է ՚ Ր Բ –^ԱՅԿ ԴՊՐՈ8նե(»
Բ&ՑՈԻ1;ՑԱՆ Կ. ՊՈԼՍՈՑ մ է ձ
կա%ոէ.թիւններէն
մէն
որուն
պաամոլթէ^ը
կը^
մնայ աակաւին
կարօա
ուսումնասիրութեան
: Պ"՜
լիս՝
իբրեւ՛ կենգրոն եւ վաոարան
թրքահայ
մաա–
ւոր
կեանքի՝
ունի նաեւ իր յաասւկ
մշակոյթի
սլաամութիւնր,
որ թէ՛ Հնութեամբ
ել թէ՛ ար -
աագրութեամբ
կը գերազանցէ
մեր չաա մր
ուրիշ
գազութներունր։
Գմբախաարար
մչակոյթի
այգ
պաամութիւնր
եւս լրիւ– ուսումնասիրուած
չէ :
Ներկայ
գրութիւնս
սչարզ փորձ մրն է լուսա
բանելու
համար կէա
մ լլ
ե՞րբ եւ որմէ՞
եգած
են առաչին
յիչաաակո
ւթ իւննե ր
Ա
Կ– Պոլսոյ
հայ
կական
գսչրոցներու
մասին։
Այն իմասաով,
ինչպէս որ այսօր
կ՝րմբռնենք,
հին աաեն
չկային
Պոլսոյ
մէչ հայկական
գպրոց
նեբ։
Միւս կողմէ անաաբակոյս
շաա հինէն
նախ
նական
գպրոցներու
զանազան
ձեւեր
գոյութիւն
ունեցած ենհոն հայերէն
լեղուի
ուսուցման
հա -
մար։ թէ ե՛րբ առաչին
անգամ
գոյութիւն
ունե -
ցած
են եւ ի՞նչ կերպով կր
ղասախօսէին
այգ
նախնական
\գպրոց»ներր
ժլատ
են պատմագիր -
ներն ու ժամանտկագիրներր
այս մասին :
Հրանտ Ասատուր
«կոսաանղեոլպոլսոյ
հայ եւ
յոյն
ղպրոցներր
17904^5՛ առա^»
խորագրով
յօգ -
ուածի
մր մէչ
(Ծաղիկ,
կ.Պ–
1903
թ ֊
4,
էչ
42)
կր գրէ թէ «Ժկ - գարուն եւ անկէ առաչ
գպրոց
բանալու եւ կրթութիւն
տարածելու
չանքեր
(յրե–
թէ րնաւ չեն յիշուիր Կ– Պոլսոյ Հայոց մէ ջ » ։
Գրիցոր ԴարաԱազեցի
կամ
կամախեցի
Լմեռ.
1643^5՛),
որ կրկնակի
ճամրորգած
է Կ– Պոլիս եւ
ծանօթ է նոյն աեղւո
յ հայկ՛
կեանքին
իր
րնղար–
ձակ
ժամանակագրութեան
մէչ ոչ մէկ ակնար -
կութիւն
կ^ընէ կ. Պոլսոյ
մէչ հայկ. գպրոցի գո -
յութեան
մ ասին :
Եւ սակայն
հայկ՛
գպրոց կամ գոնէ
հայերէն
լեզուի
գասախօսութիւն
գոյութիւն
ունէր
հոն, Կ՛
Պոլիս,
արգէն
Յ֊է ՚ գարուն
սկիցրը :՝ ^ / ՚ ձ ^ ^
ծանօթ
առաչին
յիչաաակութիւնր
ա յղ
մ ասին
1603^՜^՛
է ՜
Խաչիկ Լեւոնեանի
կր պարաինք
հրաաարակու -
թիւնր
յիչաաակարանի
մր, որմէ կ՝իմանանք թէ
երեք վարգապեաներ
1603/»*՛
Կ– Պոլսոյ
մէչ
հայե
րէն
գասախօսոլթիւն
կ՝լնէին։ Ահա այգ
յիչատա–
կարանր
«Ի թուին ՌԾԲ
1603)
էին երեք
վարգապետք
ի Աաամպօլ
քաղաքի
, Աակոր րա -
բո ւնա պետն
Զէյթունցին,
ոբ
դաս կու հրամէր
ղԱւետարանն
Մաաթէոսեան
: Եւ֊ Աաղաքիա
Հ^՚ն
թօթաթեցի
դաս կ՚ասէր
գԱրաբտծքն
, եւ Զ,աքա–
րիա Վ. Վանեցին
ասէր ցխորհուրդին ւքեկնիչ , ձւ.
էր Աաամպօլ քագաք
իբրեւ զերկինս եւ կամ ցժա–
մանակն կոսաանդիանոսի եւ ցթարցմանչացն »
(հիւցանդիոն,
կ. Պ–
1904
թ–
2324) :
Մ եզի ծանօթ
հնագո
յն
յ ի չաաակութ
իւնն է ա–
սիկա կ. Պոլսոյ
մէչ հայերէն
լեղուի
գասախօսու–
թեան
մասին։ Թէ ո՞ւր կր գասախօսէ
ին
յա -
տուկ
ղսլրոցի՛" մէչ թէ եկեղեցւոյ
բեմէն - ակ
—
նաբկութիւն
չկայ։
Ենչպէս
կ՝ երեւայ,
երեք վա
ր–
գապետներոլն
րրածր
միայն Ա . Գբքի
մեկնութիւն
մր չէր, այլ յատկապէս
նպաաակ
ունէր
հայերէն
լեղուի
ուսուցումր։
Այս յիչատակարանի
մէչ
յիչյ՜
ուած
Ձ,ուքարիա Վ՛ի վյրայ խօսելով^ Հ՛
1՝ալէմ -
քեարեան.
ալ կր հաստատէ
զա յգ
, Գրելով՛ «Զա -
քարիա վարղապետ
• • •
1603^5՛
Պոլիս կբ ղ անուէ
ր
հւ ուսուցչութիւն կ՚ընէր» (Հանդէս Ամսօրեայ ,
1911,
65) :
Գժբախտաբաբ
երկար տեւած
չեն այգ գասա–
խօսութիւններր
, գուցէ ել խափանուած
^ ՀՄՄՏ •
Եբեմիա
Ջէլէպիի
խօսքերբ,
Տօքթ - Վահրամ Թոր–
գռՎնսւճ, Եբեմիա
Զէլէպիի
՝Բէօմիլրճեան՝
Ատամ–
պօլոյ
Պատմութիւն
Ա. Վիէննա
1913,
էչ
114) է
Զաքաբիա
Վ՛
1606^5՛
Վան կր գտնուի
իբրեւ ա–
ռաչնորգ
(Հանդէս Ամսօրեայ ,
անգ՝ էչ
66),
հա–
ւանօրէն
մ իւսներն ալ ց րուած
են :
կ՛ Պոլսոյ
հայկ. գպրոցներու
մասին
երկ -
բորգ
հնագո
յն
յ ի չա ա ա կո ւթ ի ւն ր ունինք
1(>41
էն ,
որուն
մասին
մեզի անծանօթ
ժամանակագրութե
նէ
մ բ քազե լոփ՝ Լրանա Ասատուր կր գ ր է ՛ -
« 1643^5՛ Կզեմէս Կալանոս
հայագէտ
քահա -
նան կ • Պոլիս գալով
Վալաթիա
հայ
մանուկներ
կբ Հաւաքէ եւ գաս կուաայ
անոնց. Գալանոս ա–
պտ Պատրիարքարանի
մէչ ալ կր սկսի գասախօ -
սութիւններբ
լնել
, բայց
չուա կբ գագրեցնէ
, ո -
րովՀեաեւ
մամ տնակին
Հայ ժոգովրգեան
կրօն
•
ալանգապաՀ
ոգիին Հանգէպ կբ գտնէ
ինքզինքր
եւ
կր սաիպուի
Հեռանալ
կ. Պոլսէն»
(Ծաղիկ
անո.՝
Ա 42)։
Նոյն ժէ • գարէն
ունինք ականատեսի
կարեւոր
վկայութիւնը
էրեմիա Չէլէպիի
(մեռ. Ա^^թ) ,
որ՝
ինչպէս
ծանօթ է՝ «թռաւ եւ փլաւ» չափած է
Կ՛ Պոլիսր : Իր տարեգրական
պատմութեան
մէչ
ըսելէ փերչ թէ ինը տաբեկան
եգած աաեն
(1645–
ին) Տէր ՑոփՀաննէս
փարմասլետին
ձեռքին
աակ
(Հ. Արսէս
\Լ\\ւ\\հա^;
Եբեմիա
Ջէչէպի
՚Բէօմիւր–
ճեան, Վիէննա
1933,
էչ
33)
սկսած է
«սոփորիլ
զգիրս ի ձեւսն աչխատելոփ»
(իացմավէպ ^ 1903 »
էչ
368) ,
Օրագրութեան
մէչ ալ կը պատմէ թկ ի^^
ՏաէօԱի
եքգեդ
՚ . խՄՐ
—
Տիկին Արմենուեի Լ– Գէ1յ1ն^ա^, որ
Ս՝. %աեանգները հրաւիրուած էր Հայր՛ Մի ո է -
թեան կոզմէ, կը շարունակէ երգսւճանդէսներ տալ
ցանազան քաղաք՛ներու մ է ջ ։ Այս սւո-թիւ հետեւեալ
աեսութիւնը՛ «Հայրենիք»էն —
« ԵԼ էին նոքա (Պապ եւ Աթանագինէս)
յերկրին Տարօնոյ յաւ.անին Աշաիշատ - • • եւ
ըմպէին անդ գինի– • • վարձակօք եւ դուսա–
6օք եւ կատակօք» :
Գպր.
գ֊^Գլ.
ԺԹ–
ՓԱՒՍՏՈՍ
ԲԻՒԶԱՆԳ
Ի/օսելէ առաչ
Տիկին
Գեւոնեանի
տուած եր–
՚գաՀանգէսի
մասին՝
IX
Գեկա՛
1949/'Տ՛ »
Հայ կեգ–
րոնի
սրահին
մէչ ի Տիթրոյիտ
, կարեւոր կը հա–
մարեմ գ. գարու
պատմիչ
<ք>աւստոսի մէկ հատ -
ուածը մէչ բերել
լուսաբանելու
Համար
Տաըօնի
մողովյրգ.
եբգեըոլ.
մասին
իմ
տպաւորութիւն
-
նե րս :
Շատ
հեաաքրքրական
են Փաւսաոսի
մէչբե -
ըոլմնեբը
Գ • գարուն
Պապի եւ
Աթանագրնէսի
մ ասին : Պատմ ի չը կ՝ըսէ որ անոնք Աչաիչաա
գիւ
ղը՝
Տարօնի
մէչ, օր մը կր զուարճանա
յէն
եպիս–
կոպոսանոցին
մէչ. կ^ըմպէին
գինի եւ կը գբօս -
նուին
— դաըձ-ազօք, դուսանօէ;, եւ կաաակօք :
Անպատշաճ էրնման զբօսանք
մը Հայոց
Մ
այր
եկեղեցւո
յ
լուսաւո
ր չա չէն
հպիսկո պոսանո
ց ին
մէչ։
Բայց այգ այլ խնգիր
է ։ Մ էչբերոլմէն
ստու–
գապէս
կ՚երեւի, թէ Տարօնի
Հայերը
16
գաբ ա–
ոաչ եւս ունէին
ժ ողովյգային
ակում րներու,
լ ն –
տտնեկան
Հաւաքսյթներու
առթիւ
մեՀենականէն
զատ
ժոգովբղային
երգեբ՝
զորս
վարձակներ ,
ղուսաններ կ երգէին : ^աբօնն ալ ուրեմն
Գողթն -
ետց
աչխարՀին
պէս ւքւնէբ ի Հնումն
իր երգ ա–
ռասպելացը,
թուելեաց
երգերը,
բամբրաՀար
-
ներն ու փողահարները
:
Որքան ալ ներկայիս
Տարօն
տչխաբՀը չփ սլա–
Հեր
Հին - Հին օրերու
Հայբա պետա
չէն եւ արքա–
յակեբտ
չքեգութիւնն
ու փառքը
, սակա
յն գեռ կը
մնան կենգանի
ն չաննե ըն ու ն չխա
րնե
ր բ աւե բակ -
ներոլ
մօա՝
յԱշաիշատ
Տարօնոյ : իքբոխտ
Տարօնի
Հայերը ղեռ կ՛՚ապրին եւ կր պաՀեն ի
պանղխտու–
թեան
անմար
Հուբքն ու տուրքը
ղէթ գոյզն եւ ա–
գօտ չափոփ նախնեաց
ստեգծագործութենէն
փո -
խանցուած
;
•
Տ իկին
Արմ
ենուՀ
ի Գեւոնեան՝
Տարօնի
գեզչ–
կուՀին,
Լղուսարը
.Գեղամ Տէր կարապեաետնի)
,
բեմագրեց
մօտաւորապէս
տասը տաբօնական
ե —
զանակնեը,
պարերգ,
Հոփուերգ,
սիրերգ,
ող -
բերգ,
Հարսներգ,
լեոնական
սիրերգ
ելայ^։
ի ՜ ն չ ըսել այգ երգերու,
անոնց
Հնոլթեան
Հարազատութեան
մասին՛
որքանն
կարող
եղաւ
մօաիկ
անցեալէն
այղ երգերը հարագատ
, անխառն
կերպով
տալուն
մէչ : կարեւորը այգ է :
Տ իկին
Արմ
ենուհի
Աշտիշատի
մօաերը
ծնած՝
Հպարտ եւ իւրոիստ
ՀայուՀին, կր պատմէ, թէ ին
քբ
մ անկութիւնր
անցուցեբ է Մ շո յ Աուլթան
Ա .
կարապետի
Հովանիին տակ , Տարօնի
լեռնե
րն ու
գաշտերը
արձագանղ
եբ ենիր ական
չին
Հովիւնե
րու
սրլնգաձայն
երգերը
, մշակի
Հօռովելները
,
Հարսնեւո
բին
զո լա բ թ խաւլե ր ը , ուխտաւո
րնե
բու
երգախաոն
աղօթքը–
ինքն ալ եըգեր է այգ ման~
կութեան
անարուեստ
կամ բնաբուեսա
ապրում «
ներր, որ իր ՛ու իսոբաղգեցութեամբ
ապալոբոլեբ
են. ահա այգ ապրումնեըն
ոբ ան աուա,, մ^զէ
իբ Տարօնի
երգերով չ
, .
^ ՝
ա՛էն
աարազոյքէ վեր * որ այգ
երգհրը
րօնի բնաչխարՀին
ծնունգն
են ել բոլորովին
տաը^ .
բեր
եւրոպական
երգերէն։
Բոլոր
եըգեըն ալ ա
րելելեան
–Հայկական
բնոյթ կը կրեն։
Հոս կլ^
թուենք
ղուա
Տարօնի
այն
եղանակները,
կ^ր^
երգչսւՀին
աուաւ
մեղի։
Ա
Ս ո ւ ր ր կաշւապետի Գովքը.
ուխտաւորի
երգն է պաղատանքի
ղգացումով,
«Տբչէ
եաման»,
եղանակին
մօա է ։ Տխուր,
քնքոյչ,
մելամազձոտ։
Ր
.- Հովիւ Սա|ՍՈյի երդը.
Վանայ
երգձբէն է
եւ չաա կը նմանի կոմիտաս վբգ .ի մչակած « էս
առուն
չուր է գալիս»
եղանակրն :
Գ
Օռւշոն
ելաւ,
որ ունի պարի
կչոոյթ^
աչխոյմ եւ ճկուն , ժողովբգային
մոթիւով
:
Գ ,
^Եաբիմօ»
Տարօնի
սիրերգ
՚ այս եբգին
եղանակը
որքան ալ միակերպ կըթուի
,
շաա հա–.\
րուսա է ինքնատիպ
խաղերով,
երբեմն
քրտական
ողբերգներու
կը մօտենայ
, բայց
չե չտա
ւո ը ում՛նե
բր
բնրկ բարբառին Հեա այնպէս
նեբղաչնակուած
են , որ անառարկելի
կը մնայ
եբգին
Հայկական
բնոյթը՛
։
Այսպէս
նաեւ
Տարօնի
եզանակներ
էին՝
Օյ ,
օ յ ^ , Տալրլօ
պարերգը^
(յմաւոն ջաԱ^/, Տըլօլոյ^տ
Մօաաւորապէս
թուով
աասնեակ
մը
եղանակներ
էին
ԱրմենուՀիին
երգտծնեբը
, որոնք
անիսառն ,
գուա մաքուր
հայելիի պէս ցոլացուցին
Տարօնի
բնաչխարհը
:
Ըսա
երգչուհիին
, այգ երղերը
ձայնագրոլած
չեն
, ինքը կըպաՀԷ գանոնք
գուբգոլբանքով՝
ի ^
րենց նախնական
, բնական
կառոլցուածքով
; կա -
րելի է ըսել իր ձայնը կենգանի
նուագարան
մըն– է ^
որ
յաչողասլէս
կ՝ արտա յայտէ այգ երգերը,
քան
ոեւէ
արզի
երամ չտական
գործիք
, կամ նուագա–
բան :
ԱբմենուՀին
բեմ իչաւ
գիւղի տարաղով,
այն -
պէս ինչպէս
քրաուՀիներ
կըՀագուին
:
Ասիկա
ցոյց
կուաայ որ Տտրօնցիին
գոնէ
վեբչգարեան
աաբափ է այգ։
կը մնայ ստուգե
լ թէ այգ աա բա
գը մենք
•Բրտերէ՚՚ն
առած
ենք, թէ ՝Բրտեբր
առած
են
Հայերէն : Այս կէար թող ուսումնասիրեն
աա–
բազաղէտները։
Բնական էր իր կեցուածքին
մէչ
ել Համարձակ՝
իր զուսպ
չաբմուձեւեբով։
Եբղած
պաՀուն կր վերանար,
կ՝այլափոխոլէբ
: Ողբերգ -
ներուն մէչ կ՝օծուէին
աչքերն
արցունքով։
Գթ -
մագիծը
մերթ
յուգումնալից
, երազկոտ,
պա -
րեբգներուն
մէչ՝
զուարթ , ա շխո
յմ
չզուտ
՛եէ.
կենս ուրախ :
Զայնբ կ՝աւետաբեբէր
Հաղարումէկ
ղունա–
գեզումնեբ,
անբմրռնելի
ելեւէչներ
ել
թրթիռ–
ներ
վերնաիսազեր
ոլ սոյլեր ; Գաչնակն ու թառը
բնականաբար
չէին կրնար այգ ղեզչուկ
մեզեգի–
ներուն
ճկունութեան
Հետ զուգընթանալ։
Վեր1ա– -.
պէս
բնութեան
գօրեզ
ալիքներու
յոյզեր
էին Ար–
մենուտի
Գեւոնեանի
երզեբր։
Ձկար արուեստ,
այլ •
կար
բնութեան
քնարբ^
^ ^ « յ ,
1
կՀ^
մերթտխ–
րայոյզ,
մերթ
ղուարթ,
մերթ ոստոստուն,
մերթ
երկարոզ,
մաբմբոզ
յ
"
ԱբմենուՀին
այգ բոլորբ
Տարօնի
բնա չխա
ր -
Հէն առած էր իր մէչ ել մեղ տուաւ
զանոԼ
ա,գ
"քււ–
ՑՈՎԱկՓ ՎԱՐԳ.
ԳԱ)ԱՅՃԵԱՆ
րեւ պարտաւորիչ
ու Հարկաւոր
նիւթ
տաճկերէն
լեզուն եւս ստիպուած
է սորվիլ
(Աեսրոպ - Վ–
Նշանեան ,
Շոզակաթ
Ա ՚ Վաղարչապոտ
1913 ^
էչ
54):
Աւելի կարեւոր է Երեմիա
Զէլէպիի
Հետեւեալ
վկայութիւնբ,
որ իբ գարուն Կ՛ Պոլսոյ մէչՀայ
գպրոցնե
բու
րնգՀանուր
վվւճակի
մ ասին մեծ լո յս
կր սվւռէ : Իր «Ատմսլօլոյ
Պատմութեան»
մէչ կը
գրէ
« Ոչ մէքթէպից
Հայեցաք
ընգ որ
ղմանկունսն
ի մարզումն տան, մեզ ոչ մէտրէսէք
պիտոյք
քանցի մերս որ լսափանեցան,
ցաւ է մեղ
զս՚յլոց
գիտել՝
անգլուխ աղգ մեր ՝լ անիչվսան»
(Տօքթ.
Վ. Թոբգոմեան
, անգ՝ էչ
114)։
Այս
աոզերէն
յայտնի կը տեսնուի թէ
.
գարուն Կ՛ Պոլսոյ
մէչ ոչ միայն
գոյութիւն
ու -
նէ ին Հայկ. ղպրոցնե
ր , ա յլեւ
իրենց գէմ
յատուկ
արգելք ու Հալածանք
յարուցուած
է ել
բռնաբար
խավւանուած
են ։ Եբեմիա
Զէլէպի
թէեւ
Հոս չը -
սեր թէ ուսկի ց կուղաբ տյղաբգելքր,
սակայն
ուրիչ աեղ մը տուած է ատոր
մեէ^ութիէնը
\
ԱՀա թէ ինչպէս։
կ. Պոլսոյ
Հիսար
Տիպի
կոչուած
վայրը Ա՛ Նիկոզայոս
անունով
վաղեմի
եկեղեցի
մը կը գտնուէր։
Այգ եկեզեցին
Ա. Աար–
զիս եկեգեցիին
Հետ աՕին
կ՝այբի
։ ՛Բիչ վեբչ կլ,
վերա չինո լի՝
առանց
արտօնութիւն
առնուելու
է (
Մատնութիւն
կ՝ բլլա
յ : Ալ պետութիւնբ
կր սպառ–
նայ
քանգել
ղայն։
Լուր կր Հասցնեն
օրուան
ազգե–^
ցիկ
Հայուն՝
Ասլրօ
Զէլէպիի
, որ Աոոա կբ գըտ–
նուէբ՛ Մեծ Հայը
Հրաման
կ^ընէ Եբեմիա
Զէլէ -
պիի որ եկեղեցւո յ իսո րանին
առչեւ պաա քա *ե -
լով^
Գ՚ԳՐ՚՚Տ/՛ վերածէ
ղայն։
Հրամանը
կը կա
սէՍ^րուի ել
1662^5»
ղսլրոցը
կը բացուի
ու
բաղմա–
թ ի լ Հայ աղաքներ կբ յաճախեն
Հոն :
Բաւական
ատեն կը տեւէ
Հայերէնի
ղասընթացքր
:
Աակայն
Հոս ալ մատնութիւնը
չուշանար :
քիամանտկակից
կ՛
Պոլսոյ պատրիարք
Վաղար Աեբաստացի
, չ ի
ղիտցուիր
ինչ նպատակով կամ ակնկա լութեամ ր
եզելուիժիւնր
կ՚՚իմացնէ
կառավարութեան
, որ իս
կոյն
Հիմնա յատակ
կործանել
կուաայ
գպրոց -
եկեղեցին
: Եբեմիա
Զէլէպի
այս ամէնր կր պատմէ
իր «Վիպասանութիւն
յԱպրօ
Զէլէպի»
գրութեան
մէչ (տես Տօքթ՛ Վ. Թոբգոմեան
^– անգ Գ՛
1938,
էչ
229 - 31) :
Այմմ կը Հասկցուի
Եբեմիայի
իսօսքին
իմաս–
տր
« ՚ւ^անցի մերս որ լսափանեցան, ցաւ է մեգ
գայլոց դիտել»,
ել
մատնութեանը
ակնարկելով -
կ՝աւելցնէ
՚ «Անգլուխ ագգ մեբ
V
անիշխան»
ւ
կ. Պոլսոյ
ղպրոցներու*մասին
Հնագոյն
յիշա–
տակութիւն
մր եւս ;
1700^5՛
Մխիթար
Աբբայ
երկբորգ
անգտմ
րլ
լալով
Պոլիս կուգայ ել Պաարիարքէն
քարոզիչ
կը
կարգուի
՚Լալաթիոյ
Ա ՚Գբիգոբ
Լուսաւորիչ
եկե–
գեցիին։
Իր քարողներբ
Հռչակ կը հանեն ելմո -
զովո՚-ԲԳՐ
խուռներամ
կը գիմ է Հոն (Թոբգոմեան
,
անգ Բ– էչ
503) =
Մխիթար
Աբբայ
միայն
քարոզ
տալով գոՀ չըլլար,
Հայ մանուկներու
ուսման
Հո
գր եւս կր ստանձնէ եւ իր չուբչր
Հաւաքելով
զա
նոնք՝ կբ ոկսի գասախօսել։
Հաղիւ տարի մբ կը^
տեւէ այս րնթացքր։
1701/՛*՛
կը ստիպուի
Բերա\
անցնիլ,
ուր քիչ մ՝ատեն ալ կը չարունակէ գա -
սաւանզութիւննեբը՝
մինչեւ
իր Եւրոպա
մեկնու -
մով
(Հ՛ Յովհաննէս Վ– Թորոսեան,
Վարք
Մխի
թար Աբբայի
, Վենետիկ
1901,
148 - 51, Հ .
Ա–
սաաուր
, անզ՛
Թոբգոմեան
, անգ՝
Գ. էչ
-
ԺԹ) •
Հ– ե– ՊՕղՈԱԵ
Fonds A.R.A.M
