումովը,
ամբողչ
մողովուրգր
կր փոխադրէ
Համօ
աղային
շրչանին մէչ ղտնւող
լեռնեբր
, եւ երեք
ամիս
շարունակ
կը կերակրէ այդ Հաղարաւոբ
գոբհսէ–
ւորներր,
օգտուելով
երկաթուղիի
շինութեան
պաշտօնեաներու
յատուկ,
սնունդի
մթերանոց
-
ներէն :
Այս գորհի կաբդադրութեան
մէչ, իր աշխա -
աան
քի կա րեւո ր մէկ բամինր
ունեցահ
^
նաեւ
րնիկ Ո՛ րֆացր
, Հանգռ-ցեալ
Աարգիս ադա Գրբ -
մըշղոլանե՜անը
, որ ինքն ալ որպէս կապալառու
,
1լ աշխատէր
երկաթուդիիւ
շինութեան
գորհին
մէչ :
Աակայն,
մողովուբդի
այս վիճակր այդ ձե —
ւով շարունակել
կարելի
չէբ։
ԱնՀբամեշտ
էր, ու–
բիչ
մի՛չոց
մ ը գտնել
, ւէե բնական
աղատա գբում
ին
Համար։
Մ ովսէս
դարձեալՀամօ
աղային
քովն էր,
խնղրե
լու Հաւէար որ արգելք
չըլլայ
իր նոր հրա -
դրի
գո րհադրոլթեան
: Ծ բադիրը
Հետեւեա
^ էբ :
Համօ
աղայի
կինը Հքամմար
աչիբէթապետին
աղ —
չ իկն էր : Մ ովսէս
ուղեց
ղայն
իրեն Հետ Պաղտատ
տանի՛լ , Անղ լի աց իներուն պա րղե լու Համար տա -
րաղիբ
մողովուբդի
վիճակր եւ խնդբե
լու որ ղա -
նոնք փոխագրեն
Պաղտատ
։
Աչիրաթապեա
Համօ
աղան , Մ"վսէսի
հրա -
դրին
Համ ամ իտ դտնուեցալ
ւ
Պատրաստուեցան
արաբական
աարաղնեբ
Մովսէսին
ել Համօ աղա
յի կնոչ , որպէսղի օր ա՛ւաչ
մեկնին
,
աղատելու
Համաբ
լեռնե բու
լանչքին
ց րուահ տաբադիբ
եբի
տա ս ա բղո
ւ
թ
իւն ը , որ արղէն
սկսահ էր
տառապիլ
սնունդի
պակասէն %
Ողբացեալր,
նախ քան իր մեկնումը,
անՀբա
մեշտ նկատեց
մողովուրդին
խօսիլ •
« Սիրելի
Հայրենակիցներ
, րսաւ ան, մենք
կր մեկնինք Պաղտատ
, Համօ աղայի
տիկնոչ Հետ,
Համ ապատասիսան
կարղ ագբո
ւթիւն
ընելու
, օբ
առաչ
ձեղ այս վիճակէն
աղատելու
Համարւ Ջեր
բոլորին
կողմէ
խորին
^ո րՀակալո
լթ
իւն յա
յտնահ
եմ Համօ
աղային եւ իր աղնիւ
Տի՛կնոչ,
որոնք ե–
րեք ամի՛սէ ի վեր այս մողովուբղր
սիրով պատս–
պաբեցին
իրենց
լեռներուն
մէչ, ել երբեք
չզլա -
ցան
իրենց բարոյական
աչակցոլթիւնւը;
Րացակա–
յութեանսմի՛չոց ին պէտք է Համ ե բա շխկե բպովապ–
րիք, եւ ենթարկուիք
ՀաւՐօ աղայի
կարգադբոլ
-
թիւննեբուԿ։ : Հայու
արմանիքները
պաՀեցէք,
եւ
մի վշտացնէք
ղինք, այլապէս
ապերախտութիւն
ցոյց տուահ
պիտի
ըլլաք :
«թէեւ
վստաՀ եմ ձեր ղղա ցո ւմնե րո ւն , սա -
կայն
Հաւանական
որեւէ
անախոբմութիւն
կան ՛՜
իսե լու Համար,
ըսեմ ոբ եթէ ձեղմէ
որեւէ
մէկը
փորձէ
Նիսիպին
վերադառնալ,
անմիչապէս
տեղ
ւոյն
վրայ պէտք է սպաննէք
առանց
այլեւայլի
,
նոյնիսկ եթէ իմ Հարաղատ
Հօրեղբօբս
որդին
Մար–
Գ"*ՐԸ ԸԱայ
1
"Ր ներկայ է ձեր մէչ ւ Եթէ
ձեզմէ
( * ) Տուներու երդր (ւ986), Կրակը (1938)
ՀաՅաստան (1946) , Կեա^ք « լ Երազ (1949) :
կաչէ իր Համ՛այնքէն։
Ասիկա շատ պարզ
զգացում
մըն է եւ մ՛իեւնոյն
մամանակ
ճշմարտութիւն
։ Այս
զգացում՛ին
եւ ճշմարտութեան
մէչ իսկ կը Գըա -
նենք թաքուն
ձգտում՜ ել մ՛իանգամայն
վ/ասալլ
իր
ցեղին Հետ Հաղորդուելու
բնազդին
:
Ակն յայտ ել նոբլ^ձիլղ
երեւոյթ
մըն է այս ,
Ա փիւռքի
րանաստեղհնե
բուն քոՎ :
Անմիստելի
Համեմ ատո ւթի ւննե բու Հասահ՜
է
այս բնազդը
րանաստեղհ
Ա • իչխանին
գո րհե
բուն
մէչ :
Արգէն
րանաստեղծ՜ութիւնն
ալ , առ Հասա -
բակ
, էոլթեամր՝
բնաղդ
մ՛ըն է Հաղորդականոլ
-
թեան : ի՚նաղգ
մը Հոգիներէ
ներս թավյանցելու
եւ
յուղականութեամ՝
բ խո բանա լու , խտացահ ար -
տայայտութեան
մ՛ը մէչ, պատկերի
մը
յաճախան–
քով , բառե բու կչռո յթով ու
Հնչականս
ւթեամ՛ ր ,
սաեղհել կէտ
մ՛ը ուր յաւիտենական
ճչմ՛աբտու -
թիւնը
էլապբի։
Առանց այս բնազդին
,
րանաստեղ
հը ել անոբ ա շիսատանքը պէտք է կորսուահ
նկա
տել :
Զենք սպասե ր որ րանաստեղհ
ի մը իւբաքան -
չիւր
քերթուահը
դլուխ
դորհոց
մը ըԱայ եւ կամ
դէթ
մի՚չակէն
վեր։
Իայց կը սպասենք որ անոնց
ամէն
մէկը
ցոլացնէ
անՀտտականութիւե
մր : Նա
րօտէ
երեւակայութիւնը
ճչմաբտութեան
բնո յ -
թին Հետ : Լրացնէ
հանօթին ու անհանօթին
միու -
թիւնը
, կարելիին եւ անբնականին
կապը : Այն ա–
տեն
միայն
բանաստեղհութիւնը
կ՚ունենայ
ում եւ
էութիւն : Այն ատեն
միայն կը դաոնայ
կենդանի
ունենալով
նիւթ,
սկիղր ,
շարունակութիւն
եւ
Հանդբուան
։ Այն ատեն
միայն
րանաստեղհութիւ–
նր կը պարունակէ
արմէք
մը :
իսկական
րանաստեղհը
կը ճանչցուի իր նա–
իսաքայլերուն
մ՛էչ իսկ
յ
ՈրովՀետեւ
իբ
առաչին
քերթուահովն
անղամ ի յայտ կը բերէ անոր ար
ուեստը
բնո բո շող տարրերը
I
Ո՚֊ՐԻԼ
առիթով
մը, ըսինք թէ առանց
ար -
ուեստի՛ տաղանդը
կեանք ու ձեւ չունի
։ Հետեւա -
բաբ , երբ բանաստեղհի
սկղրնական
ստեդհագոր–
հոլթեանց
մէչ արուեստի
ըմբռնումը
գոյութիւն
ունի եւ շե շտո ւահ իսկ է , չ^նք կրնար
սխալիլ
զա յն աբմէքաւոր
բանաստեղհնե
րո լ կարգին մէչ
դասաւորելու
Մ՛Ի շխան՝ իբ առաչ
ին գոբհով
կ՛ ապաՀո
վէ
սւ կ՝աբմանանա
յ ա յ դ բաղձալի
գիրքին
ւ
Երբ
մէկր
կ՚անուանենք
տաղանդաւոր
բա -
նաստե՜ղհ եւ միւսը կը ւլրկենք
այդ
փափաքելի
տիտղոսէն
, Հակառակ
անոբ որ ան ալ կը
կոչուի
բանասաեղհ
, նոյն իսկ յաչող
բանաստեղծ՜
, գըմ -
ուար չէ տարբերութիւնը
փնառել,
ղտնել ու րաք
ցատրել
րանաստեղհական
արուեստին
Հեաամուտ
մ է կու մը Հ տմ ար :
Տա՚լանդաւոր
ու արուեստագէտ
բանաստեղհի
մ ը ստեղհադո
րհութ
իւնը կը յատկան
շուի ու կը
տարբերի
, իր ղանղո լահ՜ա յին
կառո լցո ւահ՜ քով ,
պարունակութեամբ
յ
Ընտրոլահ
նիւթիին
ունե -
ցած– տիեզերական
կա րե ւո րութեամ
ր : Ու մասնա
ւո րասլէս
երեւակայութեան
տիրումով
ոբ
գորհին
կուտա
յ ինքնատպութիւն
;
Բանի՛ մրքնարերդական
ստեզհադորհութիւն
-
ներով
ո րքան ալ յաչ՚ւդահ
ԸԱտն
անոնք , բաւա -
կան չեն արմէքաւո
ր բանաստե՜զհի՛
մ ը
անունին
ւորմանանալոլ
:
Նաեւ
լեղուն՝ շատ մեհ՛ դեր կը խաղայ
րա -
նաստեղհո
ւթեան մէչ ։
Տաղանդաւոր
ու արուեստագէտ
բանաոտեդհը
նոլնպէս կը ճանչցուի՛ իբ լեղուով,
արտայայտիչ
ու սլատկերալից
ոճով։
Ընտրահ
բառերուն
բացա
ռիկ ու մ ասնա յատուկ
զգա յնութեամ
րր :
Անոբ
Համար
բնական ու ինքնաբուիս
կարոգութիւն
մ լ ^
է , գտնել
բառեր
ոբոնք րանաստեղհական
շունչով
կր թրթռան,
որոնց
կչո֊ոյթի
եւ վանկային
Հնչա -
կւոնութիւնր
կր թափանցէ
մտահումի
ու
զգաց–
ման աստիճանէն
չատ աւե
լի խո րե բր , ստեզհե
լով
այգպէս
«լսանելի ե ր ե ւ ա կ ա յո ւթիւն »
մր ուր ամէն
բան
կենղանութեամբ
կը խայտայ ու երդի կը վե–
բահուի
ե րեւակա
յութիւնը
:
(Ո
ԶԱՐ^Հ
ԳԱԶԱԶԵԱՆ
Fonds A.R.A.M
