Պ11Տ&ՈՒէ»ԻԻնԸ Ս՚ԸՍե..
••• Եթէ ուրիչ որ եէ. է արժէք
մէկգի
գնէինք,
մ իա յն
կւԼՈԼած ըլլալՈՆ
իրոգութիւնր
բաւական
էր
, որւգէսգի
յ՝արգիկ
երկիւգած՜ութեամբ
խոնար–
Հէին
Աայիս 2Տի յիշաաակին
առքեւ;
Ալ.
ի՜նչ
կռիւ՛
. .
1,ոյն ի"կ եթէ միայն
ին ^ ասլա չա սլանո
ւ–
թեան
Համար
մգուահ՜
ՐԱար
Ա իայն մեր մէք է որմարգիկ
չուա կր մոռ
նան
անցեալր , կամ րանգիաութիւն
կր
սեսլեն
«սլատաՀմ
ունք»ի , «գէսլքերոլ
գասալո
րմ ան»
՛թ՛–
րագրել
անւքիճելի
նուաճումներ
եւ փասս/եր :
էյւ
միայն մերմէք է որ նոյնիսկ
թափուահ
արեան
թորՀուրգր կրշփոթեն
առօրեայ
իմասաա—
կութեանց
Հեա :
Ո՞փ կրցաւ
նկարագրել
ա յգ
օրերր
. 1918/
սկիգրէն
մինշեւ
Աայիս
28։
Ո՞փ
սլիաի
կրնար
սլաակե րացնե
լ , ա յսօր , ա յն աՀ աւո
ր Հեռանկա
րր ,
որ կր սպառնար
Արարաաեան
գա շան ալ խեգգե
լ
էեան
ռեաեք
մէք :
թնգելով
Երղնկան ու կարինր,
թչնամին կր
խոյանայ
գէպի Կարս եւԱղեքսանգրապոլ
, կր
պարպուին այս երկու քագա^երն
ալ, իբրեւ
Հե -
աեւանք
գիւային
գաւերու։
Հայկական
գօրքր եր
կուքի
բաժնոլահ,
կր նաՀան
քէ գէպի
՚Լաբաքիլի–
սէ եւ է՝աշ Ապաբան ;
թշնամին
լրբացահ էբ ոշ միայն իբ անարգել
յառաքիազացութեամբ
եւարիւեաՆաբալ
ախոր -
ժակներոփ
, ա յլեւ նոր ուժերու
կուաակումով
:
իսկ
Հայկական
զօրքր,
արգէն
սակաւաթիւ
եւ պա–
շարուահ
, կրներկայացնէր
ցիրուցան
ե լ
ումաս -
պառ փփճակ
մ ր :
Ականաաես
մլն է ոբ կրպաամէ (է՝մ •
0.
Աե–
լիքեան,
«Հայրենիք»
ամսագիբ
,
1925
Մ այիս) •
— « Մայիս շ ւ ի ն գնսւցինք էջմիածին,
ցօր–
ՍիլիկեաԹի մօտ, ինդրհլու որ նկատի աո-նելով
մեր ցնդի կրած նե ղութիւնները, սկսած Երզնկա–
յէն մինչեւ այսաեղ, մի վաքր հանդիսա տրուի
դնդին» :
Զօբափարր
պարզելոփ
կացութիւնր, կո տեզե–
կացնէ
Գանիէլ
ք՝էգ Փիրումեանի
յազթանակր
Իգ–
տիբէն
գէպի Աարաարապաա,
նաեւ
Գրոյի
յաքո–
ղութիւննեբր
ք՝աշ Աբարանի
մէք։
էյւ կ՝աղզարարէ
•
֊ « Այժմս մեց համար կեանքի եւ
մահու
հարցէ դրուած։ Այստեղ է որ մենք պէտք է ցար–
նուենք Տահիկների հետ, ուստի հանգսաի մասին
խօսք լինել չ է կարող» :
Նոյն
գիչերն իսկ Հրաման կր արուի ոբ այս
գունգր
առաուն
կանութ
անցնի Ա ա րաարապաա :
Գարեգին արք • ալ կր ա կո տ ճառ մր կր խօսի
,
գէպի
մարա :
կռի՛՛ւ,
կռի՜ւ։
Բայց
ի՞նչ
պայմաններու
մէք–
— « Օգը բաւականին տաք էր, ջուր չկար՛
ծարաւր սոսկալի տանջում էր ցինուոբներին: ճա
նապարհին պատահում էին փոս քարեր , ձիու սըմ–
րակների հետքեր, որոնց մէջ մնացել էր անձրեւի
ջուր։ Զինուորներն սգահաբար
թափւում էին
դրանց վրայ եւ ջուրը ծ ծ ո ւմ։ Որքան աշխատում
էի թոյլ չտալ այդ հակ առողջապահական
քայլն
առնելու, չէր յաջողւում ինձ։ Վերջը ծարաւից
հարկադրուած, ես էլ դիմեցի նոյն միջոցին, մի
փոս քարի մէջ եղած ջուրը ագահարար ծծելով» :
Գրողր գբաղէա չէ , որպէսգփ
գունաւորէր
պատկերր : Ա իա
յն
իր տեսահն է որ կբ նկարագրէ
յ
ծ ւ
միայն իր զունղին
մասր։
Այն ալ չափազանց
Համառօտ
ե լ
աժգոյն :
իսկ
անգին,
ի՞նչ
փիճակի մէքէբ Երեւանր,
որ ոչ փախչելու
ելք ունէր
թ^ամի
գբոՀին առ -
քեւ
, ոչ ալ որեւէ
յո
յս՝
արաաքին
Օգնութ
եան :
Նորէն ականատես
մ լն է որկր պատմ է (Ա ՚
Ասաուահատրեան
, ՎԷԱ
1935,
թիւ 9)–
— « Երեւանի ու նրա շուրջը խմբուած հայու
թիւնը մահու եւ կենաց պայքարի էր ելել, իր դսւ–
րաւոր ու նամարդ թշնամու դէմ, որ եկել ու բա
խում էր Վաղարշապատի դռները: Ժ՚ողովուբդնհ–
րի կեանքում լինում են վայբկեաններ,
որոնք
խորքից ակօսում են նրա հոգին ու անջնջելի կեր
պով տպաւորում յետագայ սեբունդների յիշողու
թեան մէ ջ ։ Վայրկեաններ, երբ ժողովուբգբ հան
դէս է բերում բարոյական հոյակապ կորոլ| , եր -
կաթէ
կալքք
, բացկի անյաղթելի ուժ : Ամէն մի ժո
ղովուրդ իր պատմութեան րնթացքում ունեցել է
հերոսական դրուագներ, բայց կան հերոսութիւն–
ներ որոնք հաւասար են հրաշքի։ Ըսա ամենայնի
րնական պէտք էհամարռւէր, եթէ Երեւանի հա -
յութիւնր պաբտուէբ Սաբտաբապատի տակ : Եւ ոչ
մէկ լեցու հնաբաւոր կը համարէր դատապարտու
թեան խօսք ասել նրան— Բոլոր
պայմանները
դասաւորուեր էին յօգուտ Տանիկնեըի եւ ի վնաս
Հայերի : Անգամ այսօր , տարիներ յետոյ , մարդ
աոանց ներքին դողի անկարող է յիշել նոյն օրերի
յուսահատական, դժոխային պայմանները: Աշ ^
խարհից կտրուած , շրջապատուած հացաբաւոր
անտուն եւ անտեղ հարացատներով, պաբենաւոբ–
ման ղժոխային կացութիւն, հաղորդակցութեա11
ողբաէի միջոցներ, ոչ մի տեղից, ոչ մի մխիթա -
յւական, յուսատու ձայն, ու դրա վախարէն հաոա–
Մաքիս 28ով
ստեղծոէեցաւ
ճեքկէսք Հա^էեԱիքը
• •• « Աղղերու
կեանքին մէքէն
խորՀրգաւոր
պաՀր, Արչալո
յսին
պաՀն է ։ Գիչերր սարսափ ու
մաՀ է Հոն , կարհես
կեանքր կբ գագբի,
րայց
չուտոփ կր Հասնի փարգամատն
Արչալոյսբ.
Հայ
Ացատութեան Արշալոյսի Տօնն է այսօր– . .» :
1919/5/,
Փարիզ
, Տ&116 ճտտ 1ոտ6ու€Աքտ 0\Ատ/
մէք,
Հայաստանի
անկախութեան
երկբորգ
տարե
գարձին, Պ– Արչակ
Ջօպանեանն է որ Հայ Ագա -
աութեան
Արչալոյսի
Տօն կր յայտարարէ
Աա
յիս 28ր:
Պատմական այգ օրերուն իսկ, երբ
աբգաբ
յոյսերով
եւ երազներոփ
գինոփցահ
Հայ քագաքա
կան
Հոսանքներբ,
միչտ
միաձայն
չէին
Համաղգա
յին Հարցերու
մասին, ոչմէկ փէճ կար
սակայն
Մայիս
28/
իրական
նչանակութեան
չուրք :
— « Թող աշխարհր եւ անոր հետ ամէն անոնք ,
որոնք դեռ կը շարունակեն դիտել հայութեան մէջ
շերտաւորռւմներ , թոզ ապշահար դիտեն Այսօր–,
ուան Մեծ Եբականութիւնը՝ որ
Հայութեան
րոլոր
տաբբեբուն
միացո
ւմն է ։
Մէկ ե՛նք, ու իբրեւ
մէկ
ամբողջականութիւն ահա կը սկսինք առնել մեր
պատմական նոր առաքելութիւնը; Ցեղային իմաս
տութիւնն է որ աոաջին անգամ դրօշ բարձրա
ցուց , ու իր աաոապանքներէն հերոսականօրէն
դուրս գալով, Հայութիւնն էբ որ Հանրապեաու֊
թիւնր հիլքնեց, փոքր հողի վրայ, րայց իր մայ -
րենի հողին վրայ : Փոքր եղբայրն էր որ աոալ այդ
քայլր ու ահա ա՛ն է որ կուգայ ողջագուրուիլ իր
Մեծ
՚ք^րոջ հետ։ "Լւուիբական Հայաստանն է, ահա
կ՚եբկնէ երկին եւ երկիր -••»
ԼԱ.
ԱՀարոնեան՝
նոյն առիթով, Ս– Տ– Թ–)՛
Տարրեր չէր մտտհեբ Պ– Պօղոս Նուպար , որ
« ինչպէս
բոլոր
Հայերր
, եկահ էբ սրտանց
մաս
նակցելու
կովկասի
Հա յկական
Հան
բ ա պե ա ո լ թ ե ան
առաքփն
տարեզարձին
առթիւ
կատարւող
մեհ
ցոյ
ցին» : Հակառակ
իր իւրա յատուկ
րմրռնումներուն
եւ գնաՀատութեան
մեր Հանրապետութեան
մա
սին , ո՛չ մէկ ստոբազնաՀատում
ունէր ան Աայիս
28/
իրական
արմէքի
մասին :
Հայաստանի
Անկախութիւնր
ձեռք
բերուեցաւ
«պատերազմի
գաչտերոլն
վրայ»
>
« կովկասի մերեգբա
յ րներր
,
Հակառակ
րոլոբ
լքումներուն
, բոլոր
յուսա
վրիպումներուն
եւ
նո յնիսկ
դա լաճ
անո
ւթե
անց , մ ե կուս ացահ ամ
րողք աչխարՀէն
, գրկուահ
զէնքէ
ե. ռազմանիւթէ
,
առանց
որեւէ
անձէ
օգնութիւն
յուսալու
ել սպա
սելու
, ղիմ տդրեցին
երկար
ամ իսներ , ել առանց
մամ
մբ իսկ թոլլացումի,
թուրքերուն
,
Բիլբտե–
բուն,
խաթարներուն
,եւ միս—մինակ
պաչապանե–
ց ին արեւելեան
ճակատբ
քիուսիո
յ
քա յքա
յու -
մէն
վերք»:
Անմ աս չմնաց կոաորակուահ
ԹրքաՀայոլ -
թիւնր ։
Ֆրանսական
եւ մ իւս գաչԿւակից
զ րօ չնե
բու
տակ. « Անոնք մասնակցեցան
ամէնէն
արիւնոտ
կռիւներուն
, նպաստեցին–։
ամէնէն
փառաւոր
յազ–
թանակներոլ
եւ ապացուցին
այսպէս թէ Հերո -
սական
արիւն կբ Հոսէր
բոլոր
Հայերուն
երակնե -
բուն
մէք, թրքական
նաՀանդներու
բնիկներն բչ–
լան թէ կովկասի
նաՀանդներունր»
:
Ասոնք, այս Հերոսական
արիւն
ունեցող
Հայ
մարտիկներն
էին որ
«պայքարեցան իրենց ագա -
տադրութեան եւ անկախութեան համար»,
Ասոնց
դոբհբ
եղաւ
ուրեմն ո՛չ միայն
1918/
ազատաղրութեան
եւ անկախութեան
Համար
մ բդ -
ուահ
սրբազան
պայքարր,
այլեւ
ստեգհումբ մեբ
ագատ հայրենիքին
ե ւ իր
հանրապետութեան։
կովկաս
ի մեր Հայրենակիցներուն
կր վե–
րաբերի
Հայկ՛
առաքին
Հտնրապետութիւնր
կազ
մելու պատիւր,
՚Դգաիկ
իր Հողային
տարահոլ -
թեամբ,
սակայն մեհայն սկղբունքոփր,
զոր կր
նուիրագորհ-է
եւ ազգային
այն զգացումովր
որուն
արտայայտութիւնն
է ան։ Այս
Հանրապետութիւ
նը.
Կ"ՐՒՂ՛^ Է
՚
աոաքին
տրտայայտոլթիւնր
ամբողք
Հայասաանի
փերահնռլթեան
» :
Զուր աչխաաանք
պիաի բԱար Հակառակ ուգ -
ղութեամբ
փկա
յո ւթ իէննե բ փնտռել :
Հայ
մարդր
անկախ
իր դաւանական
, լնկե -
րային եւՀատուահական
տարբեբ
բմ բռնո ւմնե -
բէն.
Մայիս 28ը կը նկատէր հայութեան ագա–
աագրութեան եւ անկախութեան նոր եւ մեծ դա–
րագլուխը :
Պատմ ական այս մեհ իրողութեան
մէք , Հաս
տատ էբ նոյնպէս, ոբ Հայութիւնր
մինակ էբ ,«մե–
կուսացահ
ամբողք
աչխարՀէն» ելկր
պայքարէր
ամ իսներ չարունակ
իր րոլոր
թչնամ
ինեբուն
ղէմ։
ՕրՀասական
այս պայքարին
մէք,
Հայութեան
կողքին
չէին մանաւանգ՝
Հոկաեմ բերեան
Աեզա -
փոխութետն
գբոչակիրներբ
: Աւելին
րլլալով
,նոյն
Հոկաեմբեբեան
Տե գափո խո
ւթիւնն էր , որ կր լքէր
կոփկասետն
ճակատբ,
հանրացնելով
Հայութեան
պայքարր
:
իսկ
թո՛՛ւրքր
••• « Առնուազն
այլանդակութիւն
է
թրքական
^ոբՀ կամ պարգեւ
նկատել
Աայիս
28 »^ ,
զուսպ եւ մեղմ
, այլ Հաստատ
Համոզումով
կր
յայ–
տարաբէբ Պ՛Ա– քՕոնղկաբեան
, իր խիստ
չաՀեկան
մէկ
դասախօսութեան
րնթացքին,
«Աայիս
28/
աքթբ »
I
Այ"*գէ"
ուրեմն,
Հ.
Հանրապետութեան
օբե -
բան
, մինչեւ
Հայաստանի
խոբՀրգայեացումր
,
միաձայն
էինք ազգովին :
Միաձայն
էինք մեր թչնամ
իի կոգմէն
մեր դէմ
գո րհա
գրո
ւահ
բո լոր
ոճիրներու
ճչգո
րո չո ւմ ին
մէք :
Միաձայն
էինք այդ ոճիրներուն
դէմ մեբ մ բ–
ղահ պայքարր նկատելով
ազատագրութեան
եւ ան–
կաիսոլթեան
սրբազան
պայքար :
Միաձայն
էինք որ մեր անսաՀման
զոՀաբե -
բութեան եւ մեր մարտիկներու
Հերոսական
կռիւ -
ներոլ գնով էրոբ կր հագէբ
Ազաաութեան ար -
չա լոյսր
Աայիս
2Տին :
Միաձայն
էինք վեբքապէս
, որ այդ նուիբա -
կան
թուականին
րոէ ու կրկնէ Աայիս
2Տին
Հիմք կբ գրուէր
«Ամբողք
Հայաստանի
ւիեբահնու -
թեան
առաքին արտա
յա յտութիւնբ
Հանգիսացոզ»
հանրապետութեան :
ջանքներ, արտասուքներ, անվերջ վիշտ։ Երեւանի
գործիչները մնացել էին խաւաըւււմ: ՛Արանց ու -
նեցած տեղեկութիւնները աւելի հեռուն չէին գնում
քան Երեւանի այն օրերու իշխանութեան սահ
մանները։ Ի՞նչ էր կատարւում այդ սահմաններից
դուրս՝ անյայտ է ր : Իոլոր դռները գոց էին, բա
նալիները թշնամու ձեռքը; Հնաբաւո՞ր էր մտա–
ծել յաղթութեան մասին; Երեւանում ոչ ոք այդ
մաս|ւն չէր մտածում : ինք նապաշտպանութիւն ,—
այդ էր միակ մտսւհո գութ իւնը, թոյլ չտալ որ Տու–
նիկը աւելի յառաջանայ , մանի Երեւան եւ ագատ
մնացած հայկական շրջանները» :
Ուրեմն , տ յգ
Համ աաարահ
անստուգութեան
եւ յուսաՀատութեան
մէք, կր արուի
յանգուղն
վճիռ
մր,
— կռի՛ւ, որեւէ գնով :
ԵԼ ԿՐ
գտնուի
մղիչ,
վարիչ
ուժն ալ։ Նոբ օ–
բերու
բառուի^ «Առտքնոբգր»
Արա՛մ :
Պաամութիւնր
կ՝րսէ թէ Հայկական
ումերր
կււուեցան ճակատ
ճակտի
, մ ո լեգնօրէն
, եռապա -
տիկ
աւելի
գօրաւոր եւ կանոնաւոր
բանակի մր
գէմ :
Բժ՛
Մելիքեան
10.200
կր Հաչուէ
Հայկական
գօրքր
, Աարտարապատի
գաչտին
վբայ
,
16
թրն–
դանօթնեբով
: Ուրիշ
ագբիւրներ ալկր Հաստա -
տեն թէ այդ ճակատագրական
օրերուն , Հայկա -
կան
զօրքին
թիւն
եղահ է
12
Հազար,
թրքականր
35
Հազար , անչուչտ չտտ աւելի վարմ եւ սպառա–
զէն :
— « Որոշուած օրը, Մայիս 22ին, սկսաւ շատ
ուժեղ կոիւ: Մեր րանակր երբեմն պառկում, եր
րեմն գնդակների տարափի տակ վագում էբ դէպի
Տաճիկները: Հրացաննեբի գնդացիրների համա -
զարկները, թնգանօթների գոռոցները թնդացնում
էին օդը : Հաայ՝^ Փաշայեանի հետ կանգնած էի մի
քւարձր տեղում։ Դիտակով նկատում
էինք թ է
ի՛նչպէս մեր թնդանօթները թշնամու շայւքերըյա
ոաջ էին բերում աւերածութիւններ :
• • • Երեկոյեան ժամը 5ին կոիւը դադաբեց
մեր փառաւոր յաղթանակով :
՛Սոյն օրը, Իաշ Աբարանի ուղղութեամբ մեր
ցօրքը մեծ յաջողութիւն էր ունեցել եւ Տանիկնե–
րին քշել մինչեւ Ազեքսանդրապոլ » :
Մայիս
28/5՛
ընգՀ
. Ապայակոյար կր Հաղոր -
գէբ պաչաօնական
գեկոյցով
մր՛
« թուրքերր
երեք
օրուան
կռիւնեբից
յե -
տոյ , ջարդուած են եւ նահանջում են հապ՜նեպով :
Մեր ցօրամասերր քայլ սսլ քայլ հետապնդում են
նբանց։ Ոգեւորութիւնն աներեւակայելի է» յ
կռիւի այս թափր
պիտի տանէր
մինչեւ
Աղեք
սանգրապո
լ , երբ զինադադար
Հռչակուեցաւ,
Պաթումի
մէք ստրքուահ
խտզերով :
Կրնայի՞ն
երթալ,
Ազե
քս անդր ա պո լն ալ եա
առնել, եթէ չպատաՀէր
այս անակնկալբ ;
Հարցր այգ չէ՛ այլ կռուելու
տենղբ։
ինքնա–
պաչտպանութեան
թտփբ : Տագթելոլ
փճռականու–
թիւնր,
որուն
մասին
երբեք չենխօսիր
փոքրոգի
ել թերխաչ
մարգիկ, երբ պատմութիւն
սերտել կր
կեոհեն :
•
Պատմութիւնր
կ՝րսէ թէ Հայկական
ումերր
կր րազկանա
յին
մոզոփուրգի
րոլոր
խաւերէն : Ա–
ոանց դասակարգի կամ դաւանանքի
խտրութեան
:
Մէկ
խօսքով,
Հտմաժոզովբգական
ուժ մր, որ
տարերային թափ կբ ստանայ,
ինքն իր մէք կր
տասնապատկուի
, զարնելու եւզարնուելու գի -
տտկցութեամբ ;
Ի փերՒյ
չմոռնանք ոբ այգ ոլԺր
կազմուահ
էր գարերոփ
ստրկութեան
ել քլաաման գատա -
պարտուահ
մոզոփուրգի
մբ զաւակներէն,
իսկ իբ
ղիմացբ կբ գանուէր
գարերով
սպաոյււզէն եւ
ոյսզմագաչտ
պեաոլթեէյմն
մր բանակր :
&. ՄԻԱԱԲԵԱՆ
Fonds A.R.A.M
