«ՏԱՌԱՋ»
ՑեՂՍՍՊԱՆՈԻթեՍ՚ե 0Րւ1ՔԸ
2) Հ « 6 ՛ / .
ՋԱՐԴԵՐԸ,
ԹԷՀԼԻՐԵԱՆ
ԵԻ
ԼԵԱք-ԻՆ
Բարեկեցիկ
Հողագործի
մր երեք
ղաւակներէն
երկրորգն
կ Լեմքին,
որ իր կեանքր
սկսաւ. արե
-
ւելեան
ԼեՀասաանի
վ՚ոքր
մէկ
գիւղին
մ էք ։ Տե
֊
ղասպանոլթեան
մասին
իր աարրական
ծանօթու֊–
թիւնր ստացաւ
Հէն
րիք
Աենքեվյւշի
«Տո"
երթաս»
վէպէն
, տասներկու
տարեկանին
: Փոքրիկն
Ռա
-
ֆ ՚ ո յ է լ գիմեց
մօրր
եւ
Հարցուց՛
^ոոմայեցի
կայսրր
գէչ
րան րրաւ,
ձգե
-
լով
ո ր վա
յրի
անասուններր
սպաննեն
առաքին
քրիստոնեաներր,
այնպէս
չէ ,
մայրիկ։
Այ" , Լ"""
Գէձ Ր"՛^ էր ՐԲ
"*^Ր1
ղաւակս :
Հապա
ուրի Աեր
ալ
ամ վւի թատ
րոնր
նրս–
տած
, գիտած
եւ ծափա^արած
են , չէ"՛ :
"՛լ Դէէ րան էր, Հարկաւ...
Ուրիչ
դիրքերու
մէք ալ, Ռաֆայէլ
կարգաց
կո րծանած
կարտագինէի
սլատմ ութիւնր
,
տասր
միլիոն
մարգոց
կոտորածր
Ա՚ոնկոլներու
կողմէ
,
50.000
բողոքականներու
ս պանո
է
թիւնր
Ֆրանսա
յի
մ էք եւ
30
Հաղար
կաթոլիկներու
չար չարանքն
ու
քարգր
Ձափոնի
մէք։
•— Ա պանն
ել անպաչտպան
մ արգիկ
պարղա
-
պէս
այն պատճառով
որ ձեղմէ տարբեր
են ,
միթէ"
օրէնք
չկայ,
կր կրկնէր
Լեմքին
միչտ
:
Լեմքին
,
1020/5՛ )
սկսաւ
յաճախել
Լ՚Լ՚՚Վ1Է
Լ Լեմ պէրկ
) Համա լսարանր
: կ՛ուղէ ր պատմ ութիւն
,
գրականութիւն
եւ լեղռւազիտութ
իւն
ուսանիլ
,
ո րպէսղի
իմ անար , թէ
ին չո՛^ ւ
Համ ար , րո լո ր
դա
րե բուն , մ էկ
մ՛ չակո
յթի պատկանող
մ՛արդիկ
կբ
քանան
րնա քնքել տարբեր
մ չակո
յթի պատկանող
-
ներր : Ամէն
մչակոյթի
արմատբ
, անչուչտ
,
էե–
ղուն էր : Արդէն
կր կարդար
ու կր խօսէր
լեՀերէն
,
ռուսե
րէն
, ֆրանսերէն
, գերմ անե րէն
եւ իտա
լե
-
րէն
: Այմմ սկսաւ
"որվիլ
արաբերէն
,
երրայեցե–
րէն
եւ սանսկրիտ
:
Բայց
օր մր,
1921/5,,
Պերլինի
մէք,
ԹէՀ
լիր–
եան
անունով
երիտասարղ
Հայ մր
Հետապնդեց
Թալէաթ
փաշա կոչուած
Թուրք
մր, ղրպանէն
Հա
նեց ատրճանակր
եւ կրակեց
: Երր
Թուրքր
մեռած
գետին
ինկաւ
, Հայր
րսաւ
•
«Այս
մէկր
մօրս
Համար
է ր» : ԱյնուՀետեւ
անձնատուր
եղաւ
ու
ւլ ատա
եցաւ. իրրեւ
մ ա ր դա
ս պան
Լեմքին
, ղ է պքր կարդալով
, սաստիկ
7՞՛ 7 ՚ "
ուեցաւ
ԹէՀլիրեանի
մայրր
մէկն
էր այն մէկ
միլիոն
երկու
Հարիւր
Հաղար
Հայերէն
, որոնք կոտոր
-
ուեցան
Թուրքերու
կողմէ
1915/5՛,»
երբ
Թալէաթ
Թու
րքիո
յ ոստիկանական
ումերուն
Հ րամ անատա–
րրն
էբ։
(ԻյՄԲ
Ներքին
գործերու
նախարար
ր–
սեէ կ՝ոլղէ)
I
Տղան
ողք մնացած
էր
պարզապէս
չնո րՀիւ
ա յն րանին , . որ
մ օրբ
մարմ
ինր ինկած
էր
իր վրայ
ել ծածկած
էր
զինքր : Լեմքին
,
Հարցուց
փրոֆէսէօրի
մր, Լվովի
մէք
«Հայր
չէ՞ր
փոր
ձած
ձերրակալել
տալ
Թուբքբ
իրրեւ
. քարդա
-
րար
» :
Ո չ , պատասխանեց
փրոֆէ սէօրր , չկայ
օ–
րէնք մր , որուն
Հիյ ան վրայ
կարելի
րլլայ
Թուր–
քր
ձերբակալել
:
Ո՞չ
իոկ այն պարագային,
երբ ան ՛լեր
ու
նեցած
է ա յնքան
մ արգոց
սպանութեան
մէք ;
Ոչ է"Կ
այգ պարագային,
րսաւ փրոֆէօ
-
սէօրր
ել աւելղուց՛–
• Ենթադրենք
ռր մէկր
Հա —
լեր
ռւնի եւ կր մորթէ
ղանոնք։
Ո՞վ
կրնայ
խառ
-
նոլիլ : Այգ
ձեր գործր
չէ : Եթէմիքամտէք
, իրա
ւունք ունեցած
չէք
Րէէ՛"Ր
՚ ՚ ՝
Բայց
Հայերր
Հալեր
չէին , բողոքեց
Լեմ–
քին
:
^ԻէԳ
է՝
Ր՚"ա
^ՐԲ
Դ"^Ք
հէ՛–
միքամտէք
երկրի
մ ր նե րքին
դո րծե բուն , րռնա րարած
կ՝ բլ *~
լաք անոբ
ինք՚Կւ ի չխանո
ւթ իւն ր :
Ուրեմն
, ԹէՀլիրեանին
արարքր
ոճիր մրն
է՝
Բ՚"յՅ
"^իր մր չէ արարքր
այն մարդուն,
որ
մէկ
մ՛իլիոն մարգ
է սպաննած
:
Գուք
չաա
երիտասարդ
էք եւ չատ
գիլբա–
ԴՐԳիո֊
, յարեց
փրոֆէսէօբր
: Հարցր
չատ
անճիշդ
կերպով
կր բանաձեւէք
: Եթէ
միայն
գաղափար
ունենայիք
միքաղգային
օրէնքի
մասին
•••
ԹէՀլիրեան,
Պերլինի
մէք
պատճառաբանեց
թէ շարմած
է բարոյական
մզումի
տակ։
իսկ
դա–
տաբանր անպարտ
արձակեց
զայն,
այն
Հիման
՚Լր՚^յ
թէ անՀաւասաբակշիռ
մրն է : Լեմքինի
Հա
մար, ասիկա, կատակե
րղ ութեան
գլուխ
- գոր
-
ծոց
մրն էր • . . Զզեց
ղրականութեան
գասերուն
մէկ
մասր
եւ սկսալ իրաւ ա բանա
թ իւն
ուսանիլ
Լեմ
քին ,
1929/5՛ ,
նշանակ ռ ւե ց ալ Վարշավա
քի
րնգՀ
. զատախազ
:
«կ՚ոլզէի
Հիմա գործիս
բե
րումով
իսկ սորվիլ,
թէ ինչպէս
կբ գործէ
օբէն
-
ՔՐ , րսաւ
մօրր։
Այն ատեն
թերեւս
կարենամ
րան
մր
րնել
աէւոնց
Համար»։
Բարոյական
ումն
է որ
մ "՛բղիկ
Հաշուի
կ՚առնեն
, րսաւ
մ ա յրր :
Ր"՚յՅ
երրեմն
օրէնքր
կրնայ
ինքղինքր
պար
տագրել,
մայրի՚կ։
Լեմքին
, իրաւագիտական
նո ր
Հ աս կացո
ղու
-
թիւն
մբ մտցոլց
ԼեՀաստանի
մէք, պատճառա
-
Գէ՚-ղի պատուական
քաՀանայ
մբ, իր
Հօտին
նման քաքառոզչ
կրօնաւոր
մր։ Այգ
գիւղին
մէք
ցեղր
աղնիւ
է ել զօրեղ
ինչպէս
իր Օդր եւ իր
գի՜
նին
Այնտեղ
կեանքր
չեն սպաններ
ապականուած
մեծ
քաղաքներուն
պէս : Առռղք
ղիւղին՝
առողք
քաՀանան։
Արտի
տէր,
բարեմ՛իտ
ել
միչտ
ալ
պաարասա
ծառայելու
իր Հօտին,
ճչմարիտ
Հոգե–*
ւոր
Հայր
մ բ, ո րքան
մողո վբգական՝
նռ յնքան
եւ
աւելի
Հեղինակաւոր
այս անձր, գբեթէ
ամրողք
գ է ՚ ֊ զ ի ն բնակչութենէն
ս իրուած
ու յաբդռւած
է :
Ըսի՝՛
գրեթ-է,
որովՀեաեւ
իր բազմաթիւ
ծր
-
խականներռւն
մէքէն՝
անՀամ րոյր
քաղաքացի
Համ ա յնավար
մր, ւսնտանե
լի գարձած
էր իր վար–
մ ունքով
ել իր արտա
յա
յտ ո ւե լո ւ
մ իտքով
ու ձե
ւերով;
Արղեօվւ
ինշ ւ՝ Համար , չենք ղիտեր
• • . :
Թերեւս
նա/սանձն
է պատճաո
ր,
անտարակ՚ւյս
աչքառու
տա
/ւրե
րո
լ թ իլ՚՚ւ մր կ՚սյ
այս երկու
անձե
րու
մ իքեւ : Ա ա էնաւորարւսր
քաՀանա՛ն
քտքառ
ո։լք
է եւ Հումկու
, ի՛՛կ
մ իւսր՝ վատառււղք
եւ վ աիտ
:
Ա ակա
յն կայ
թե րե ւս դարձեալ
ուրիչ
պատ
-
Սառ
մր որ կարելի
չրլլար
մերձեցում
մբ այս
եր–
կոլ
անձերու
միքեւ
:
Ամ էն անգամ
որ
Համ ա յնավար բ կր
Հանգիպի
քաՀանա
յին , ատե
լութեամ
բ կր նա յի անոր
աչքե
րուն մէք ե այն Համողում
ր ունի թէ ան
պնակալէզ
եւ ղատարկապռրտ
մրն է ։ ինքն
Համայնավարր,
չավւաղանւլ
նիՀար,
թէեւ չատակեր
եւ
խման,
գմբախտաբար
երբեք
չօղտռւիր
իր առած
սնուն
-
գէն
• • . : Բաքաո ողք չէ , զ ի՚֊ղին
բնակիչներբ
կր
՛իկա յեն արգէն
:
Օր
մ ր սակա
յն գմ րա խտա
րա բ Համ՛ա
յնավարր
ծանրապէս
կր Հիւանդանայ
: Ոմիչկր
կր Հասնի
իր
սնարին
մօտ
ել ախտաճանա
չու թեամ
ր կր
Հետեւ–
ցրնէ թէ արիլնաՀոսութես/ն
մբ Հետեւանքով
չա
-
՚իաղանց տկար ւՌ/ացած
է , ռրռվ անյապաղ
փռ
-
խագբել
կուտա
յ գիւղին
մ ա յբավանքին
յարակից
Հիւանզանողր
ո բպէսղի
դարմանուի
:
Գթութեան
քո յրերուն
ամէնէն
տա րե ց ր ,
որ
տաբիներու
փո րձառո
ւթ իւն ր ունի , Հ իւանգնե
րոլն
իբ առօրեա
յ ա յցե լութեան
պաՀռւն
, կանգ
կ՚առնէ
այս
նորեկ
Հի ւանղ ին անկ ողնին
առքեւ , կ՛ա
յլա
յլ–
լի,,
ու կր քանայ պարտկել
իր վրայ
ղործած
գէչ
տպաւո
բու թիլններր
, տեսնելով
անո ր
աՀաւո ր
վիճակր
: Ա՝ ա յբապետր
որեւէ
առթիւ
անոր
Հետ
ղո րծ չէ ր Ոէ նեղ ած
ե ւ
5ք.՜՛
յնիսկ
կ՛անո իտտնա ո ու -
նոր
կարմ իրներու
յատուկ
մ տա
լնութիւնր
ու խօ
սեցաւ, անոր
Հետ
քաղց րութեամբ
եւ ան կեղծ
ու –^
թեա^ր
:
. է , ^ ^ ՝ . « . յ ։ . . ^ ^ Հ
— Պարոն
,
կբ տեսնեմ
որ բաւական
լո՚^ր^
է
ձեր
պա բազան
• • • : Կբ յուսամ
թէ բմիշկր
պիտի
րնէ՝. ինչ որ կարելի
է ։ Աակայն
, առաքին
բմիշկր
դարձեալ
ամ ենա կա
րող
բարի
Աստուածն
է :
Պի
տի
ո լզէ ի՛՛ ք որ Հռգեւո բ Հայրր
ձեզի
օբՀնութիւն
մր տար
իր այցե լութեամ
ր ՚
• • ;
Պէտք է
գիտնաք
թէ շատ
բարի
եւ անձնուէր
է մեր քաՀանան
• • • :
պած
:
Համայնավարին
պեխերբ
ցցուեցան
ու ակսաւլ
գմզոՀիլ
եւ պռռպռալ
:
^– Պիտի
չռւզէի
մտնել
այսպիսի
անբաղձալի
բումարանի
մրմէք,
ուր կր յաճախեն
կրօնաւոր
եւ կրօնաւո
րուՀ ինե ր : Այս չէր բաւեր,
կ՚ոլզեն
զիս
կաչադել
եւ պարտագրել
րնգունելու
Համար
զղոլելի
եւ անՀաճոյ
տէրտէր
մբ– • . • Ոհ , ոչ , Հա
ւատացէք
, ատոր չեմ կարող
Հանգոլրմել
:
Առաքարկ
մ լն է որ կ՚ընենք
ձեղի , ուրիշ
ո–
չինչ,
Հասկնալի
է թէ չէք փափաքիր
,
յարեցմայ–
րապետր:
Եթէ
մեռնիմ,
պիտի
ուղէի
որ
քաղաքային
թաղում
մ ր միայն
կատարուի
,
բացարձակապէս
քաղաքային
• - • ;
Այս
խօսքերբ
արտասանած
միքոցին
իր բր -
ոունցքր
կր րարձրացնէր
Օգին
մէք ել
ակռաները
կր կճրտեցնէ
ր • մ ինչդեռ
մա յրա պետբ մեծ
Համ
-
րե րութեամբ
կբ փո րձէ ր Հանդարտեցնել
Հ իւան–
Ծի չարչբկէք
ձեր անձբ
քզագրգռոլթեամբ
• • • կրնայ վտանգաւո
ր դառնալ
ել մաՀ պատա
-
Հիլ...։
— Աատկիլ
. . . :
Ձեր
փափաքին
Համաձայն
թաղում
մբ կր կատարուի
:
Այո
, ամէն
ինչ քաղաքային
.
Անշուշտ
, կր խոստանամ
ձեզ : Պիտի քա
-
քաղաքա
.յին
նանք դտնել
նաեւ պատանք
մբ..՛ որ բյլայ
բոլո
րովին
կարմիր
:
֊
Եթէ
կարելի
է ամէնէն
կարմիրը
Համաձայն
եմ
X
Այդ
իրիկունր
բմիշկբ
անկողիններուն
առքե
-
ւէն անցաւ , յաքորդ
օրուան
«գործողութեան»
են
թարկուելիք
Հիւանդներր
քննելու
Համար ։Երր
Հա
սաւ
Համայնավարին
առքել, տեսաւ
որ արիւնա
-
քամ
ել տժղոյն
էր ու կա րեկցութ
եամ բ իր գլ*"–խէԼ
շարմ ելով
րսալ
.
՝ Հ
— ԳոՀ չեմ ձեբ վիճակէն...։
Աէկ
բան
միայն"
կրնայ
ձեղ րմչկել
ու աղատել.
առողք
արիւնի
մր ներարկում՛
: Բայց
չեմ գիտեր
թէ ո^վ
4/՛ ՚՚՚Հ
րնե
լ ա յգ կենսատու
նուի բաբեր
ոլմ բ • . . է
Հիւ անգր
չլմորած
ու ակնապիչ
գիտեց
բմիչ
կր որ կր Հեռանար
... : Աա յբապետր
բմիչկին
բե–
կե բացած՝
սակայն
տակաւին
չէբ Հեռացած
Հիւան–
"
գին
քովէն
.
(–^Հ
^\^ք–
^
-
ԷՀ ուրեմն
, խնչ պէտք
է րթ՚ի^
՝Հձֆց^Դ՛^՝
Համայնավարր
աղապատանքով
I ֊ -՝ ՚ ՜ ^ ձ ՚ Դ ՜ " >՛՛՛՛Յ
^՞5/^
կ՚ուղէք
որ րսեմ,
բմիչկը
ձեզթ խքՀԽֆքՀ\՝"՛
ցաւ
արդէն պէտք եղածր
• • • է
Հետեւարար
գատապարտոլա^ծ
եմ
. . • :
Պէտք է մէկր գտնել
ւ
՚
֊
Գո՞՛ւք
ալ մէկր
չէք ճանչնար
,չէ՛՛ք
յիչեր՛^
Հարցուց
գլխիկոր
:
ինչպէ՛^ս
թէ ոչ, ես կբ ճան^ամ
մէկը։
բանե լով
որ պա տմ ա կան
օրէնսգրութիւ
նր պէտք
է
ծառայէ
ոչ այնքան պատմե
լու
անՀատր,
այլ
պաչտպանելու
րնկերութիւնր
: Գրեց
՛լիրք
մ բ ոճ
բա գռ րծնե
բու
վե րագաս տիա րակռ
ւթե ան
մ ասին
եւ
ռւրիչ
գիրքեր
, վե բ լուծելու
Համ ար
ուրիչ
ե ր–
կիրներոլ
օրինաղրքերր
: Լեմքինի
ղրածներր
ազ–
ղեցին
ԼեՀաստանի
նոր պատմական
օրէնս գրո
լ -
թեան
՛իրա յ , որ վաւերացուեցաւ
1932/5> :
Բա յց
անո ր մ աքին
մ էք կ՛ ա լե կոծ է ր աւելի
մ եծ ղագա
-
փար
մ ր :
Պ՚ստմական
օրէնսգրոլթեանց
միացման
օրա
կարգով
ել Աղղե րոլ
Գա չԿւակցութեան
Հովանա
-
լո բութ եամր
Համ ամողով
մ ր
ղում արո
ւեցաւ
Ա ատրիտի
մէք
1983/
Հոկտեմ՚րերին
: կր
մասնակ
ցէին
37
երկիրներու
առաքնակարգ
իրալաղ էտնե
-
րր։
Լեմքին,
ռր ԼեՀաստանի
կոգմէ
ղացած
էր ,
առաքարկեց
Համամողովին՝
ծովաՀէնո
լ թեան
,
գերեվաճառութեան
կամ
թմ րե ց ո լց ի չնե
բու
առեւ–
տռւրին
նման
միքաղղային
ոճիրներու
չարքին
քն
նել նաեւ
իր որակած
«րա ր րա րո սոլթ ե ան ոճիրը
»
« ազգային
, կրօնական
կամ
ցեղային
բաղմու
թեանց
բնաքնքումր»։
Առաքարկր
մեբմուեցաւ
այն
վաղեմի։ պատճառա
բանութ
ե ամ ր , թէ
իրաւունք
չունին
մ իքամտելռւ
ուրիչնե
բու
ներքին
գո րծե
-
բուն
Վարշաւա
վերադարձին
, Լեմքին, կաոավա
-
րական
թերթերու
յարձակմ
ան
ենթարկուեցաւ
իրրեւ
գ աղափա րապա չտ
յիմ ար
մ բ ։ Ա տիպո
ւեցաւ
Հրամարիլ
իր պաշտօնէն
եւ օրէնքի
դասախօսի
նռր
պաշտօն
մր ստանձնեց
:
Միտյ>բ սակա
քն երրեք
չէր Հանդարտեր
: Գբ–
րամ գտած ատեն
գիրքեր
կր գրէր «բարրարոսու
-
թեան
ոճիրին»
շուրք
, կամ
գասախօսութիւններ
կբ սարքէր
եւ կբ մասնակցէր
այն րոլոր
օբէնսգի–
տական
Համ ամողովնե
բուն , ուր կր կա բծէ բ
թէ
իբ գագափա
րներր
ա րծա րծե
լու պատեՀութ
իւն
մ բ
կրնար
ներկա յանալ
: Գնաց
այս առաքելու
թեամ բ
Պուտափէչթ,
ԲոփէնՀակ,
Փարիզ,
Ամսթէրտամ
,
ԳաՀիրէ
:
Անդամ
մր , իր գաղափարին
գէմ բացէ
ի
բաց
թշնամական
պա
րո ւնակո ւթեամ ր գիրք մբ
Հրա
-
տարակեցին
Ռուսերր,
« Հակա
յեզափոխական
միքամտոլթիւն
պատմական
օրէնքին
մէք»։
Տա
-
ռաքարանր
ղրած
էր Անտրէ
յ վիչինսկի
, «Բարբա
րոսութեան
ոճիրր»
միքաղգային
օրէնքով
պատ
-
մելի արարք
մը նկատել
առա
քա րկե լով,
կր
գրէր
՝ԼիշԻ^"հԻ
՝ Լեմքին
պարղապէս
կ՛ուզէ
ճամբայ
բանալ
գրամատիրական
աչխարՀին
առքեւ,
քց .
Աիութեան
գործերուն
միքամտելռլ
Հտմար»
X
Երր
1939/5՛
Նացիները
ԼեՀասաան
արչաւե
-
ցին , Լեմքին
, ուրիշ
Հարիւրաւոր
ԼեՀերոլ
Հետ
ապաստանեցաւ
ընգարձակ
անտառ
մ ը :
Այնտեղ
տեսաւ
ռր Գերմանացիներր
կր ռմբակոծեն՝
մօ
տակայ
ղիւղի
մբ մօտ բերուած
գաղթականական
կառախումբ
մ ր ։ կառախումբին
մէքը
թխուած
քանի
մը Հա ր իւր
մ անուկնե ր գուբս
ե լած
ել գե
-
տիններր
նստած
նախաճաշ
կ՚րնէին
: Տանկարծ
Օ–
դանաւեր
իքան ցածր
ել սպաննեցին
բո լո րն ալ . . .
Այս
պատմութիւնր
բնե լով,
Լեմքին,
քղա
-
ձղօրէն
ձեռքերը
կը պրկէր
թիկնաթոռին
վբայ
:—.
«ինշո՞ւ
ղարմանալ,
որ գաւլավւարս
չեմ
կրնար
մ ոռնալ»
• • •
Բանի
մր ամիս վերքը
Լեմքին
զնաց
Վիլնիուս
(Վիլնա)
Ռռւսեբու
կռղմէ գրաւուած
քազաք
մր
ծերուկ
գիւղացիի
մր կողմէ
քշուած
սայլփ
մր
վրայ։
ճ՚ոմբոբդութիւնբ
տեւեց
մէկ
ամիս։
Լեմքին
ունէր
մօրուք
մր, որ
մինչել
կուրծքը
կր
Հասնէր
եւ բաւականաչափ
դրամ,
ղոյգ
մը Հեռա
դիրներ
քաշելու
Համար
;
Հեռաղիրներէն
մէկր
զրկեց Շոլէտ
իր
մէկ
ծանօթին
դատական
նախարարին
որ
դրամ
՚լրհ^Յ
ԻՐ՛՛^ Աթ"Ք^"Ր^
երթալու
Համար։
Երկրորգ
Հեռաղիրր
ուղղեց
Փարիղի
իր Հրատարակիչնե
-
բուն
եւ տեղեկութիւններ
ուզեց
ձեռագրի
մը
մա
սին , ղոր ղրկած
էր իրենց, պատերազմի
պայթոլ–
մէն
եօթն
օր առաք
:
Fonds A.R.A.M
