եր–»)ւ
խմբա գրա կ անէն)
վերքին
կիսաամեսւկին , ղեկավար
ղեր
կաաարեց
մեր կեանքին
մէչ, սահմանէն
ասգին
թէ անղին :
՚իաչնակցական
մ ամ "՚-Լը
մ շակեց
ու.ղարգա
-
Ա"՚–ց
ա գ գ ային
գրականութիւն
, աւելի
մեծ րա
-
ռով մր
Հայա ս տ անե այց
դրականութիւն
I
Հայոց
գրականութիւնր
Դաւակցութեան
Հեա
չսկսալ
եւ Գա^ակցոլթեան
Հեա սլիաի էվերքա
-
՛եայ անշուշա։
ք՝այց անուրանալի
է, որ ՚իաշնակ
—
ցութիւնր
իր կնիքր գրած
է վերքին
յիսնամեակի
մեր գրականութեան
վրա
յ :
Առանց
ք՛ա էակցութեան
եւ առանց դաշնակ
-՚
ցական
ղրուլներոլ
, այգ գրականութիւնր
սլիաի
ՐԱար անարիւն
րան մր, ամգոյն
րան մր,
մինչեւ
իւսկ անգոյն
րան
մ ր ։
՝
Վ1ւղենք կամ
շռւղենք,
ուղեն
կամ
չուզեն , այս
է ճշմ արաութիւնր
;
Պերճարարբառ
Ակնունին
առիթով
մր կր յա ք–
աա ր ա րէ ր մ օա աւո րասլէ ս.
— « 1 9 1 2
թ-ռւին, մի ա յն
Պոլսում, Դաշնակ ց ո ւ թի ւ ն ր իր շարքերի մէ ջ համ–
ր ո ւմ էր աւելի քան հացար մտասւրական : Մի կու–
սակցութ-իւն, որ մի տ ե դ ում , մի ժամանա կ ում իր
շարքեբի մէ ջ համր ո ւմ է ա ւ ե լի քան ճագար մտսւ–
լոբա կ ան , դա կ ո ւ ս ա կ ց ո ւթիւն չ է , դա աղգ է».
Տեսնենք
ա յմմ , թէ ինչ աոլալ
ա յս
«,աղդ»ր
իր մոզո վուրգին
, \
8904՜
5՛
՚^՛ինչեւ
մեր օրերր , մ ի–
ա յն
իբրեւ
գրականութիւն
եւ արուեստ
(թիլերն
ռւ տ եգե կո ւթիւններ
ր կր քաղենք
Հ. 3 • ՛հ • Բիւ
րոյի
Հրատարակած
«3 ո ւշա սլա ա ումպէն
, որ
լո յս
տեսաւ
Պոսթք^ի
մէք, անցեալ տարի,
"իաշնակցոլ–
թեան
վաթսունամեակին
առիթով)
:
Հ ՚ 3 • Գաշնակցութեան
առաքին Հրատարա
-
կութիւնր
սլէտք
է նկատել
«Ա՛ անիֆէստ»
թռոլ
-
ցիկր,
ուղղուած
Հայ մողովուրգին
,
Գաշնակցու—
թեան
Հ իմնադրութենէն
անմիքապէո
եաք,
«
Հ ա յ
Յեղափոխականների Դ աշնա կ ց ո ւթիւն »
ստորա
-
գրու թեան
տակ
: « Ա անիֆէ ստ »ին
յաքորդեցին
թիլ
1
եւ 2 «թռուցիկ
թերթ»երր
:
1 891
էն սկսեալ
Գաշնակցութիւնր
կ՚՚ունենա
յ
իր պաշաօնաթերթր
«Գրօշակ»
, որուն
առաքին
թիւըչոյո
կր տեսնէ
1891
Մայիսին,
Թիֆլիսի
մէք։
Ե րկրո րգ
թիւր
նո յնպէս
լո յս աեսած
է թիֆլիս
,
1 89 1
Ա եպաեմ րե ր ին , երրորգր՝
Բոնսաանցա
( Ա՛ու–
մանիա)
: Զորրորգ
թիլէն
«Գրօ շակ»
կր սկսի
Հ ր–
րաաա րակո լի լ (Իրնեւ ի մ էք , իրրեւ
ամ սագիր
, եր
րեմն
ամ իսր երկու անգամ :
քիամանակագրական
կարգով
,
Գաշնակցական
մ ամ ուլին
մէք երկրորգ
տեղր
կր դրաւէ
Պոսթրնի
Հ
Հայրենիք»ր
, որ սկսաւ
քոյս տեսնել
1 899
/51 ,
\ւիւ Եորքի
մէք , նաիս իրրեւ
շարաթտթերթ
:
1922–
ին , օրաթերթի
կուլքին
, Հիմնադրուեցաւ
«Հայ —
րենիք»
ամսագիրր,
որուն ^^ամեակր
տօնակա
—
տարուեցաւ
1947
/5՛
եւ այգ
առթիւ
Հանգանակ
-
ուած
Հիմնագրամ
ի ա րգիւն քուի
\
948
^5/ /
վեր
կր
Հրատարակուի
^ք ա Տ Ո ւՅՈ
^Հ^V
^6
\V
անգլիերէն
պարրերաթերթր
,
1934
^5՛ /
վեր կանոնաւոր
կեր -
պով
կր շարունակէ
լոյս տեսնել
ամերիկաՀայ
նոր
սերունգին
սաՀմ ան ո ւած
«Հս՛ յրենիք
Ըւիքլի
»
անգլիերէն
շարա/մաթերթր
:
«Հայրենիք»ներռւ
կից Հաստատուած
է նաեւ
Հայերէն
եւ
անգլիերէն
Հրատարակո
ւթիւննե
րոլ մատենաշար
մր :
Բոլորն
ալ կր տպռւին
՛իա շնակցութեան
սեփական
տպա
-
րանին
մէք, որ օմտուած
է արգէական
մեքենա
-
ներով
ել տպագրական
այլ յա րմ արութ էւննե
րով։
ՀՃԳ^Էն ետք,
կր սկսին
լոյս տեսնել,
երկրէն
ներս եւ անկէ գուրս,
րաղմաթէւ
Գաշնակցական
թերթեր՝
կուսակցական
մարմիններու
եւ
ա՜նՀաա֊
ներու նախաձեռնութեամ
ր ։
Մեր գարու
առաքին
աասնամեակէն
,
190Օ
1910 ,
կր Հր՛^ աարակուէէն
յէսունէ
աւելի
Գաշ
-
նակցական
թերթեր։
Թիֆլ/՚սէ
մէք,
190օ
Յուն
-
ռւար
| / էն կր սկսէ
լո յս տեսնել
Հ • 3 • Գ ՚ Արե
-
ւելեան
Բէւրոյէ
պաշաօնաթերթր
«քՏառաք»
, ռր
գ ա գ ր ե ց ա ւ
|
՝^\յ՝^է վերքերր
, ռուս
կառավարու
-
թեան
յարոլցած
Հալածանքներուն
Հետեւանքով
,
եւ անոր տեղ սկսաւ Հրատարակուէ
լ «Հ,ոլ։էզոն»ր
,
1917
/5ւ
Հէմնուեցալ
Բ ի ՚ ՚ ր ո յ ի
ռուսերէն
պաշաօնա–
թերթր
«Ա՚ոլոտ»
։
Յիշենք
նաեւ,
1909 21
շրքանին
Հրատարակ
ուած դաշնակցական
թերթերու
կարղին
,
թէֆլէ՜
ոէ « Աշխատաւոր
»ր , իաղոլի
^Արեւ»ր
,
կարնոյ
«Յառաք
»ր , վանէ «Աշիատանք»ր
, իզմ էրէ
«Աշ–
իսատանք»ր.
Երեւանէ
«Յառաք»ր
եւ
«Հայասաանէ
«Աշխատաւո
ր»ր, էքմէածնէ
«Արարատեան
Աշխա–
աաւոր»ր
, Ալեքսանդրապոլի
«Շէրակէ
Աշխաաա–
ւ"ր»ր,
թալրիղի
«Առաւօտ»ր
եւ «Այգ»ր
եւն՛։
1909
Յունիս
23
/5,
Պոլսոյ
մէք Հիմր
գրուեցաւ
Հ ՚ 3 • Գ ՚ Արեւմ տեան
Բ է ՚ ֊ ր ո յէ
պա շտօնա թե ր թ
« Աղաաամարտ
», որ աննաիսրնթաց
մողով րգա
-
կանութիւն
կր վա յելէ ր րո վանդակ
Հայ ա
շիսարՀի
մէք եւ որուն
շուրք րոլորուած
էր արեւելաՀայ
եւ
աեւմ՚տաՀայ
մ տաւո րականութեան
լչնտրանէնԼ
) :
Հա յաստանէ
խո րՀ րգա
յնա ց ո լմ ր եւ Պոլսոյ
մէք
քէմ ա լական
վա ր շա ձե ւէ Հաստատում
ր
պաաճառ
դա րձան , որ Գաշնակցական
մ ամ ուլր փո
խագրոլէ
արտասաՀման
:
1923
Հ՜5;
ետք
Գաշնակցական
մա -
մուլի
զ.լխաւոր կեդրոններ
դարձան
Պոսիմրն,
Փա—
րիզ,
Գ՚"^էրէ
1
Պալքաններր,
Աուրէա
եւ Լէրա –4
նան , մ էնչեւ
Հա րաւա
յէն Ամերէկա
: Աւելորդ
կր
նկատենք
մի առ մի յիշատակել
րովանգակ
Գազ -
թաչվսարՀի
մէք այսօր
լոյս
տեսնող
Գաշնակցա
-
կան
թերթերն
ու պա ր րե րա թե ր թե ր ր :
կրնանք
Հպարտութեամբլ
յայտարարել,
թէ
հացակցութեան
Հրատարակած
թերթերու
եւ
պարրե րականնե
րու
թիւԱ
, I
89 I
էն մ ինչեւ
ա յս*ր
յ
ԵՐԿՈՒ
ՀԱՐԻՒՐր
կ՝անցնի
:
Ամէն ուր որ ազատ խօսքր կաչկանդուած
չէ ,
Գա^ակցութիւնր
իր ձայնր
ունէ :
Մ՛ամուլէն
զռւգրնթաց՝
Գաշնակցութիւնր
Հ լ ^
րատարակած
է եւ կր շարունակէ
Հրատ արա
կել
գիտական
, գրական
, Հասարակական,
լ^կերային,
տնտեսական
ու
գեղարուեստական
րագմաթէւ
՚էէՐՔ^Ր
" ՛ ֊ ԴՐՔ"յկ^եր,
«Գրօշակ»
,
«Յառաք»
,
«Հայրենիք»
, «Յուսարեր»
, «Օոր ՛Օր» եւ այլ մա–
տենաշարներռւ
միքոցով,
կամ կուսակցական
մար—
մ իններու
եւ անՀատներու
նախաձեռնութեամ
ր ;
Գ աքակցո
ւթե ան ոչ - պարրե րական
Հրատա–
րակութիւննե
րու շարքր սկսաւ
«Գրօշակ»ի
մատե—
նաշարով,
որուն
առաքին
ԳՐքոյկր
«Ապստամ
—
րական
ոգի»՝
լո յս տեսաւ
\
894
/5ւ :
Այս մ ատենա–
շարին
մաս կր կազմեն.
\%Գ4էն ասգին, ԵՕԹԱ
֊
ՆԱԱՈՒՆԵՒՄկԿ
մեծ ու փոքր Հատո րնե ր Հ ա յե -
րէն , ռո ւս ե ր էն եւ ֆրանսերէն
լեզուներով
:
Գհպի վեէ
Ե թէ քու մ է յ կ է ա ՚ » ք § է յ ո գ ն ա ծ ո ւ տ11|ոյւ,
Դարձեալ յա ռ ա ջ , դ է պի վե՛ր ,
Պիտի գտնես բարձունքներո՛ւ վ ըր ա յ կ օ յ ս ՛
Դարձեալ լուսինն ու աստղեր :
Ե թէ քու մէջ յ ո ՚ ց ս Տ է աղօտ ս ւ արաւււմ ,
Դարձեալ յա ո ա ջ , դէւղի վե՛ր,
Պիտի ղտՍես նանապարեիգ անճատ1ւո.ւմ ՝
էւոբ յ ո յ ս ե ր ո ւ Օո՚ր ջաճեր :
Եթէ քու մէջ կա՛մքն է շիջած պայքարի.
Դարձեալ յա ռ ա ջ , դ է ՚ գ ի վե՛ր,
՚ Լ ե ր ե լ ք ի դ մէ ջ հ ո ղի դ լեցուի՛ ցնծալի՛
Արշալոյսով գանգրա1ւեր :
Ե թէ քու մէ ջ դըրա ծ է վիշտն իր րագի6 ,
Դարձեալ յա ռ ա ջ , ի՛մ ընկեր ,
Ա չքերդ ուղղած ց ա ւ է դ բըխա ծ արցունքիՍ՛
Մի՛շտ դ է պի վհր, գ է պի վե՛ր :
Միլանա
ԱՐԱՄԱ6ԻՍ
ՄՐԱՊԵԱՆ
Թիֆլիսի
«Յառաք»ի
մատենաշարր
Հրատա
-
րակած
է այլեւ
այլ լեզուներով
ԵՕԹԱՆԱԱՈՒՆ
-
ԵՐԵԲ , «Հայրենիք»ի
մատենաշ արր՝
վԱԹԱՈՒՆԸ–
ՋՈՐՍ , «Յուսարեր»ի
մատենաշարր՝
ԲԱՌԱ
-
ԱՈՒՆԵՐԵԲ,
Աթէնքի
«Նոր Օր»է
մատենաշարր՝
շուրք
ԲԱԱՆԸՀԻՆԳ
մեծ ու փոքր դէրքեր
:
Ընղա–
մէնր ԵՐԿՈՒ ՀԱՐԻՒՐ ԵՕԹԱՆԱԱՈՒՆԸՀԵ8
անուն
գէրք
,
Հարիլր
Հազարաւոր
օրինակներով
:
Այս Հաչուէն
դուրս
են անՀատ
Գաչնակցա
-
կաններռւ
նախաձեռնութեամ
ր կամ
Հեզվւնակոլ
-
թեամր
լո յս տեսած
րազմ աՀարիւր
Հաաո րներր
ւ
ԱՀա թէ ինչ տուաւ
Գաշնակցական
Հազգ»ր
իր մողովուրդին
, մշակոյթի
մարզին
մէք,
վերքին
յիսնամ եակին
, եւ պիտի
շարունակէ
տալ
նաեւ
ասկէ
ետք:
Զինուորեալ Մամո ւլր ,
Գաչնակցութեան
չուն–
չէն ու Հովանիին
տակ
, կր ծառայէ
ռւ պիտի ծա–*
ռ ա յէ Հայ մոզովուրգի
արգար
Գատի
յազթանա–
կին, այն է՝
ամբողջական հ ա յ ո ւ թ ի ւ ն ամբողջսս–
կան Հայաստանի մէ ջ :
Հայ
մողովուրգին
Համար ասկէ աւելի
նոլէ
-
րական
, ասկէ աւե լէ ս ր րաղան
Գատ
չկա
յ ;
Այս Գատէ յաղթանակր
եղած
է ու պէտէ քէբ՜
լա յ մ եր «բեւեռա
յէն աստղ»ր
, մէակ
ճչմ արտու
-
թէւնր
, Մ եծ
ճչմ արտու թիւնր
, որուն
պիտի
ձրգ–
տէնք
Հ ասն իւլ եւ պիտի
Հ ասն ինք ։
ՅԱՌԱՋ
Օսմ. Սահմանա դրութե ան հը ռ -
չ ա կ ումէն անմիջապէս վերջ , Պոլսոյ մէ ջ լ ո յ ս տե
սաւ առաջին Դաշնակցական թ ե ր թ ը , «
Ազդակ
»
Երիտասարդ Շ ա բ ա թ ա թ ե րթը , 41 թ ի ւ , տ եւե -
լով մին չ ե ւ
Ազատամարտ\Հ
ե ր ե ւ ո ւ մը :
եւըմ -
բ ա գ իբներն էին դ. Բարսեղեան, Շ– ՄիսաքեաՏ հ ւ
Վ. Թաթո ւլ :
Հ
8
Ա
Ռ
ԱՋ
^ Ը
ԿԱՐԳԱՑԷԲ
ԵՒ
ՏԱՐԱԾԵՑԷԲ
ԷՋԵՐ ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ
ՊԱՏՄՈՒԹԵՆԷՆ
ՎԱՀԱՆ
ՎԱՐԳԱՆԵԱՆ
Ատոր Հետեւանքով
մեր սիրելի
րնկեր
ՎաՀան
ճէ լաէկեանր
ձերրակալուե
լով իբբեւ
Գաշնակ
-
«քօմ իթ ա ճի» Աեբասաիա
վա խագբուե
ցաւ ել բան–
տար կուեցաւ
մ ինշեւ
\
908/
Ա աՀմ
անագրութեան
Հռշակռւմ
ր :
Այս
մ ասին
աւելի
ո բո շ
լուսա բանութ
իւննե ր
ունենա
լու
Համ ար , կլւ խնղ րենք մեբ
Տ ի ՛Իրի կցի
Հին րնկերներէն
, որ գրեն
«Յառաք»ին
, մանրա
-
մասն ճշգռւմնեբով
:
1914
/5՛
ՎաՀան
եւ Փոլատ
կր մեկնին
էրղրռւմ
,
Հ՛Յ՛
Գ • (ԸնգՀանուր
մողովին
:
191 5 /
Հքազկտղարդի
նախլ^ւթաց
շաբաթ
ղ ի–
շեր , կր
ձ ե ր բա կա լո
լ
ին Հնշակեան
շէւիճ-^^ւ»
Տ իգ՜
րան Օտապաշեան
, կարապետ
Բալոլցեան
, Բենիա–
մ ին Թոփալեան
եւ /՚/որռխոն
ղ իւղաց ի Ա ուրատ
։
՚Ծաղկաղսւրդի
Կիրսւկի
առտուն
կանու խ , րնկեր
-
ներ
ՎաՀան
Վարգանեան
, 3 • Փոլատեան
եւ 3 ՚
Վաբդիկեան
արդէն
տեղեակ
եղած
ձերբակալու
-
թեանց,
կր կանչեն
8՛ Փ՛ր
իրենց մօտ
ել
կբ
յանձնարարեն
, զինուոբական
տարիք
չներկայա
-
ցրնոդ
րնկեր
մր վաւթացնել
կովաուն
, Մ ուրատի
մօտ, տեղեկացնելու
իրեն այս ձերբակալութիւն
—
ներբ, որպէս
ղէ ծուղակր
չիյնայ,
քազաք
գալովէ
Ընկեր
3 ՚ Փ՛ի
կողմ է լ^տրուած
րանադնաց
բ,
ընկեր
Մկրտիչ
Գանթաբճեան
,
19
տարեկան
քաք
պատանէ
մբ, կր Հասնի
Ա ուրատի
մօտ,
կուսակալ
Մուամմէրի՝
Առւրատր
խաբէռլթեամր
քաղաք
բե–
րելու
Համ՛ա ր ղրկած
ոստիկաննե
րէն կէս մամ
ա–
ոաք։
Գեո. ա յս բանաղնացր
ղիլղէն
չվերադաբձած
,
արդէն
կր
ձ ե ր բա կա լո լին Կ • Կ՛ի անդամնե րր , ո–
րոնց
յ էք լնկե ր Վս՛ Հան Վարդանեան
եւ Յով
Հան–
նէս Թաչճեան
(պա յտար)
որ ոչ մ էկ կաւլմ ի
կբ
պատկանէ ր : կր թուի
թէ իր բարեկազմ
երկար
Հասակն
էր ոբ ուչագրռւթիւն
ղ բաւած
էր :
Թէ
ինչո՚^լ
մեբ րնկերներր
երբ աե ղեակ
էին
Հնչակեան
«շէֆ»երու
ձերբակալման
եւ
Հարկ
դատեր
էին ղգոլշացնել
Աուրատր
, իրենք
չէէ^
պաՀուած
խնգիբ
մրն է որ կր կարօտի
լուսա
-
բանութեան
Աե բաստիռ
յ բանտին
մ էք մեր լձւկե բնե բր կը
մ ատնո
լ
իւն ամ ենօբեա
յ ծեծի : Զաբա չար կր ծե ծեն
մ անաւանգ
լձւկե ր ՎաՀան
վ^ա րգանե ան ր , էաստո–
վանոէ թիւննե բ կո բղե լու Համ ար : Իր լձւկե րնե րր ի
աես
անոր կրած
աՀալոր
տառասլանքին
,
թո
յն
կ՝ուզեն
իրենց
Հաց բերողներէն
, բայց
չեն ստա
-
նար ;
Շ արա իմնե բ վերք
բոլռրն
ալ բանտէն
Հանե
-
լոփէ Հնչակեաններուն
եւ վերո յիչեալ
պայտար
ՅովՀաննէսին
Հեա կր տանին
մինչեւ
Եէնիիսան
,
ուրկէց
դեռ
իրենց
ողք րլլա լու մ ասին Հեռագի
ր -
ներ կր Հասնէին
: Ալդ քաղաքէն
կ՜՚ուղղեն
ղանոնք
գէպի Աատէն,
րայց
Հոն չՀասած
կ՝առաքնորգեն
ձեռնակապերով
իկիտլէր
- Մէչէտի
կոչուած
ձո–
րը, ուր բոլորն
ալ կբ սպաննեն
,
12
Հոգէ
ւ
2.–֊
ԸՆԿԵՐ ՎԱՀԱՆ
ՄԵԾԱՏՈՒՐԵԱՆ
Զկայ
Ա երաստացէ
մբ որ չճանչնայ
ՎաՀան
Ա՝ եծատուրեա՚նր
ՀՀայրր
Տէըէ^ի
ՅովՀաննէս)
,
բնիկ
Բինկեանցի
,
1895/
կոտորածներէն
վերք
Հ ա սաա տուած
Ա ե րաս տիա
է
Մ եծա
Խուլ։ եաններր
կը կազմ էին ճոխ
՚էեբ ~՜
գաստան
մբ։ իրենցմէ
լսած
եմ թէ , էրենք
կր սե
րէն Մելիւք - էքատուր
անուն իչխանէ
մր։ Այս
պա–
րագան
ճչգելռւ
Հնա րաւո բութ իւններ
կբ
պակսին
անչուչտ
, բայց ես կր գտնեմ
Հաճելէ , եթէ
4 « " /
գեր գաս տան
մր կ՝ուղէ տան է լ կապել
իր ծագում
ր
Հին Համբաւի
մբ ։
Ընկեր ՎաՀան
Աեծատուրեան
, Համակ
խանգ
եւ կրակ
ըլլալով
Հանգերձ,
վերքէն
ծայր գաղա
-
նապաՀ
էբ
։
Նէւ Եորքէ
նոյն Հին բնկերր,
Մ ՚ Գ՛ կբ
կարծէ
իմէ ՎաՀան
մեբ կազմին
մասնակցեցաւ
1908/^ ՚.
կա բծեմ
կբ սխալի
յ
Ընկեր
ՎաՀան
Վարգանեանի
մասէն
խօսած՛^
ատեն, րսէ թէ
1908/
Օսմ.
ԱաՀմանագրութեան
Հռչակումէն
վերք մեր սարքած
առա
քէն
Հրապա
-
րակա
յին դասախօսութեան
առթիլ
իմացանք
ոբ
մեր
կազմէն
անքատ
կար
60
րնկերներէ
րաղի^աց–
եալ իսումր մբ :
Զարմանալու
րան չկայ՛. Ա աՀմ անագրութե
-
նէն առաք, կաղմին
մէք չէր րնգունուեբ
ոեւէ ան -
Հատ,
եթէ
չունենար
մաքուր
անցեալ,
^անբասէր
նկարագիր
ել մանաւանգ
գաղտնապաՀ
ԸԱ՚**Լ"՛–
մ ասնալո
ր յատկութիւն
լ
(5)
9ԵԲԱ0ՏԱՏԻ
Մ1*
Fonds A.R.A.M
