թՈՐՈՍ թՈՐԱւյԱնԵԱՆ
ՄԱՐԳԸ ԵՒ ԻՐ ԳՈՐԾԸ
բ.
Երբ
Զ ՚ ՚ ՚ ֊ ա ր թ Ն ո ց ի
վերակազմոլթեան
իր աչ -
իաաաՆքներր
աւարաեց
, ճարաարասլեար
կրկին
դարձաւ. Անի, այս անդամ աւեվ, լաւ.պա (մաննե -
րու. մէչ, Ակաղ.
Ն–
Մառէ ղեկավարած
՚պեղույ ֊֊
ներուն
մասնակցելու
Համար;
Մնալով
այնաեղ
երկար
աարիներ
, թ՛որամանեան
դարձաւ
Աառի
ամենակարեւոր
աչիւաաակիցր
՚. Գլիսալորարար իր
կաաարած
աչիաաանքնե
րո
ւն
չնորՀիլ էր
Բադ–
րաաունեաց
չքեղ
մայրաքաղաքին
կարեւորութիւ
նր մէկ անզամէն
աննախլ^թաց
կերսրվ
բարձրա
ցաւ
դիաական
աշիաբՀին
աչքին
յ
Ցոյց
աալու
Համար այն ծայբայեղօրէն
անշաՀախնղիր
եւ նր–
ուիրուած
Հոդեվվէճակր,
որով Հայ
դիանականր
կր մօտենար
այդ դործին
,
ապրում՝
իրեն Հա
մար
իսօսքր աանք Ա՛ ԱՀաբոնեանին
\
« Անին նրա Համար ապրող,
չնչող
իբա–
կանութիւն
էր : Անիի անցեալր նրա աչքում կեն -
ղանի
ներկայ էբ; Նա տեսնում էր անցած
իրերր^
դէպքերր,
պաակերնեբը։
Լսում էր անցեալի
ձայ–
նր,
ղդոլմ էր անցեալր;
Անիում նրա Համար մե
ռած կամ փլատակ իր չկաբ ; Բոլոբր նրա առ^եւ
լրիւ կանդուն
էին
,
որովՀեաեւ
բոլոբր նա վեբա–
կառուցե
լ էր արոլեսաադէտի
իր Հբաչադործ
եւ
ճչդբիտ
երեւակայութեան
մէ^; կարծես
, նա աչ–
քով տեսել էր այս Հոյակապ
չէնքերի
կառուցող
վարպետնեբին
, խօսել էբ նրանց Հեա,
աչակերտել
էբ , միասին
աշէսաաել, եւ այսպէսով
որսացել էբ
նրանց վարպետութեան
դաղանիքնեբր
; Ականա -
աեսբ
մ իայն
այսքան
կարող էրղիաենալֆ
ւ
Այդ
օրերուն
անՀատական
Հ բատա րակու -
թեամ
բ
լո յս տեսնող
Հա
յե րէն
պար
բե րա թե
ր թե
բ ր
Ի ՚ԼԻ^ակի
չէ
ին ղուա
մ ասնագիտական
յօդուած
~"
ներ
տպադբելու
,
մասնագիտական
եղանակով
էէ ա րտարա պետ ական
յատակադծե
րուէ
օմ տուած
աչխատոլթիւննեբ
ՀբատարտկԼլր
գբեթէ
անկա -
րելի էբ : Հակառակ
Մ առի
թե լագրանքնե
րուձւ
կայսերական
Գիտ– Ակադեմիայի
Հրատարակոլ -
թեանց մէջ Հանդէս
գալու
թ՛որամանեան
կ՛ու
զէ ր իր ա շվսատո
ւթ իւննե
ր ր
Հ րա տար ակե
լ մէկ ան
գամէն. Համադրական
գրոչմ տալով
իր Հետաղօ–
աութ իւննե բուն : Այդ պա աճառով
է ր առալելա -
բաբ որ, երբ ՀամաշխաբՀային
առաջին պատե -
րաղմէն
անմիջապէս
առաջ
Վիէննա
յի վաստակա
ւոր
փրօֆ. Ատրչիղովսզին
փաղւաք
յայտեհց
ք^՛– -
րամանեանի
Հետ միասին
րնգաբձակ
երկս/սղու
թիւն մր պատրաստելու
Հայկ
. ճա րտա րսպետո
ւ–
թեան
մասին,
ցոյց տալու
Համար
անոր ^արգաց–
ման
օղակները եւ Եւրոպայի
կրած
աղդեքութիւն
ներր, ճարտարապետբ
ընղունեց
անոր առաջար -
կր։
Մեկնեցաւ
Վիէննա, իր Հետ տանելոԼ
տարի
ներու
լհւթացքին
իբ կատարած
մանրակրՀիտ չա–
փադբութիւններր
եւ բազմաթիւ
լուսանկսրներր ;
Վրայ
Հասաւ
սակայն պատե բաղմ
ր, եւ Հսյ գիէո -
նականը
այլեւս
միջաղղային
վարկ
վաատկած ,
ստիպուեցաւ
աճապարանօք
դառնալ
Հայաստւօն :
Պատերազմի
րնթացքին
, Հիմնուելով
դլթսւորա -
բաբ
թ՚որամանեանի
տ չխատութ
իւննե րո
ւն
վրօ՚յ ,
Ատրչիզովսկին
պատրաստեց
Հայ ճարտարապե -
տութեան
նուիրուած
իր ծանօթ ա չխատութ
իէձը
որը
Հ րատարակուեցաւ
1918
թուականին
(8
ՅԱ -
էսՈՏէ (^61 >\ո116Ո1Շք) :
Պատերազմի
ընթացքին
ինքը
ք9՝որաԽնեաւ -
նը
ծանր
օրեր ապրեցաւ, իրընտանիքին
^ես,
տեն
մ ր մնալով
Թի՚ֆլիո
,
ապա ստիպոլահ
րլրս -
լով
անցնիլ
Ալեքսանդրապօլ
ել Երեւան ; 1՝մրս։խ–
տաբար այս փոխաղրո
ւթեանց
ժամանակ
կ"ք -
սուեցաւ իր ա չխատո
ւթ իւննե րուն մէկ մւսօր–
էՁոբՀրդային
իշխանութեան
օրերուն՝
"՛ն -
ջոցնեբր
ունեցաւ
պետական
ծախքով եւ
ք""/"՚յ(ւ#–
կան աջակցութեամբ
պեղո ւմներ ել Հրաքարս ^
կութիւններ
լհւելու ւ\յշանակուեցալ
ԵրեւԱէ*ւ1՝ ՚զ^Աէ .
թանգարանի
պատմ ա - գեղարուեստակսւ^ւ
Ր"՚^\ւի
վարիչ I
1934^
"ԿիզԲՐ մեծ չուքով
տօնուեցա՛–
^"/՚*–
մանեանի
ղիտական - ղեղարուեստական
երկսւ ^
բամեայ
ղո րծունէութեան
յոբելեանբ;
Հ " ՚ 7 " " ՛ -
աանի կառավարութիւնը
այդ Հանդիսաւ՚՚Բ
"՚ռի ^
թով
զայն վաբձատբեց
«գիտութեան
վսււ""՚"կսւ ^
լոր
գործիչ»
տիտղոսով :
Թորոս
Թորամանեան
մեռաւ
1934
թ՚՚՚֊է
^"՚Ւ–
տին
։
Աւելի
մանրամասնօրէն
իր գործին
ձ՚^՚՚Ի՛^
Ի">^
սելէ առաջ, ամփոփ
դիծերով
ա չխատ
ինք
^՚^ ք^^"՛
՝•
յացնե
լ այն վիճակը՝
զսբ ունէր
Հայկ. ճ՚որտա ^
բապետութեան
ղիաութիւնր,
Թորամու^^՛"^^
"՚ ՚՝
ռաջ ։
ՇնորՀիւ
Ըհ.
յէx\է^ի, Ե. Ցշ ԱօաբեՀ^՝^^1։
ղային
ղիտական
աչխաբՀր
1800".//՛"*–^՛"^"՛^՝
ներէն
ասգին
սկսեր էր
արղէն
հե՚Ո՚՚՚՚^ք՚^ք"^՛՜հ
Հայկական
արուեստին
կոթողնեբով
, եւ ՚^/՛ ^^՚^^
այդ
յիչատակարաններուն
մէջ առանձթ՛
՚Ժ՛^՛^ ՝^
կութիւն
մը տեսնելը
խղճի եւ ճաչակէ
*""^՛"^"՛
՚՝
ՕՐՈՒԱՆ
ՇԱՐԺՈԻՄԻՆ
ՀԵՏ
Աթ աՎառ պօւտհոսզԱ չկայ
ԼԱՒԱՏԵՍ
ԸԼԼԱԼՈՒ
ՀԻՆԳ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐ
ԿԱՆ
Անցեալ
չաբթու,
Փարիզի մէջ Հաւաքոյթ
մր
ունեցան
Իք– Միութեան
, ԼեՀաստանի
, Զեխոսլո -
վաքիո
յ , Հունդարիոյ
եւ Ռումանիոյ
ամերիկեան
ղիւանագիտական
ներկայացուցիչները
ել արտա–
քին
նաիսարարի
օգնականներէն
եւրոպ
. գոբծե -
բու
վարիչ Պ՛ ճոբճ
Փրրքինսի Հետ
խորՀրղակցե–
ցան
զիրենք
չաՀագրդռող
Հարցերու
մ՛ասին ; ԼԱ–
ռաջփն
Հանդիպումն
է այս
16
ամիսներէ ի վեր);
Ամերիկացի
թղթակից
մր, այս առթիւ, տե -
սակցութիւններ
ունեցած է բոլոր այս դիւանա -
գէտնեբուն
Հետ եւ քաղած է անոնցմէ
Հետա -
քրքրտկան
տե ղե կո ւ թ իւննե ր , մ ասնաւո բարաբ ար
բանեակ
ե րկիրնե
բու
զինուորական
պաարաստոլ.^
թեանց , ապրուսաի
պայմաններու
եւ այլ այժ -
մ՚էական
Հարցերու
մասին։
Այո աե ղե
1լո ւթ իււննե -
րէն
կարելի է քաղել
որոշ եղրակացո
ւթ իւննե
ր ,
որոնք կը ցոլաց^ւեն
յիչեալ
դիւանագէտներու
աե–
II
ա կէ տնե
ր ը :
Արգ, ամերիկացի
ղիւանադէտնե
ր ը
կը Հա -
լատան
,
1 )
Որ արբանեակ
եբկիրները
չեն
ծրաղրեբ
պատերազմ
ի Հռչակում
մ ր Եուկոս լաւիո
յ ղէմա
յս
գարնան կամ ամբան :
2 )
Որ Համա յնավար
կառավա
բու թեանց դէմ
բացէ ի րաց ապստամբելու
անմիջական
յոյսը
չկայ այգ երկիրներու
մէջ ;
3)
Որ Համա յնավար
կառավարոլթեանց
գե -
կավարնԼ րր ,
Հ իացման
արժանի
յաջողութիւնն
եր
ունին
իրենց վե րա շինութեան
ծրագիրնեբու՚ն
մէջ,
բայց օրը
24
ժամ դլուխ կը պայթեցնեն
,
որպէսզի
կարենան
ղարկ տալ
ղո րծա րաննե
բո
ւ աբղիււնա -
բեբութեան
եւեբկրաղոբծական
արտագրութեան
:
4)
Որ Պուտափէշթի
, Պուքբէշի,
Փրակայի եւ
Վտրշավա
յի
մ էջ Մ • ՆաՀանգներր
ներկա
յացնելու
պաշտօն
ր ծանբ եւ ձախողմ
ան
դատապարտուած
ղո
րծ
մ րն է :
Ամ երիկաց
ի
դի
լ անագէ տնե
րր
Համ աձա
յն են ,
որ Եւրոպա
յի մէջ պատերազմ
մ ր կրնա
յ պա
յթիլ
ա յն աաեն
, երբ արբանեակ
երկիրներու
բանակ -
ներր կր յարձակին
Եուկոսլաւիոյ
վյէայ;
Բայց
անոնք մօտալուտ
չեն գտներ
այզպիսի
յաբձա -
կում մր :
էաւոոււէէէռսոր^հ
մէկը ա յն է , որ կոմ
ինֆորմի
Հակաթիիմոյական
սլայքարր
, որ դեռ կր չարու -
նակոլի
, յաճախ
աւելի
բուռէւ եղած է քան ինչ որ
է ա յսօր ; Եուկոս լաւիո
յ դէմ որեւէ
յա րձակո
լմէ
առաջ տրամաբանական
պիտի րԱար , որ անսովոր
կերպով
խիստ
քաբողութիլն
մր սկսի
մամուլի եւ
ձայնասփիւռի
միջոցով :
Մ իւս
կողմէ , եուկոս
լալ
ղինուո րներոլ
կողմէ
Հունդա րական ել
ռում տնական
սաՀմ
աննեբոլ
կարծեցեալ
բոնա րա բո ւմնե րո
ւն
զ էմ
բողոքներ
դրեթէ չեն լսուիր
ժամ տնակէ մր իվեր : Ար բան–
եակ
պետութիւն
մր, որ ցարդ
այսպիսի
20
բո -
ղոքնեբ
ղրկած է Եուկոսլաւիոյ
, կր
ղոՀանայ
այժմ սով
ո րական պատմ
ո ւթ իւննե
ր միայն
Հրատա–
րակելով
թեբթերու
մէջ։
Թի՚թօ , այնուամ ենա յն իլ
կր նկատոլի
թիւ
1
Հերետիկոսը :
Պալքաններու
կացութեան
շուրջ տիրող
լաւա
տեսութեան
երկրորզ
սլատճառբ
Հիմնուած է ա–
մեբիկեան
գիլ անազ.էտներոլ այն Համոզումին վբ–
.այ, թ1 ԻՐ^՚^Ք
գ ի ՚ ՚ ՚ ց ա հ
սլիտի րԱային
, եթէ ան֊
՚՚յւՕական
պատերազմի
մը պատ բաստութ
իւննե
բ ը
աեսնուէի՛^ արբանեակ
երկիրներու
մէջ։
ճիշգ է
բաց՚"Ր^"՚Կ
էէ " " յ " ՛համոզումր ելանոնք կը
"վ՛՛արանին վճոական
շեշտ մը դնել
իրենց
խօսքե–
րուն
՚ է ՚ ա յ , րայց
կ՝աւելցնեն թէ անկաբե վ, պիտի
ար թաքցնել
զինուորական
լայն պատրասաոլ -
Ղ\ւններր,
մինչ
իրենք
որեւէ բանչեն
նշմաբած
այս
ո ւ զ զ " ՚ ՚ թ ՚ " " ՚ ^ Ւ =
Գիտեն սակայն, թէ անցեալ
տարի
բարձրացած
է պտաե բազմական
նիւթերու
ա բտաղ բութ իլն
ը ել
"ունգարիա
, Ռումանիա ու Պուլկաբիա
,
Հաշտու
թեան
ղաշնազրերով
թոյլատրուածէն
աւելի
զօրք
ունին ներկայիս : Հունղարիա
ել Ռումանիա
, մ ի–
ասնաբար ,
350.000
զինուոր կըպաՀեն,
այնքան
որքան լեՀական
բանակի
ուժն է :
Լսէւատեսութեան
երրորդ
սլատճառբ
այն է,
որ ամերիկացի
զիւանաղէտներոլ
կարծիքով, ար
բանեակ
բանակներր,
իբրեւ
յարձակող ու կռուող
ուժ
բարձբ որակ մր չեն ներկայացներ
; Բարոյա
կանը լաւ չէ– Գիւանաղէտներէն
մէկր, իր պտչ -
սւօնավարած
երկրին
մասին
խօսելով
րսաւ. —,
« Զինուորներր
ուժգնօրէն
պիտի
կռուին
իրենց
տուները պաշտպանելոլ
Համար,
բայց
յարձակո -
ղական պատերազմի
մր մէջ, անոնք,
Հաւանաբաբ
եւ պարզապէս
խրտուիլակի
դերպիաի
կատարեն» ;
Այս
բանակներր
զինու ած են խորՀրդային բա–
նակներու
աւելցուքով : Ու բոլոբր
տկարայյած են
քաղաքական
մաքրագործումներու
Հետեւանքով -
Զորրորգ պատճտռ
, րստ ամերիկացի
դիւանա ~
զէսէներու
Գ՛արնան կամ ամառր
պայթելիք
աատերազմ
մը պիաի
փճացնէր
սննղամթերքի
Հունձքր
, որուն
այնքան պէտք
ունին արբանեակ -
ները՛ Պալքանեան
եբկիրներր
, անցեալ
տարուան
ււաստիկ
ե րա չտութեան
պատճառով
, գե անա խրն–
ձսրի
եէ. եղիպտացորենի
մեծ պակաս
մ ր ունին ;
կ՝ըսուի թէ Հունձքը լաւ պիւտի րԱայ այս տարի %
Այս նաիսատեսու թեամ
բ , արբանեակ
երկիրներոլ
կառավ արու թիւններր
—՚–՛ եթէ որոշում
տալու աբ–
աօնութիւնր
ունենան
պիաի։ նախրնտբէին
ջբն–
(ել պարենաւորման
բաժնեչափային
գրութիւնր
եւ
իջեցնեչ
գիներր, քան թէ նեւոոլիլ
ղինուորական
անստոյգ արկածախնգրութեան
մր մէջ, ինչ որ ի–
րենց ներքին տագնապը
աւելի պիտի ծանրացնէր
:
Բազմ աթիլ տեզեկոլ
թիւններ կան նաեւ
, որ
երաշտութեան
չափ ւթւասակաբ
եղած է
զ.իւզացի^
ներու իւավւանա րա րական
րնթացքը,
կառավարոլ–
ի^եան
Հ ողաղործական
ծրտղի
րնե
բուն դէմ :
Թէեւ
անօնք կաղմ ակերպուած
գիմ
ագրութիւն
ցո
յց չեն
«••*/ւ —
աքդ.րանին կ ա ր ե չիո
ւ թիւնը չունին
թայց
երբեմ^ւ երբեմն
զօրք կր ղրկուի
Հողագոբծական
շրջաններ
ր , զսպելոլ
Համար
բողոքի
տարերային
շարժումներ
, գիներու
Հակակշռին եւ կոլխողաց -
մսն
ձեռնարկներու
դէմ
լ
Ուտեստեղէնի
րաշխումր
մեծապէս կր տար -
րեքէիւ մէկ երկրէն
միւսր։
Միակ
ընգՀանրացոլմը
կարելի է րնել րսելով, որ ոչմէկ արբանեակ
երկ–
րիմէջ,
սննդամթերքր
բտւարաբ է
բնտկչոլթեան
կարիքներուն
Համար։
Երկիրներ կան, ուր խրս–
ւոիւ կր կիրարկուի
բաժնեչափային
գրութիւնր ,
— այս սլաբագային
, բանուորական
տոմս
ոլնեցո–
՛ԼՐ. հէ" առ կէս աժան կր դնէ իր ուտելիքր, իսկ
կայ
երկիր մր, ուր թէեւ
բաժնե չափա
յ ինդբո
լ
թիլն
չկայ,
րայց մէկ քիլոկրամ
կարտզր
կ՝արժէ
17
տոլար
(6500
ֆրանք) : Մ տաւո րականնե
բ ր աւելի կր
տառապիւն քան բանոլոբներր
, բայց այս վերջին–
ներն ալ չեն կրնար կանոնաւոր
կերպով
միս տես
նել
իրենց
սեղաններուն
վրա
յ ;
Լաւ
Հունձքն ու խաղաղութիւնն
են որ պիտի
դոյն պաբտք
մը նկատել։
Շ ատ
թերի էին սակայն
Հա յկական
ղանաղան ճարտարապետական
մնա -
ցորգներու
նկարագրական
աշէյատանքն
ու չափա–
դրութիւննե
ր ր : Եւ աւելին՝
Հա յկական
արուես -
տին
միջաղգային
ճաբտարասլետ
.
պատմութեան
մէջ կր տրուէր
բոլորովին
երկրորդական
տեղ
մը.
- Հայ ճա րտա բապետութ
իւն
ր
բի ւղանգա կան
ին
գաւառական
մէկ տարբերակը
կը նկատուէր ;
Այսօ՞բ;
Այսօր,
միջաղղային
դիտական կար -
ծիքը վեբջնապէս
գլուխ
խոնարՀեցուցած
է օր -
րստօրէ
աւելի փաստոլող
այն իրականութեան
առ
ջեւ՝ որ Հայկական
արուեստր
ինքնուրոյն
է ել
ազգային
կոչուելու չափ առանձնօրէն
յատկանըչ–
ուած, որ՝ ան կուգայ չատ
Հինէն
, եւոր վերջա ֊
պէս՝
Բիւղանգիոնին
եւ տակաւին
Հեռաւոր
Արեւ
մուտքին Հետ իր ունեցած
փո խ-յա
րա բե
րո
ւթ
իլն^
ներուն մէջ անիկա շատ աւելի
յաճախ
տուած է ,
քան՝ առած։
Տեզր չէ այստեղ մեր ճարտարապե
տական
արուեստին
մինչեւ
Իրլանտայի
եւ Սկան–
աինաւեան
երկիրներուն
վրայ
ղործած
ազգեցոլ -
թիւններուն
մասին
խօսելու : Աակայն
կրնանք ըսե/
անվարան՝ որ այս Հիմնական
փոփոխութիւնր
,
մեր
ժողովուրդի
արուեստի
գանձարանին
միջաղ
ղային
զեղեցկազիտական
պատմութեան
պարտա–
գրումր,
դորք>ն է, եթէ ոչ իբ բոլոր
մանրամաս -
նութեանց՝ գէթ Հիմնականին
մէջ, Թորոս
Թորա–
մանեանի •
ԱՀա թէ "վ է այս մաբգը
։
Թոբամանեանի
դոբծը
կարելի է բաժնել
Հիմ–
նական
երկու
մասերու։
Մասեր՝
որոնք
սակայն
ան բաժ
ան ե լի կե րպով շաղկապուած
են
իրարու
,
քանի անոնցմէ
երկրորգը
արամաբանական
եզրա -
կացութ
իւնը
,
Համ ագրական
անՀ րաժե չտ
Հետեւո–
ղութիւնն է առաջինին։
Անոնք են՝
Ա. Զտփագրական
, նկարագրական
, մէկ խօս
քով՝
ա0Ո0§քՅբհ1զԱ6
աշիատութիւններր
:
բ,
Հայկական
ճարտարապետութեան
ըս -
տեզծման ել Հոլովս
յթի իր տեսութիւնր
"ՐԸ^
թէեւ
Հետադային
Ատրչիղովսկիի
եւ
Պալթրիւ -
տայթ իսէ
ուսու մնաս
ի րութ ե անց
շնորՀ
իւ
Ղգալէ
զաբզացման
ենթարկուեցաւ
, մինչեւ
այսօր ալ,
յամենայն
ղէպս , իր բոլոր
դծեբուն
մէջ կր չա՜
րունակէ մեր ճարտարապետական
գիտութեան
Հիմքր
Կ^ազմել :
Զավւազրական
- նկարագրական
ուսումնասի–
րութ իւննե
բր իր Կւնախո յղ - ճարտարապետի
ար -
Հեստին
անմիջական
բերքր կր կազմեն : Բերք մը
անսիալ
որքան առատ, ղեղեցիկ
որքան
այլազան։
Գսրծելսվ,
ինչպէս
տեսանք,
ամէնէն
նախնական
,
ամէնէն
դժուարին
պայմաններու
մէջ, այս
մարգր
կբւյսւծ է ամենայն
ճչգբտութեամր
վերարտագբել
Հայկական
արուեստին
Հիմնական թէ
երկբոբդա–
կան ՛ատ մը
կոթողները։
ՀՐԱՋ
ՏԱՍՆԱՊԵՏԵԱՆ
(Մնացեալը յ ա յ ո թ գ ո վ )
Fonds A.R.A.M
