ՍԱմՍՈն խԱ1ւ
ՍՏԵՓԱՆ
ԹԱԳհՈԱԵԱՆ)
ԱՓադՍհի
թեւը
Մեր աղաւոագրսւվա՛ն
շարժում՛ի
պատմութեան
մկք րաղմտթիւ–
տիպարներ
կան,
որոնց
մաոին
կամ
քիչ բան է զրուած
կամ
խօսուած
:
Այղպիոիներէն
մէկն կ Աամսոն
Խանբ,
որ իբ
բաղմապիսի
ձիրքերով
, վարչական
կարոզու -
թեամբ
եւ այլ աբմանիքներով
,
Ատրպատականի
Պարսիկներու
կողմկ ա/ «քՕան» տիտղոսր ստա -
ղած
է :
Աամսոն
քՕանբ, բուն
անունով
Ատեվւան
թա
գէոսեան,
ծնած է
1870
քքունուաբ
1օին , պատմա
կան
Գողթն
գաւառի
Վերին
Ագուլիս
զիւզին
մէք։
Գիւղին տարրական
գպբոցին
մէք,
•Բբիստա–
փոր
Միքայէլեանին
եւ Ակնունիին աչակե բտ
բլլ"՛—
(.՞Հ ,
իբ
մ անուկ
Հոգին
սնած
ու
գաստիարակ -
ուած է երկու
մեծանուն
յեղափոխականներու
չոէձւչով
է
I
Աւարտած է նաեւ
Թիֆլիզի
արՀեստագիտական
Հ
դպբ"ցը,
նախբնտրելով
ղինագո բծութ իւնր
|
Շատ
չանցած կր ստանձնէ
Հ ՚ Տ • Գաշնակ - •
ցութեան
Թիֆլիզի
զինապաՀեստի
պաՀպանու - ՝•
թետն
պաբտականութիւնբ
, որ այգ օրերուն շտտ
քիչ մարդոց կբվստաՀոլէր
եւ որուն Հտմար կբ
պաՀան քուէր
քաքութիւն
եւ պա տաս խանատուո
ւ -
թեան
խքբ
գիտակցութիւն
Աամսոնբ դեռ շտտ երիտասարգ
տարիքէն
կբ
վտյելէբ
Բբիստափոբի
վստաՀութիւնն
ու քաքա–
լերանքբ :
Թիֆլիզէն
Բագու
եւ ապա
Աբամայիսի ու
Մածուն
հէչոյի
Հետ
կ՚երթայ
Թաւրիղ :
Հոն՝
Գա էակցութեան
զինագործարանի
մ էք
իր
բոլորանուէր
քանքերով
ոչ միայն
ոլշագրու -
թեան
կ՚արմանանայ,
այլեւ անխտիր
սիրելի կր
գառնայ
իբ բոլոր
գործտկիցնեբուն
:
Այդ զինագործարանին
մէք
պատրաստուած
զէնքերբ կրղրկուէին
Աալմաստ,
անկէ ալ
աբեւ–
մ տեան
Հա յաստան
վա խագրո ւե լու
Համ ար :
Ա ամ սոն
իր բազմ ավաստակ
գործունէութեան
մէք
ամէնէն
աւելի
կր նախբնտրէ
ր Թտւրիղի
զի -
նագո րծա րանի կեանքր
ւ
Պաշտամ ունքով
կբ պատ
մէր
կարոյի
եւ իր զործակիցնեբու
, ինչպէս
ել եր
կու
աննման
յեղափոխական
ՀայուՀիներու՝
Ատ–
րոյի եւ Աաթենիկ
Ատտինեանի
մասին։
Աամսոն
մինչեւ
վերք ալմ տերիմ
մնաց իր
գործակիցներ
Գալուստ
Ալոյեանի
եւ
Վալասարցի
Ա տբգիս
Ա արուխանեանի
Հետ :
Երեքբ
միասին, կբ ներկայացնէին
յեղափո -
խական
վտտնզաւոր
անցեալի
մր,
գաւտգրական
•գործունէութեան
անգիր
եւ փառապանծ
պատմու
թիւն
մբ :
Մեծ
եղած է իր գերբ Խանասորի
արշաւանքի
ատեն , զինական
պատբաստութեանց
գոբծինմէք:
Արշաւանքէն
վերք, Աամսոնբ
արդէն
Հեզինա–
կութիւն
էր , կուսակցական
եւ ազգային
շբքա -
նակնեբոլ
մէք
1
կաբճաՀասակ
բայց
Հաստլիկ
մարմնով,
կլո–
բակ
ու ծազկաւեր
գէմքով,
կրակոտ
աչքերով
եւ
խիստ
ազգեցիկ
նայուածքով՝
Աամսոնբ պատկա -
ռանք կ՚աղգէր
բոլորին
%
Թաթարներ
, ՚Բիւրտեր
եւ Թուրքերբ կբ սար
սափէին
իր անունէն
եւ իրենց
երեւակայութեան
մէք՝ Աամսոնբ կբ պատկերացնէին
իբրեւ
աշխար
Հի ամէնէն
յաղթանգամ
, ոլմեղ,
գեզեցկագէմ
եւ
աննմ ան անձբ ;
Աալմաստէն Վան, Մուշ
ու Աասուն
տեզա -
փոխուած
ղէնքե
րբ Աամսոնի
ձեռքով
եւ անոր
Հբ^
նաբագէտ
մաքին
շնորՀիւ,
անվտանգ
տեզ կբ
Հասնէին
1
Գաբձեալ
Աալմաստէն
Արեւմտեան
Հայաս -
տան
անցնող,
բոլոր
ֆէաայիներբ.
Հայդուկներ
^
խմբապետներ
, ուսուցիչներ
եւ
քաբոզիչնեբբ
Աամսոնի
միքոցով
ճամ բու
կր գրուէ
ին
Ատբպատականէն
անցնոզ
ու դարձող
տմէն
Հայ յեիափոխական
, յուչերոլ
չաբքբ
ունէր Աամ–
սոնէն
I
Բարձրտգոյն
կրթութենէ
զուրկ
էր
Աամսոնբ,
բայց
ան իր բնատուբ
ձիրքերոփ,
յամառ
աշխա -
տանքով,
յա բատեւո
ւթեամր գարձած էր Համայ
նագէտ։
կրնար
վիճաբանիլ
մասնագէտներու
Հետ
մանկավաբմութեան
, ե րամ֊ շտութեան
, նկարչու -
թեան,
գրականութեան
ել ոլրիշնիլթերոլ
մասին
ել կրնար
ինքղինքր
պարտագրել
ւ
Աամսոնբ
ռւղղամիտ
, ձեռնՀաս
ել աբգար դա
տաւորի
Համբաւ
շաՀած
էբ
Հայ - ասորական ,
Հայ - պարսկական
շբքանակներոլ
մէք, անձնա -
կան
եւ Հանրային
խնգիրները
կարգագրելոլ
Հա
մաբ
ԱաՀմանամերձ
չբքանի՛
քիւրտ
աշիրէթնեբու
սարսափն
էր Աամսոնբ
եւ Հոն՝ ուր իր երկու
զին
ուորները
գտնուէին,
այդ
գիւղր աղատ կր մնար
քրաական
յարձակումներէն
ել կողոպուտներէն
:
Տաճախ պատաՀած է որ երկու
Հարիլբէ ա -
1-ելի
զինուած
տղամարդ
ունեցող
թաթար
, պար
սիկ
կամ ասորական
դիւզ
մը, յիսնեակ
մը
Բիւր–
Աէերոլ
կողմէ
յարձակում
կրելով
կողոպտուի :
ի)ՄԲ–
— Հաաոսած ւ1՚ը« ոզբ՚Աց1ւալ դասաիա–
րակին՝ Յովհ– Հինդլեանի մէկ ճաոէն, Նոր
Գպ
րոցի (Պոլիս) սւարեդսւրձին. աոթիւ
Առասպել
մր կր պատմէ
թէ , չատ Հին ատեն–
ներր , Մինովս
թագաւորր
կրէտէի
մէք
լաբիւրին
թոս մբ շինել տուած
էր , որուն ճաբաարապետն
էր
Հռչակաւոր
Գետագռսբ
: Զեր
մ է
քէն
չգիտցոզնե -
բուն
րսեմ թէ
լաբիւրինթոս
բ շէնք մրն է՝ ուրկէ
նեբս
մտնոզբ
կր մոլորի
եւ ի զուր կբ գառնայ
ու
կր գառնայ
ճամբան
գտնելու
Համաբ։
Նո
յն առասպելին
Համ եմ ատ
, ա յգ
լաբիւրին
թոսին
մ
էք
կ՚ապրէր
Մ ինոտալրոս
անունով
ցուլ
կէս
մ տրգ
ճիւաղ
մը, որ, ամ էն տարի , վրէմ
խն
գի Ր անողո
րմ թագաւո
րին
Հ րամ անով
,
մ եզա -
պարտ
եօթր երիտասարգ
մանչ
եւ եօթր երիտա -
սարգ տզքիկ
կր փարատէ ր : թեսէոս
անունով
երի–
տասաբգ
մբ յաքոզեցաւ
, բուռն
կռիւէ
մր վերք ,
սպաննէ
լ ճիլազբ
, ^ո րՀիւ Աիտգնէ
կոչուած
իր
բա րեկամ
ոլՀ
իին , ոբ , մէկ
ծա
յրբ
լա բիւր ին թո
ս ին
կա պո ւած
թե լի
մ բ մ իքոցաւ
, կարելփ
րբաւ. Թե -
սէռսին
լարիւրինթոսէն
զուրս
ելնելբ :
Ասիկա առասպելական
պատմութիւն
է , րայց
գիտէք
թէ
, առասպելները,
Հէքեաթներր՝
եթէ
ի–
րականո
ւթ իւնը
չեն , ճշմարտութիւն
են ,
եւ
ա
յս
առասպե
լն
ալ
մեծ ճչմարտութիւն
մը
կր
ցո լացնէ
,
ի
մէք
այլոց :
Արգարեւ,
երբ մեծնաք
եւ,
ուզէք
ք՚^էք
1
կեանքին
Հոսանքին
մ
էք
նետուիք
, պիտի
տեսնէք
որ աշիարՀը
լարիլրինթոս
մ լն է, մ
անա
է
անգ
այն
գարուն
մէք
ուր
կ՚ապրիք։
Ու երբ
լաբիւրինթոս
կ՚ըսեմ
, չեմ ա1լնար -
կեր՝
ամէն տեսակ
պոռչտռւ^եր
արձակելով
սու–
րացոզ
ին
^^ա
շա րմե
բուն , որոնց
մ է
քէն
ճամ
րայ
բանալու
Համաբ՝
մաՀը տչք առնելու
է •
ոչ,
կեանքիդ
սպառնացոզ
ա յգ
խո
չո
րա չուի
Հբէշնե–
բուն
չէ
որ կ՚ակնաբկեմ
, այլ աւելի
մեծ վտանգ -
ներու
, որոնց
մէքէն
անւինաս գուբս
եփելու
Հա -
մար՝
իրօք Արիագնէի
թելին պէտք
ունի մարգ ,
փռրձառուն
ալ
, անփորձն
ալ , ու , աւելոբգ է բ–
սԾլ
, ս՜անաւա՛նգ
անփոբձր
է
Այո
, սիրելի
տղաք , երբ
Հրամեչտ
տալով
գպրոցի
պարզ կեանքին
, մտնէք
գործի
աշփւարՀր
ուր կբ տիրեն եսապա շտութիւնր
,
չտՀամ ո լու -
թիւնր
, խարգախութիւնր
, նախանձր
, գուք որ
ա յլասիբոլթեան
,
Ուղղամ
տութեան
,
րարութեան
գասերովը
սնաք , մէկէն
ի մէկ օտար աշխարՀի
մր
մէչ պիտի գտնէք
ձեզ,
չուաբած՝
ուզեկորոյս
ճամբոբգի
մր նման։
Այս
շփոթութիւնր
պիտի
տեւէ առաւել
կամ նուագ երկար ատեն , ձեր
խառ^
նուածքին
Համեմատ
։ Տեաոյ
, սա երկու
րանեբէն
մէկը պիտի պատաՀի,
կամ պիտի պատշաճիք
մի^
քտվայրին,
գրամը,
նիւթր
ձեր կուռքր
պիտի բ ^
նէք՝ անոր մատուցանելով
ամէն
ուլքակէզ,
եւ
կամ
ինչ
ոը շատ Հազուագէպ է տակաւին,
վնասը
աչք
առնելով՝
պիտի ոգորիք
նիւթին
գէմ
երբ ան
ձեղի
ստորնացնելու
բնոյթր
ունի :
Ասիկա՝ տնտեսական
կեանքին
Համաբ,
մաս
նաւորապէս :
Նոյնբ պէտք է իմանալ
բարոյական
կեանքին
Համար
: Գպրոցականի
ձեբ յարաբերական
ան -
րծութիւնր
թշնամիներով
շբքապւ^տուած
պիտփ
գտնէ
ինքղինքր
: Գպրոցին
ձեզի սորվեցուցած ա–
ռոզքապաՀական
եւ բարոյական
քիչ մր խիստ
ոկզրունքնեբր
գէմ առ գէմ պիտի
գտնուին
չոլ -
կա
յի յատուկ
Հրապուրիչ եւՀեշտ
սկւլբո ւնքնե -
բուն
Հետ։
Բաւիղ
մր, լաբիւրինթոս
մր. Հոս
ալ։
Ի՚^նչ
լնել՛
ո՞րն է ուգիղ
ճամբան
,
գպրոցի՞նր
թէ
շոլկայինր։
ի՞նչպէս
զանել
ուզիզ
ճամբան ,
ի՚^նչպէա
գուրս
ե^ել
բաւիղէն
: Ո՛– եթէ
գպրոցին
ցոյց տուած
ճամբան է ո
ւղիգՐ
)
ի՞նչպէս
կարե -
նալ
ապրիլ
աշփւաբՀի
մբ մէք որուն
ցոյց
տուահ
ճամրան
ճիչգ Հակաււակն է գպրոցին
ցո յց տուա–
ծին
՚,
Արգ
1
սչէաք է գիտնաք
, սիրելի տղաք , թէ
բացարձակը
գռ յութիւն
չունի
կեանքին
մէք՛
ոչ
մ էկ բանի
Համ ար կարելի է րոե
լ թէ րացարձա -
. կապէս
ճիշգ կամ աբգար է, եւ կամ,
լնգՀակա -
ռակն , բացարձակապէս
սխալ, անաբգաբ
, անի -
բաւ
է ։ Տաբաբերականութեան
օրէնքբ
կը
տիրէ
ամէն
բանի
մկք. ամէն
մէկ պարագայ
պէտք է
զատ ղատ քննել
եւ ըստ
այնմ վճիռ աբձակել,
ել
"է
րնդՀանուբ
, բացարձակ
օրէնքի
մը, տեսակ
մը Պրոկուսական
մաՀիճի
Համաձայն,
ճիչգ
ինչ -
պէս
որ ձեզմէ
իւրաքանչիւրը
իր ուրոյն
խառ. -
նուածքը
եւ ունակութիւնները
ունի , եւ գաստիա–
Ր՚"Կ1լ բացարձակապէս
նոյնը
չի պաՀանքեր
ձեզ
մէ իրաքանչիլբէն.
ինչպէս
ոբ չափու
փյրայ Հա -
գուսան է լաւագոյն
Հագուստը,
նոյնպէս
չափու
վրայ
գպբոցն է լաւագոյն
գպրոց
ը։
կը
կրկնեմ,
յարաբերականութեան
օրէնքը
կր տիրէ ամէն
րա
նի մէք, եւ իմաստուն
պատչաճումը
միքավայրին՝
պայմանն է կեանքին
ւ
•••
Ո՚-րիչ
բարեմասնութիւն
մր զոր
պարտիք
մշակել
ձեր ներսր
լաբիւրինթոսին
մէք
չմոլորե
լու Համար, կբ կտյանայ
ճանչնալուն
մէք
րոլոր
^ Շաա անգտմ տեսած
եմ, կոզոպտւած
գիւղե–
բու
բնակի^երբ
Աամսոնի
գրան առաք Հաւաք -
ուելով,
անոր
Հովանաւորութիւնն
ու պաշտպա -
նութիւնբ
կր խնգրէ
ին
I
Ա ալմաստի
մէք, ան
շինել տուած է քանի
մր
ներկայանալի
դպրոցական
շէնքեր
,
թատերա -
սրաՀներ
: կազմ ակերպած է գրադարան
ակում բ–
նեբ
եւայլն։
Միշտ
ձիով կը պտտէր
եւ երկու
զին
ուած
Գա ^ա կց ա կան
ձիաւո
րնե բ կ^ ուղե կցէին
ի -
րեն :
Եկող - գտցող
րոլոր
ռուս ել թուրք
Հիւպա -
տոսներբ
, պարսիկ
նաՀանգապետներ
եւ «Աաբ -
փարաստ»ներբ
Հաշուի
կ՚առնէին
գինքր :
Պարսկաստանի
ԱաՀմ տնա գրա կան
կռիւներու
մէք
ալ Աամսոնբ
մեծ գեբ կատարած
է ։ Այդ
օրե
րուն , երբ Թաւրիղ
կը գտնուէ բ ողբացեալ
Նիկօլ–
Գումանբ
, որ կբ վարէր սաՀմանաղբակտն
կռիւնե
րուն
մ ասնակցոզ
Հա յ
կամ աւորնեբոլ
խումբր
,
Աամսոնբ
Աալմասաի
մէք զբաղած
էր կամաւոր -
ներոլ
նոր խումբեբով,
որոնք եկած
էին Ոզմէն ,
Շատախէն
եւ Վանէն,
Նիկօէ - Գոլմտնին
մ իանտ
լու :
1Ց1Ց
Ա՚գբիէին
Տիլիմանի
մեծ
ճակատամարտի
ատեն
Անդրանիկի
Հետն էր եւ իրրեւ
ականատես
ու
մ ասնակցոզ
ճչգրտօրէն
գրի առած է ճակա -
տամ արտին
մ անրամ ասնո ւթիւննե
ր ը
I
Աամսոն
մեր ազգային
ալանդութեանց
ել
տոՀմիկ
բարքերու
քաքարի
պաշտպանն էբեւ
գի
տէր
նաեւ պարտագրել
իր սովո բութ իւննե բ ր :
1915
եւ
1918/՛
Վանի
երկու
նաՀանքներոլ ա–
տեն , ամ էն
մ իքոց ի գործ
գրաւ
ա յ դ
գաղթական
ներու տեղաւո
րմ ան ել պարենաւոբմ
ան Համ ար %
Առաքին
անդամ
ղինքր տեսայ
իր
բնակավայր
Վալասաբ
գիւղին
մէք, երբ՝ գպրոցր
աւարտելէ
վեր^ , արձակուրդս
Աալմասաի
մէք անցնելու գա–
ցի–^
Պարտէզի
մէք, շբքապատուած
քանի
մր զփն–
ուո
րնե բով , Հրացաննե
ր ր մ աքրել տալով
զբաղած
էր^ Աոաքին
իսկ նայուածքով
Հպատակեցոլց
զիս։
Ա ալմաստի
րոլոր
Հայ գպբոցներու
ոլսոլցիչներր
վերաՀաստատուած
էին
իրենց
պաչտօններոան
մէք։
Միայն
Հեռաւոր
ել քառասուն
Հայ
րնտանիք
բնակիչ
ունեցոգ
Վզլքայ
գիւղը
զուրկ էր մնացեր
ոլսուցչէ
: Հօրեզբօբս
Հետ խոբՀրգակցելով
որո -
չած
էին զիս Վզչքայի
Համար
ուսուցիչ
կարգել։
կարճ Հարց
ու փորձէ
մր ետք, ներս
տարաւ
մեզ
իր սենեակը
ել առքեւս
գրաւ
<Տ.Մանլիխէբ»
Հրացան
մր, ապա ախոռէն
գուրս
քաչել
տուաւ
Անդրանիկի
«Նունուշֆ
անուն
ճերմակ
ձին որ Հոն
ձգուած
էր,
երր
Հերոսը
վերքին անգամ
կովկաս
կր
մեկնէր։
Թամբել
տուաւ
նաեւ
ուրիչ
երեք
ձիեր , պատ
ուիրեց
որ՝
զինուիմ
եւ երկու
զինուոբներու
Հեա
,
իր առաքնորգութեամ
բ
մ ե կնե ցանք Վզփքա յ
-
Հոս ուսուցիչ
կր նշանակեմ
քեզ, րսաւ
եւ
իր խորաթափանց
աչքերով
, անմ իքապէս
Հասկր–
ցաւ
բոլոր
մտածումներս
յ
Երկու
օր վերք,
ներկայ
եղայ
67
ուսուցիչ -
ուսուցչուՀ
իներու
մէկ
մոզովփն
ել
պարզուեցաւ
որ Ա ամ սոն կր վարէր
նաեւ շբքանա յին
տեսչի
գմուա
րին պարտա կանո ւթի
ւնր
,
ձեռնՀա սօբ էն :
Մանկավարմ եւ բարձր
մ ասնագիտոլթեամ
ր օ մ ֊
տուած
րազմ աթիւ
ուսուց
ի ^ ե ր անարտունք
կ^են–
թարկուէին
իր րոլոր
ՀրաՀանզներուն
եւ
բաւական
ատեն Աալմասաի
Հայ գպրոցնեբր
նախանձելի
վի՜
ճակ
մբ ունեցան
ւ
քցստապաՀանք
էր, անկողմնակալ
գպրոցական
գործերու
մէք եւ գիտէր
արմանի^եր
քաքա
լե
րել,
Հմ ուտ
էր ղեկավար
պատրաստելու
գործին
մէք •
1918/՛
գարնան
, իրրեւ
Աալմաստի
Հայոց
«Զինուորական
Մ արմնի » նախագաՀ
, անձեռն -
Հասօրէն
վարեց
իր րարգ
ու.
պատասխանատու
պաչ տօն
ռ ՝
Ատրպատականի
մեր նաՀանքի
ատեն
75000(
աւելի գաղթականութեան
ինքնապաչտպանութեան
եւ պաբենաւորման
րեռր
իբ ուսերուն,
Հասաւ
Հա
մատան, գնաց նաեւ Վտղուին
եւ ի վերքոյ
վերտ–
գարձտւ
Թաւրիղ :
Գազթի
ճանապարՀին,
զրկուեցաւ
իր
այնքան
սիրելի
կնոքմէն՝
Համասփիւռէն
եւ այգ կոբուս -
տը շատ ծանբ ազդեց
իրեն ։
Բոլոր
Հայ գործիչներու
պէս , ա% ալ զուրկ էէ
նիւթական
ապաՀովութենէ
ւ
Երկրորգ
անգամ ա–
մուսնացած
էր , բայց
կ՚ապրէր
Համասի
յէչա -
աակներով
:
1945
Մ արտ
1ին մեռաւ
թալրիոի
մէք ես
թաղ
ուեցաւ պատչաճ
յուզաբկաւորութեամր
ւ
Գամ բանականներ
խօսած
էին
ծերունազարգ
Ն՛ Մելիք–
Թանգեան
տրք.,
րնկեր
Հայկակ Կո -
սդյեան
ել ուրիշներ
է
Աամսոններր
իրենց
մւլՀէն
վեըՐ
ալ
կ՚ապրիմ
ղանղուածնեբու
յիշոզոլթհան
մէք, օրինակ
եւ ա–
ռտքնորգ
Հանգիսանալով
նորերուն
։
ԱՋԳԻ՚ե
Fonds A.R.A.M
