1951հն ԿԸ ԼՐԱՆԱՅ
11ԱՐԴԱնէ1Ն8 ՊՍՏեՐՍԶւ/Ին
1500111յեԱԿԸ
ԳԻՏԱԿԱՆ
ԱԱՈԻԼԻԱ
ՀխւեԱ
են խ
ուժը
ԿաԱՋԱՐԿՈԻԻ
ՏՕՆԵԼ
ՀԱՆԳԻԱԱԻՈՐԱՊԷԱ
խԱԲ
Կիլիկիււյ կաթողիկոսութեան պաշ -
աօնաթեբթը, ^Հաօ^», Մարտի թիլին մէջ յիշելէ
վերջ Աստուածաշունչի թարղմանութեան 1500ի ,
(1934 - 35) , Սասունցի Գաւիթի հազարամեակի ,
(1939 - 40) , Գրիզ1ր Նարեկացիի ծննդեան հազա
րամեակի (1950) համազգային աօնակատարռւ -
թիւններր, կ՚առաջարկէ մեծահանդէս տօնել նա
եւ Վարգանանց պատերազմին 1500ամեակը , որ
կր լրանայ 1951ին։
Ստորեւ՛ խմբագրականին այդ մասը, որ շարք
մը շահեկան թելադրութիւններէ վեբջ կ՚աււաջաբ–
կէ յանձնաժողով մը կազմել, գործը դլովս հա
նելու համար —
^
•
Նման
Հազարամեայ
յոբելեաններու,
կարգին
,
յառաքիկայ
1951
աարին,
^էչդ
Ի՛ գարու
երկրորգ
կէոի
սեմին
վյրայ,
կր լրանայ
Վարդանանց
Մեծ
Պայքարի ու Նահատակութեան Հագաբհինգհա -
րիւրամեակը :
Բացառիկ
Հանգամանք
ներկայացնող
Հաղար–
ՀինգՀարիլրամեակ
մըն է Վարգանանց
Պայքարը
յ
Ա՝իւս
րոլոր Հազարամեակները,
որոնց
յ ի –
չաաակութիւնր
կաաարուած
է ցարգ, աոաւելա
-
պէս
մշակութային բնոյթ
կրող
երեւոյթներու
յէ–՛
շաաակութիւննե
ր ենւ Հայգիրի,
գրականութեան
,
ֆոլքլո
րի եւ արուեստի
Հեա կապո ւահ՝
յո րե լեան–
ներ։
Ա՝ինչգեռ
Վարգանանց
Պայքարր
կը տարած–՛
ուի
աղղային
լտ յն ասպարէզներու
վյւայ։
Ան
Հիմ
նտկան
կապ
ունի
Հայ ազգի
ֆիզիքական
գոյոլ
-
թեան
եւ անկախութեան
, Հաւաքական
ազատոլ
-
թեան
եւ իրաւունքի
ել իր ամբողջական
միու
-
թեան
խնղիրներուն
Հետ։ Վարգանանց
Պտյքարր
Հայ
ազգին , ազգե րու
չարքին
մէք իրրեւ
աղղ
ապ
րելու
խնղիրն
է
է
Վարգանանց
Պա յքտրի
րացտռիկ
արժէքր
կր չեշտուի
նաեւ սա իրողութիւնով,
որ այգ
չաբ
ժում ին մէք վճռա կանո
լ
թիւն գտաւ
Հայ
ժողո
-
վուրգի
ցեղա
յին
Ուղղութիւնը
գէպի
արեւմ աեան
Հելլենիստիկ
ու քրիստոնէական
մչտկո
ք թ ը ,
որուն
Հետ կապեր Հաստատած
էր առաքելտկան
գարե
րէն ի վեր ։
Գարձետլ
այգ
Պայքարի
ժէք կ^արտայտյ
-
տուի
Հայու
ազգային
ամ րո զք ականս
ւթե ան
ու
միութեան
գիտակցու
թ իլն ր , որ պիտի
չոլչանպր
յաքորգ
սե րունգի
մ էք ստեգծելու
գարերէ
ի
վեր
միացեալ
մէկ ազգի յարատեւութեան
գազափաբր^
այնքան
Հզօր կերպով
արտայայտուած
քՏորենա
^
ցիի պատմութեան
յօրինուածքին
մէք է
՚՜՝՛
Ա յդ պա յքարր
ունի
նաեւ
Հոգեւոր
րովան^.
գակութ
իւն
յ 5 "
յց կուտա
յ թէ Հա յ
ժոզովուրգը
ո՛րքան վճռական
է իր աղգային
կեանքին
ու
մշա
կոյթին
Հիմ րնգունելու
Հոգեւոր
արժէքները,
ար
տա
յա յտուտծ
Եղիչկի
այն բանաձեւին
ժէք,
թէ
մեր
Հա յրր
կր ճտնչնանք
Աւե տտր
անր , եւ
մեր
մ ա յրր
եկեզեց
ին
I
Բա յց Վարգանանց
Պա յքարր
ունի
նտեւ
Համ ա շխարՀա
յին քրիստոնէական
արժէք
։
Բրիս–֊
տոնէութեան
պատմ ութեան
մ էք առաքին
անգամն
է որ խաչապա
շտ բանակ
մ բ գէմ
առ
գէմ
կը
կանգնի
Հին Արեւելքի
Հեթանոսական
մէկ բա
-
նակին
Հետ՝
Հալատոյ
կամ
Հոգեւոր
արժէքներու,
տնա
յլա
յլ պաՀ պանժ ան ու ազատութեան
Համ ար
։
Մէկ Գ՛ոբ առաք ալ, գաբձեալ
Հայաստանի
Հոզե -
բուն
վրա
յ էր որ
քր իստոնեա
յ Տ րգտտի
բանակր
առաքին
ցէնքր
կր վերցնէր
գ ե ռ
Հեթանոս
Աբեւ
-
մուտքի
Մ աքսիմ իանոսի
գէմ : ճիշգ
այն տարին
,
4^\ին
, երբ քրիստոնէական
Արեւմուտքր
Համա
-
ժոզով
գում արած
կր վէ^է
ր Բրիստոսի
լնութեան
մասին , ասգին , Աւարայրի
Տղժուտ
գաշտին
վրայ,
Հա յ Հերոսներբ
զէնքով
ու կուրծքով
կը կռո ւէ ին
այգ
Հաւատքի
պաշտպանութեան
Համար
։
իսկ
ԸնգՀ • Աղզտց Պատմութեան
մէք Հռչակուած
Հե–
րակլէսի
քրիստոնէա պաշտ պան
պատե րազմնե
ր ր
գ ե ռ Վարգանանց
Պայքարէն
գրեթէ
երկու.
գար
վերքր պիտի
գային
է
թէ՛
քրիստոնէական
, թէ՛ Համազգային
,
թէ՛
մանաւանգ
Համ ա շվսա բՀայ
էն եզական
կարեւորու
թիւն
ունեցող
երեւոյթ
է ուրեմն
Վտրգանանց
Պայքարը,
Ե– դարու
կէսին. ուստի
եւ այս բացա–
ո֊իկ
երեւոյթը
պէտք
է ազգին
եւ աշխաբՀին
առ
քեւ
բարձրացուի
բացառիկ
պայծառութեամր
եւ
ուժղ^ւու թեամբ
։
... Մենք պիտի
ուզէինք
որ տմբողք
Հայու
-
թեան
մէք արծաբծուէր
այդ միտքբ,
եւ ւղաշտօ -
նապէս
1951 - 52
տարիներբ
Հռչակուէին
ՎարդԱԼ–
նանց 8ոբե|ինական Տարիներ,
մեծաՀանգէս
ձեռ -
նարկնեբով
տօնելով
ամբողք
ՀայաշխարՀի
մէք %
Այգ
տօնակտտարութիւններր
պէտք
է
աւելի
լայն տարածուին
քան ժոգովրդային
բնգՀ . խան
-
դա վառո
լ
թիւններն
ու
փառա բանոլ
թ իւննե բ ր •
Պէտք
է բերեն
որոշ , յատուկ
իրոզութիւններ
ու
յայտնի
գործեր։
Հայ ժողովուրգր
կը
պաչաէ
Հիւլէական
դարու
մէք կ՚ապրինք
ու
Հռչակա
ւոր
գիտուններէն
մինչեւ
պետական
մարղիկ,
նոյնիսկ
փողոցի
անցորդը
ու մամիկը
Հիւլէական
ռումր , քբածին
ռումբ
կբ Հոլովեն
։ Նորոյթ
մը
ա յս ալ , որ թանձր
ամ պեր
կը
կուտակէ
խեղճ
մարղկութեան
գլխուն
վեբեւ
. ՚ ՚
Հակառակ
մաՀասփիւռ
զէնքի
մր ծնունգ
տա
լու,
Հիւլէն
այնքան
փոքր
է զոր չէ կարելի
երե
ւակայել
իր բնական
մեծութետմր։
Իր մօտաւոր
^
տրամագիծբ
միլիմէթրէն
տասբ
միլիառ
անգամ
մեննեոր
բնականօրէն
շողարձակ
յատկութիւն
փոքր
է • " ՚
Այժմ ակնարկ
մը նետենք
իր կազմին
վբայ
։
կարենալ
պատկերացնելու
Համար
զայն,
օրինակ
տաՀօրէն
պարզուեցաւ
որ Հիւլէական
կորիզը
ձ ^
լեկտբօն
չի պարունակեր
, այլ կազմուած
է
փր^^
թոններու
եւ
նէօթրոննեբռւ
յա րակցո. թեամ ր ,
Այս
վերքիններր
շատ
նման
են փրօթոններոլ
զան
գուածին,
սակայն
ելեկտրականութեամբ
րացար .
ձակապէս
չէպոք են։
Այս
գիւտին
Հիման
վրայ
Աենաէլէելի
ցանկին
երկրորդ
մարմնի՝
Հելիոմի
կորիղը
կաղմւլած
է
երկու
փրօթօնէ
եւ երկու
նէօթրոնէ
։ իսէ ոլրա
-
նիումը
որ ցանկին
92րգ
մարմինն
է, իր
կորիղր
կբ Հաշուէ
92 փըօթոննեբ
ել
146
նէօթրռններ
,
զանդուածային
ծանրութեամբ
238
րչչալով։
Ելեկ^
տբոններու
քանակր
կր Համապատասխանէ
փր^ .
թոններու
թիլին
:
Նոյն
ցանկին
84
թիւ-էն
սկսեալ
րոլոր
մար
^
առնենք
արեւբ
իր
մ ո լո բակա
յին
դրութեամ բ ։
Նոյն
ձեւով
կբ պաբզուի
նաեւ
Հիւլէն
իբ անտե
-
սանելի
փոքբութեամր
։ Աւնի
կորիզ
մ ր որ
իր
զանգուածն
է ե ւ որու
չուրք
կբ թա լալին
կամ
կր
թրթռան
Համաձայն
մ իք ավա
յրին
ռւ քերմ ու -
թեան
-
մ ո լո բակա
ք ի ն ե լեկտ րօննե բ ո րոնք
իբրեւ
զանգուած
թէեւ
աննշան
են սակայն
մեծ գեր
ունին
Հիւլէի
րազկացուցիչ
ուժերու
Հալասարսւկշռոլ.
-
թեան
ժէք, կորիղր
եւս
ունի իր յատուկ
կ ա ռ ո Օ ց
-
ուածքր
, որու
Հաժ եմ ատա
կան
տարրե րութեամ
ր
կը
զանազանուին
Հասարակ
մ արմ իններր
։
Այսպէս
, Հիւլէական
ամենապարզ
կառուց
-
ուածքր
Հետեւաբար
ե ւ ամենաթե
թել
մարմ ինր
կբ
ներկա յացնէ
քրւսծինբ
: Ո՛նի
կորիզ
մ ր ղոր գի
-
տուններբ
փրօթօն
կոչած
են
ել
որու
շուրք
կր
դառնաք
ե լեկտբօն
մր։ Փրօթօնբ
օժտուած
է գրա
կան
ե լեկտրականութեամ
բ մ ինչդեռ
ե լե կտ
րօն
ր
ժխտական
։ Բնագիտական
օրէնքով
ելեկտրական
երկու Հակառակ
Հոսանքներ
ձգողական
ուժ
մ ր
յառաք
կը բերեն։
Ելեկտրոններբ
Հիւլէի
կտզժին
տմ ենափոքր
մ ասնիկներր
րլլա լով
ենթակա
յ
էին
վերո յիշեալ
ուժի
Հ իմ ան վրտ
յ քաչուելռլ
կորի
-
զէն , սակա
քն իրենց
թալալում
ի անՀամ
եմ ատ
ա -
րագո ւթեամբ
անոնք
ծնունդ
կուտան
կեգրոնա
-
խո քս զօրութեան
մ ր ոբ կբ Հակազդէ
կեդրոնաձիգ
ումին , ստեղծելով
ուժերու
Հալասարտկչռութիւն
մբ
I
Հիւլէական
կառո լցուածքի
ա յս
ենթադրու
-
թենէն
մեկնելով
, անցեալ
գարու
վերքերր
ռուս
քիմիագէտ
մ բ՝ Աենտէ լէեւ , յօրինած
էբ
Հասարակ
մ արմ իններու
թուական
ցանկ
մ ր ,
դասաւորուած՝
Համ աձա
քն իւրաքան
չիւր
մ արմնի
կառուցռածքի
փրօթոններու
Համեմատութեան
։ Աակայն
մինչեւ
ԱՏԱ8ԱՆԲ
1932
Հ իւլէական
դաղտնիքր
տռեզծուած
մ ր
կը
թուէ բ բնագէ տներուն
եւ չատ
Հաբցեր
անլուծելի
կբ մնա/են։
Վ^երքապէս
չնորՀիլ
^հ^^^\V^^1^/
Հետա
ղօտութեանց
, լո յսի
շ"ղ մ ր ծագեցաւ
Հ
իւլէական
ներքին
կազմի
տղքամ
ուղքին
՛իրա յ
է
Այլեւս
վրս
-
ս բսսռրը
^ " " – – յ ֊
լ,
ւ ւ ւ
.
-
-
լ է
ունին
եւ անկայուն
վիճակ
մր կբ ներկայացնեն
-
Այսինքն
Հակամէտ
են այլ մարմիններու
ծնոլնզ
տալու
նէօթրոններու
կորուստով
թէ
յաւելումով։
Հիւլէնեբու
կորիզբ
գմուա րամ ատ չե լի ս,ատ
-
ւար մր կբ ներկայացնէ,
ուր պարփակուած
է աՀ
ռելի
ում մր։ Գաղափար
մր տալու
Համար
այդ
թաքուն
ուժին
վրայ,
բսենք
որ
ուրանիում
235/
կորիզի
խորտակումր
նէօթրոններու
ռմբակոծոլ
-
թեամբ
յառաք
կր բերէ
երեք
միլիոն
քիլովաթ
-
ժաժի
վիթխաբի
ուժ մբ որու
միքոցաւ
կարելի
է վայբկեանապէս
եռացնել
25
միլիոն
լիտր
քուր։
ԱՀա
այս
ուժին
վրայ
Հիմնուած
է
Հիւլէական
ռումրբ։
Մի՛^" կողմէ,
ե^անր մարմիններէն
իքնե
լով
քբածինին
, որ ինչպէս
րսինք
ամենաթեթել
մարմ ինն է, կարելի
է ստանալ
ուրանիումի
ստեղ
ծած
ուժի
Համեմատութեան
Հազար անդամ
ր
յ
Արդարեւ,
քրած
ինր Հակամէտ
է խտացման
,
մենչեւ
որ Հասնի
Հէքիոմի
կազմութեան
։ Այս վեր–
քինր կր ներկայացնէ
ամէնէն
կայուն
ել
ներքին
յա րակց ութեամ
բ կատարեալ
մ արմ ին մր։ Զրա
-
ծենե
բնա շրքո ւթեան
այս
երեւոյթր
կր
կոչուի
Պէթհ
շրքանր
(0>՚շ1շ
Տտէհշ)
իր Հեղինակին
ա -
նունով
է
Անչուչտ
եբկար
է թռւել
այգ
շրքանի
աս
տիճանական
վափոխութե՚ններր
։
Ենթադրական
այս
երեւո ւթր տեղի
կ՚ունենայ
աստղե
րու
մ էք,
ուր լաոաք կուգա
ք միլիոնաւոր
աստիճանի
Հաս
-
նող
Ջերմութիւն
: Աքս բնական
ուժն
աք
մարզիկ
կ ուղեն օդտադո րծե
լ գժբախտաբար
կործանարար
նպտտա եներոժ՝
քրածին
ռուժ բ կո չե լով
գա
յն
ւ
Աքժմ Մէնտէլէեւի
ցանկի
թիւր երկտբած
է
մենքեւ
97։
Աւս վեր9ին
մարմիններր
բնական
վի–
ճակե մէ9 չէ կարելե գտնեւ,
այլ
կր
ստացոլին
բնադիաական
ճտնապաբՀով
։
Գ–
ՊՕՑԱՃԵԱՆ
,՝, ԱԻՄԵ
^էՈԻՀԻ
, գրական
, գիտական
ել
տրուես–
աքէ ամսադեր
, Ա. տարի
թեւ
4 5
(Ապրիլ
֊ Մա
-
յիս) : հյժբագեր
Ա. Տէր ՕՀանեան։
Հասցէ
1աթ–
ոաշոշ ^օ^1^^ո^^^ քշհւ&ո (Բտքտշ) ւ
Վարգանանց
յիչատտկր
• բայց
ինչո^լ
կր պաչտէ
ել ո" լր է արդարացում
ը ա յգ
արժէքին
, ո՛՛ւր են
Հայ պատժոլ
թեան
ու կեանքին
ժէք տեղն ու իմաս
տբ Վարգանանց
չաբժումին
, ա յսպիսի
խնգիրներ
պէտք
է վերլուծուին
, լուստբտնռւին
։
Ցոբելինական
առիթով
կրնան
կազմակեր^^^
սլուիլ Հրապա րակա
յին
Հ անդ
ի ս ո ւ թ ի ւնն ե ր ել Հր–
րատա րակո
լի լ ուսո ւմնաս
իրո ւթիւննե
ր , բացատ
րելու
Համար
*
-
Վարդանանց
գարա չրքանին
,
քադաքական
Հտւաս արա կշռութեան
ձդտում
ր արեւելեան
եւ
ա–
րեւմտեան
երկու
աշիւարՀներու
միքեւ
։
կարելի
է վերլուծել
Հայ ժոգովոլբգի
ես
պետութեան
վիճակր,
Գ • գարու
սկիզբէն
ի
վեր
աճած
ժ շակութա
յին բացառիկ
փե րե լքի
լո
յսին
տակ
, երեւան
բերե լով
Հա յ աղդա
յին
մ
իութեան
ի րագո րծումր
, աշխարՀա գրականէն
էոր
մ չա
-
կութա
յին կալուածի
մ էք
1
^շդուէէներ
կատարել
մեծ պայքարի
Հետ
-
ղՀետէ
խմորումին
ու վեբքնապէս
ռազմադաշտի
վրա
յ տարածում
ի դէպքերուն
շուրք ,
Հակակշռե
լով
տիրող
տզզային
քաղաքականութեան
ձգտում–
ներր
–
/7է
մանաւանգ
ատիկա
առիթ
պիաի
րլչար
վեր առնելու
ճշմարտութիւն
մր, ռբ առ
Հասաբակ
կ^անտեսուի
Վարդանանց
Պա յքարի պատմ
ութեան
մէք.
այն է՝ պաքծառ
գիմտգծութեամբ
լման
կենսադրութիւնր
Վ^արդանանց
շարժումի
մեծ
գե
րա կտտա
բնե
րո ւն ։ Մեր ժողովուրգր
այսօր
աւելի
շատ
բան գիտէ «Վարդանանց
ոգի»
կո չուած
բանի
մասին , քան
բուն
ին^ւ Վաբգան
Մ ամ
իկոնեան
մտբգուն
ել իր գործակիցներուն
մասին։
Ե՛֊ ասի
կա գժրախտ
անտեսոլմ
մրն է։ Պէտք
է
կոթողա–
կան քանդակներով
բարձրացուին
Հերոսներբ
:
Ո -
րո վՀ ետեւ
մե ծ դէւղքերը
չեն կրնար
բտցաաբւէլիլ
տռանց
անոնց կեանք տուող
Մեծ Գէմքերոլ :
Գաբձեալ
, Վարդանանց
Ց"բելեանր
առիթ
պիտի
տար
որ ա քդ գիւցաւ^ագո
րծութեան
պան
-
ծացում
ին րնծա
յու է ին
Հ րատարակչական
եւ ար
-
ուեստի
մեծ
գործեր։
՛Օրինակ՛
-
Ցօրինոլմը
Վարգանանց
նուիրուած
մեծ
երաժչտութեան
մը, իրեն թեմա
ունենալով
էլնոր–
Հալիի
աննման
գրիչէն
ծորած
"Նորահրաշը ,
Թէ–՛
քէեանի
« քցորՀուրգ Վարդանանց»
բանաստեղծոււ–
թիւնր,
կամ
Եղիշէ Պատմիչի
թեմաներուն
մ չտ
-
կումով,
ինչպէս ասկէ առաք պատրաստեց
Գ–
Ա–
լէմչաՀ
։
կարելի
է արտադրել
Վարդանանց
նուիրուած
թատերական
մեծ գործ
մը, աւելի
լուրք
ել խոր է
քան ցարդ տրուած
րեմագրութիւններր
։
Այս
ՀազաբՀինգՀարիլրամեակի
առիթով
ան -
Հ րաժեշտ
է արեւմ տաՀա յերէնի
թարգմ
անել
Վա
~
զար
Փարպեցիի
մ եծաբժէք
պատմ ութիւնր
,
որուն
միքին
մասը յատկապէս
նուիրուած
է
Վարգանանց
Պա յքարին
, իսկ երրորգ
կամ
վերքին
մ ասր՝ Վար–
դանան ց Պա յքարի
շարունակութեան
,
ա
յսինքն
Վահանեանց Շարժումին,
որ անբամանելի
մասն
է
առաքինին
, երկուքբ
իրար
ամբոզքացնոգ
:
Այ"
զո յգ
թարգմ անա
թիւններր
սկղբնաւո
բութիւնր
պիտի
րլլտն
այն մեծ ու կարեւոր
գործին,
որ Հայ
Հին բոլոր մատենագիրներու
ու պատմիչներու
եր–
կեբուն
արեւմտաՀա
յերէնի
թարգմ
անո ւթիւնն
է ,
որով
Հայ գրականութեան
սաՀմաններր
պիտի
րն^
դարձակուին՝
ԺԹ • գարէն
ետ գէպի
Ե՛ գարր
եւ,
Հաղա րՀ ինգՀա
ր իւրամ եա
յ
Հայ
գրականութեան
արժէքնեբր
պիտի բարգաւաճէ
ին նոբ
սե
րունգին
մէք^
անոր սիրտր
լեցնելով
աբգար
Հպաբաաւ. -
թեամբր
դարաւոր
գրականութեան
մր
Վարգանանց
խորՀուբգով
նոր
սեբունգր
ներշնչելու
Հաժաբ
օգտակար
պիտի
րլլար
տպել
մետալներ՝
Վարդանի
ու Վեւոնգե
ու միւս
Հա
-
րիացեա
բներու
դիմաքանդակներով
ել
իմասատ–
լից
մ ա կա գբ ո լ թ ի ւննե ր ո վ է
^–
Այս առիթով
պարտականութիւն
տալ
պաբսկաՀտյ
մաաւորականնեբոլ՝
որոնելու
ճչգբիա
Վ՚"յՐԸ
Ա՚֊արայբի
գաշտին
, որ ցարգ անստոյգ
կԱ
մնայ
(թէպէտ
Պ՛Ա– Աաֆրաստեան
ՀԱԱԿի
մէք
տպուած
իր վերոյիշեալ
յօդուածին
մէք կր փոր
ձէր տեղր
մատնանչելու)
։
բ.
ծ.
Fonds A.R.A.M
