HARATCH, du 1er janvier au 31 mai 1950 - page 354

ՍԻ ՅԻքՏ ԱՐ8ՈԻՆՔ եՓՐՍՏԻ Սեձ 1915Ի ԵՂ1յՌ1ւԻ \քԵԾ ԶՈՀԵՐԷ1.
Արասէւէսւ՛՛ ղթ . . . Այս անգամ վերք՝ սլասւմոէ.–
թեան; Անթղճօրէն , անգարձ, մ իանգամ րնգ
միշա :
Չորս Հովերէն ցրիէ՛ պիաի գան պատմութեան
էքերր միանգամ րնգ միչտ։ Ինչ որ յիչւում է գ ե ռ
իրրեւ անցեալ մոռացութեան պիտի տրուի մի -
անգամ րնգ միշտ : Արիւնով եւ արցունքով պիաի
սրրուեն Ա՛եսրոպեան տառերր : Մովսէս իքորենա–
ցին, կորիւն, Եղիշէն, Փաւստոս Բիւզանգ՝ մի­
անգամ րնզ միշտ : Հաւատացեա^երի ա/լանքներր
վիրտւորոզ զօզանքր զանգերի պիտի լռէ միան -
գամ րԿւգ միշտ։ Մ եոե լային լռութիւն քազաքի
վրայ, գիւղի վրայ, կտուրի վրայ՝ միանգամ րնգ
միշտ :
Գա՚ղթ . . .
Ո՛վ որ արտ է ցանել պիտի չքաղէ ; Ո՛վ որ
այգի է տնկել՝ պիտի չկթէ • Ո՛վ "ր գէնի է գրել
պիտի չարրենայ։ Ով "ր յղի է՝ ճանապարՀների
վրայ պիտի ձնի եւ կաթր պիտի ցամքի։ Ով որ
ճանապարՀների վրայ հնի անանուն պիտի մեո—
նի ։ Ո՛վ "Ր մեռնի՝ ոչ չիրի՚ք պիտի ունենայ ոչ է լ
լացող իր վրայ :
Գիշերներր գտյ՚լերր պիտի այցելեն բոլոր շի–
րիմներր։ Բոլոր չիրէմնեբր զատարկ պքւտի լինեն։
Գայլերէն վերք՝ քամիներբ պիտի ոռնան ամէն
աեգ։ Ամէն տեզ ղարՀուրելի բաներ պիտի կա -
տարուին : Գարերի չյղացածր : Մ արգկանց չղու -
կահ՜ր :
Այս անգամ մամ անակր մեռաւ։ Այս անղամ
անակր իսկապէս մեռաւ։ Տարածոլթիւնբ մե–
: Այս անգամ իսկապէս տարածութիւնր մե -
: ^ամանակր գեո րոպէ չեզած։ Տաբածու -
նբ գ ե ռ ոտնաչափ չեզած : Գեռ ապագային
քր չգրած ։ Տաբածութիւնբ գ ե ռ Հորիզոն չու–
քած։ Տաբածութիւնբ Հազիւ տարածութիւն
Հավիմեց անգնղի մէք։ Տտրածութիէնր ան -
լոլնզ գարձաւ : Տ տ րածու
թԻ^^Ր. ԺՐԻ՛^ գարձաւ։
Առանց ա յղի : Առանց վերք ալո յսի : Տաբածութիւ–
նր նետեց աբեւր անգնգի մէք։ Եւ արեւի Հետ
զալուկ քոյսր մեռալ անգնգի մէք : Անգնգի մէք
արեւբ մ եռալ յո քսէն առաք : Երր արեւբ մ եռալ ,
գտլուկ յո յսր մեռած էր արգէն անգնգի մէք :
ի՛՛նչպէս ապրել Արեւելքի մէք աոանց արեւի ։
Անապատր չէ ծնել ոչ մի էակ մինչեւ Հիմա։ Ա^ա–
. պատր մա քր չէ եղել մինչեւ Հիմա : Անապատր օ–՝
րօր չէ ասել մինչեւ Հիմա։ Անապատր անի աւաղ։՛
Անապատր ունի միա քն աւաղ : Անապատր ունի ե–
րաղ : Անապատր ունի մ իա /ն երտց : ԱնՀատնում
աւաղ : ԱնՀատնում երազ : Չչազաթոլոզ մի ալաղ ;
Ջիրաեանացոզ մի երազ։
Անապատր չունի սիրտ։ Անապատր չունի
ճամբա ւ։ Բո/որ քո/ղեբբ կանդ կ՛՚առնեն նրա սաՀ­
մաններու մ : Աէրբ եկաւ՝ կանդ առաւ , քՈ քսր ե -
կալ կանգ առաւ , դու թր եկաւ՝ կանգ առաւ ։
Նրա սաՀմսններում ամէն ենչ կանդ առաւ։ Որով–
Հետեւ անասլատր չունի սիրտ, անապտտբ չունի
ճամբա I 1
Ի՛՛նչս/Էս ապր ^/ անա պատ ում առանց սիրո յ ,
աո սնց ւյթե , աոանց յուսո ք :
Մի շիթ արցունք է կաթել Եփրտտե մէք։ Աք՛
վճետ , աղե արցունք է կաթել տկունքն ի փար՝
Եփրտտե մէք։ ՏուսաՀատ , լքուած, կիսամեռ մի
մօր աչբերէն։ Հեռուն չտեսնող, ապաղան չգու -
քակող խաւ տրամած աչբերէն մի մօր։ Եւ աՀա
Եփրատր խենթացե I է : Եփրտտբ ո րոտում է ։ Եփ–
րատո ողողում է : Եփրատր քչում տանում է ե ւ
ոզք ե լ դիակ ։Աոանց գագարե , առանց Հանղբոլա–
նի : Եփրատր Հոսում է առանց քտզեցնե/ու ծա -
րւսւր է Եփրատր վաղում է աոանց ղովացնեքու :
Ո՛Վ որ յանղ դնել է մօտենալ ափին՝ յ՚չել տարել է :
Ով որ փո րձե ք է քաոեցնե/ ծարաւր՝ յ՚չե / տարե լ
է՛՛ Մի րեթ արցունքէն : Վճիտ, աղե մի ^Իթ ար -
ցունքէն : ՄաՀամերձ մի մօր աչքեբէն ինկած մի
շիթ արցունքէն :
Եփրատր խենթացե լ է : Եփրատր քշում տա -
նում է թէ սէր, թէ գութ, թէ յոյս ։ Եւ պէտք է
ապրել ։ Ե՛– պէտք է ապրել Եփբատի ափին : կ ր–
պած՝ ափին։ կպած՝ ափէն՝ րա քց ծարաւ : կպած՝
ափին, րայց անյոյս։ \քարալ եւ անյոյս պէտք է
սպասել որ Եփրատր քշէ տանի ։ Լպրծուն ափին
Եփրատե : ԱաՀոլն, դաւագհր աւազե վ րա ւ Եփ -
րատե ։ ՈբոմՀետեւ մի շհթ արցունք է ինկե/ : Ո–
րովՀետեւ վճետ, աղի մի ^եթ արցունք է ինկել
մաՀամերձ մի մօր աչքեբէն՝ Եփրատի մէք :
Աւազի մէ0 , գետե ափին թափառում են ուր–
ռւականներ :. Աւրեր են որ՝ կին չունեն, կիներ են
որ "բգի չունեն , մանուկներ են ոբ՝ ոչ Հայր ոլ^
նեն ոչ մայր։ Ոչ գուրգուրանք ունեն, ոչ պաշտ­
պանութիւն.։ Ոչ Հտց ունեն, ոչ էլ քուր։ Պառ -
կում են աւազի մէ9 ու թացւում ։ Պտռկում են
գետափին ու Հոսանքն է տանում :
Անանուն մի րացմութեւնէ Օրէց օբ Հալւող ,
մ ա չուող , չքացող մի բազմութիւն։ Անարւքունք
էոառապանքւէվ , արիւնոտ տառաւղանքով , անՀուտ–
նում տաոասլունքով կոոսուոզ մի բազմութիւն
ԳէՍԲեգիԱ Իէսժէսկ
Հին երգի մբ պէս, որ մանկական անթեղուած
յիչատակ մր կբ ծաղկեցնէ մեր սրտին մէք, աՀա
մեծ Ապտնգին արեան եւ ծուխի թուխպին մէքէն
կբ պայծառանա յ գէմքր տմեՀի Հռետորին եւ Հո­
գին կր փո թո բկէ զարմ անազան յո յզերով :
Աամբագոյն գլխարկ մր թաւիշէ, գրեթէ ան­
րաժան իր գլուխէն , լայն ճակատ եւ նուրբ քիթ
մբ ամրակուռ կզակի մբ վ յ ՚ ա յ , զոր կբ շրքանակէր
ո ւս ո լց չտ պե ա ի արգէն իսկ ճերմ կած մ օրուք մ բ ;
Բայց գէմքին վեբեւ այդ արոյրէ , պիրկ եւ առ­
նական , ա1^ոցներուն ետեւէն կա յծկլտուն զո յգ
մր աչքեր իր բոցավառ Հոգիին կրակր կբ ժայթ–
քէ ին եւ կր մ աղնիսացնէ ին բաղմ ութիւններբ :
Պալքանեան պատերազմ ի նախօրեակին էր ,
Հազիւ ինր տարեկան կայի , բայց զարմացուցած
էի ուսուց ի^ե րս Հա յերէնի լնգո ւնակո ւթեամ րս :
ն՚աղկոցի մէկ գասարանէն միւսբ ոստում մբ, աՀա
օբ մրն ալ բարձրացած էի Աամաթիոյ նախակր -
թարանի Ա • գասարանբ : Մ եսրոպեան տառե ր ր ա–
մէն ինչ չէին սակայն, մեղի " ՚ - ր ի շ գասեր ալ կ՛ա­
լանդէ ին Հոն , իսկ ես տակաւին Հեռու էի զանոնք
րմբռնելէ ։
Ի՛՛նչ կրնար րլլտլ մանուկի մր մտքի Հոբիզո–
նբ, լեցուած բարեմիտ մօբաքրոք մր պատմած
Հէքեա թնե բու պարիկներով , որոնք յամ ենա յն
զէպս ոչ մէկ կապ ունէին Հայռց արքաներուն
Հետ։ Գմբախտ օր մր ինքզինքս կբ գտնէի պատին
տակ , զասաբանին գրեթէ ամ րոզք ա չա կե ր տո լ -
թեան Հետ, որովՀետեւ պատմութեան դասս չէէ
սորված։ Մեր ուսուցիչր՝ Գէորգ - Մեսրոպ,
ծայր աստիճան անկարեկիր էր , երբ խնգիրր կր
վերաբեբէր մեբ ազդ՛ պատմութեան :
Զտ^ր սատանայ, մեր բախտր իրաւ որ չէր
ժպտեր այգ օրբ։ ԱաՀակեան վարժարանի տնօ —
րէնր՝ Գ . 1Սաժակ , պատաՀաբար Հոնկէ կ՚անցնէր :
Հետաքրքիր ակնարկ մր դասարանէն ներս, մէկ
անղամ էն ամ էն ինչ կ ր կռաՀէր ու կր բանար իր
արամաղդեան կայձ ակնաշունչ բերանբ :
Աի՚Ր 1 Գ"՚–ք է՚^՚եչ տզեբք էք ոբ չէք կամե­
նում սովո րե / ձեբ ազգի պատմութիւնր ։Ամ օթ չէ"
ձեղ Հաք ու անունր տալ...։ Եւ ասել թէ՝ Արամի
պատմ ու թիւնն է , ա յն ո բ պատո լՀ ասե լ է Ասորի–
ներին , կապազովկետցիներին , Մարաց Նիւքեար
Մ՚սթէս արքային ԱրմսՕ^Խյ^^ալ^իսպնեբի վրայ։
Ես շնո րՀ ալո րում եմ Պ 1Ւեսբոպին , որ
ինքն է/ ձեղ պատռլՀասել է այս պատի տակ . . .
Անշուշտ ա/ս զաժան սասար , րնկերացած մեր
ուսուցիչին նռ ւաստտցո ւց ի չ պատիժ ին , մ տ րակեց
եմ աղդա քեն քիզս եւ աքն օրէն ասգեն պատմու -
թեան ղասերուն կբ գտնուէ հ առա քիններուն մէք ։
ւՍաժակե Հետ ուրիշ Հանգի պում մ ր ունեցած
եմ , տատ աւելի մտերմական ել մանաւանգ ղուար–
ճալի :
Կէ սօրուան ղբօստնքի ժամ անակ , օր մ ր լն -
եերներէս մէկր ղիս կր Համողէ ոբ իրենց տունր
հ ոթանք : Մանուկի մ ր Համ ար Հ րապոլբիչ էր
խաքծր՛ տղոլոր խաղաւե,բ մր, որ ենծի պիտի
ս/ատկանէ ր . . . : ՚իուրս կ՛՛ե լլենք բակէն , կբ մ րտ -
նենք Հանղփպակաց փողոց մ բ ու վեր կ՛ ե լլենք
սանգուղներէն : Մեր բացակա յութիւնր Հազիւ քա­
ռորդ մբ կր տեւէ, րնկերս ինձմէ առաք կր մտնէ
եկեղեցիի շբքափակէն ներս, իսկ ես արտաքին
գրան առքեւ գէմ առ գէմ կուդամ մեր ուսու^չա–
- Հը՛ է Գ"՛– փ"*խւ՛՛^ * " վարժարանից, բր–
ղէ՚՚զ։ Ասա՛, ինչո՛՛ւ դուրս եկար խազավայրից ,
ապա թէ ոչ ես կր չօչափեմ քո ականքր : Ա՜յ ,
տես, ինչպէս է գարի րխում իելքիցգ , Հասկա -
նո՞ւմ ես , գտրի^ • • •
Գ. խաժակ , արգարեւ , պինգ բռնած աք ա -
կան քէս՝ անլնգՀատ թտփ կուտար ու կր քբքքար ,
Կռ քըքէ՚"՜ր • • •
Շէնշող մարգ էր նաՀատակ պատմա բանր :
Ջափէն աւելի կ բսիրէր զռւաբճտնալ , ինչպէս ինձ
պատմեց իր մտերիմներէն շատ յարգելի գիտնա -
կան մ բ ։ Աղատ պաՀերուն, խենգի պէս կր վազէր–
Պարոյր Բէչեանի մօտ, որ զինքր կո՚^չա "՚– կու՚ւ՝
կր խնդացնէր իր կատակարանութիւններով :
Բայց Գ՛ իքաժակ գերազանցապէս պարտակա­
նութեան մարգն
էբ, աղգային, Հանրային եւ
կրթական : Ակիզբի օրերուն մեր գպրսցը կր Կ"ր–
որնցնէր իբ անձնուէր մշակներէն կիւմիւշեանր։
՜Ծերունի ուսուցիչ մր, գոբ երբեք չէի ճանչցած ,
ո րովՀետեւ Հիւանդ էր եր(;տր ատենէ ի ւքեբ։ Եբտ–
զի մբ լո յսին մէքէն , աՀա Գ . իքաժ ակր կր վե րե րե­
լի իմ աչքին, լնգտրձակ սբտՀին մէք, չրքապատ–
ուած վա րժա րան ի ամ ր՛՛զ ^ աշակԼ րտ - աշակեր -
տոլՀիներէն ։ Աոայլ է ան , պատկառաղղ ու , կար­
ծես իր ձայնբ կր Հասնի մեզի խո ՛Վ որոտի մբ մէ­
քէն եւ կբ զարնուի մեբ Արտերուն։ կր խօսի մեղի
ծտնր ծանբ , րտզմերախււ գաստիարակի մասին ,
որ իբ շունչն ու Հոգին սսբսռտծ է մեբ կրթութեան
Համաբ ;
Տաքոբդ օր, կիրակի , ամբողք Ա ամաթիան ոտ­
քի էր , ծ ե րունի ուսուո չին յուզա րկալո րու. -
թեան ։ թափոբբ անցաւ ւլլխաւոր պոզտայէն ,
Հետեւե լոփ երկսեռ աշակերտութեան , որ սզա -
ղդած կր քալէր դագաղին երկու քաք երէն։ Մոգա­
կան ձեռք մր կարծես կ*առտքնորդէ ր այս սուգի
կ՚սրաւանբ , լուռ ել երկիէղած , Հ իսնա / ի կտբգա–
պւսՀութեամբ մբ, իսկ այգ մոգական ձեռքր նոյն–
ինքն Գա րեղ ին հ)աժակն էր ։
Իյաժակի լնտանիքր կր բնակէր փ՚՚քրիկ տուն
մ ր , վա բժ տ ր ան ի ճամբուն վրտ յ , գիմ ացի կողմ ր ։
Բարեպաշտ ձեռքեր , եթէ անշուշտ պա յմ աններր
աւելի թոյ/ատու բլլա յին , պիտի չթերանա յին
թանղարանի վերածել այղ փոքրիէ բեակափայրր ,
ուր մեծ ՝,ռետոբր եւ պատմաբանբ անցուցած էբ
իր կեանքի քանի մր տարիներբ ։
ՆաՀատակ ուսուց չապետ ին Տիկինր աւելի մօ­
տէն ճանչցած եմ , որովՀետեւ մեղփ կ՝աւանգէր
թուաբանութիւնր։ Ա՝ իքաՀտսակ , նիՀար եւ
քղուա կին մրն էր, կր սիրէբ ամրոզք գասարանին
երկնել տալ մաթեմաթիքի կտնոններր։ Տիկին
Շուշան արժանի կեանքե բնկերուՀի մր եզաւ իր
ամուսնհն, ինչպէս կարե/ի է Հետեւցնեք իր զա ֊
""կներուն րնծայած օրինակելի գաստիարակոլ -
թենէն :
Երկուորետկ քո,բեր էեն անոնք, Ալօն եւ Նու–
նո,ն, ,աճախ կ՝անցնէեն Հանրակաոյւե ո/ոզոտտ -
՛էն։ Պատ-ոտմես պատուՀանէն էր տեսնէի ղի -
ոենր, թեւ թեւի, ուրախ զուարթ, եղնեկԻ Հպան–
գ1>հ .րա,,երո,1։ Ց,"յգ մր տատրակներու կր նմա­
նէին, միչտ մաքուր Հաղո ւած , բարե կիրթ եւ
Հաւատքր մ աչած մ ի բազմ ութիւն : Անցած , ան -
ծա յր ՃանապարՀների վրտ յ : Բտբքարոտ , տտ–
տասկռտ ճանսլպա րՀնե ր ի ՛իրա յ ծուէն ծուէն Հտ–
ւ՚ստքր վիրաւորուած մ ի րաղմ ութ իւն : Հաւատ -
քր մեռած մի բազմութիւն։ թւում էր իրեն թէ
շատ րա րեկամնե ր ունի : Ուժեղ , ազգեցիկ , պաշտ­
պան րարեկամներ : թւում էբ իրեն թէ իր րարե–
կամնե րբ շեն ղաոնայ բա րեկամնե բբ իր թշնամու։
թւում էր իրեն թէ իր րաբեկամնե բր փնտռում են
իրեն ու չեն զտնոլմ : թւում էր իրեն թէ իր ազգե­
ցիկ րաբեկամնե րբ փնտռում են իբ թ^ամուն ու
չեն գտնում ։
թւում էր իրեն թէ իր արգարամիտ բարե -
կամնե ր ր կբ պատմեն իր գաՀիճ - թ^տմռւն : կր
պատժեն՝ քանի գեռ ինքբ տառապում է ։ Բանի
գեռ ինքր միայն տառապում է ։ կր պատժեն՝ քա­
նի զեռ չէ թաղել իրեն անապատի աւազր : ՛Բանի
ղեռ չէ քշել տարել Եփրատի փրփրադէզ Հոսանքր։
Բանի գեռ ինքր չէ ժեռել։ Զէ մեռել սրտով։ Զէ
մեռել Հոգւով։ Զէ մեռել ցեղով։
թւում էր իրեն թէ ղեռ Հաւատում է ։ Անի -
մաստ , ապարդիւն մի Հաւատքով։ \քծի սպասող
մանուկի պէս։ Մեղքր իրենր չէ որ, է լ չի Հաւա­
տում : Անմեղ էբ եւ արղար ու Հաւատում էբ։ Ան­
մեղ էր ու աբգար , երբ Հաւատում էր։ Հաւատում
էբ թէ արգար է եւ թէ անմեղ ։ ինչ որ քաչեց
մարգ չի Հաւատայ։ ինչ ոբ կորցրեց մարգ՝ չի
Հաւատայ է
Ու զ աբձաւ մեղաւոր ։ Ու դարձաւ անարդար ,
ու Հիմա քա շած բ պատիժն է իբ մեղքի, որովՀե -
տեւ. Հաւատալոր էբ՝ տնՀայլյստ ղ^րձալ;. Որու/–
Հետեւ անմեղ էր՝ մեղաւոր գարձաւ I Եւ պիտի
կրէ սլատիժ բ մ եղաւոբի Հետ , ոճրագորհ ի Հետ ,
դտՀճի Հետ Հաւասար : Մ ի բան է լ աւելի է Տեւա­
կանօրէն : Աերունդներ չաբունակ Աերունդնեբ
լման։ իսկ դաՀիճներին փնտռում են մեր բտ–
րեկամներբ ու չեն զտնում ։ Զքացել են : Անա–
պատում չեն զտնում : Եփրատի եզերքին չեն գտ­
նում : Համա՛յն աշիւաբՀում , պատմելու Համար ,
ձեռքեբբ արիւնոտ , աչքեբբ արիւնոտ մի գաՀիճ
չեն գտնում ։
Հրապարակում մենք ենք մնացել : Մ իմ իայն
մենք ենք մնացել։ Աբցունքռւո , վիրաւոր եւ մեզտ–
ւոր : Անապատր ծածկել է ոճիրր : Եփրատր լուա–
ցել է արիւնր ։
Մենք ենք մնացել Հրապարակի վրայ փո շե -
պատ մագաղաթի նման։ ԱնՀասկանալի բտրբա -
ռով։ Անրմ բռնելի ոճով։ Անգտանելի տառերով
մագաղաթի նման։ Արցունքէն աւբուտծ մագազԱԻ–
թի նման։ Արիւնով ծածկուած մագաղաթի նման։
Զմռսուած մազազաթի նման։ Վախենում են պե–
ղելոլ : Վախենում են ձեռք տալու։ Վախենում են
ոբ իրենց ձեռքերուն մէք փոշիանանք բուրումն՚ս–
ւէտ մագաղաթի նման։ Ամէն մի երկիր ունի մեզ­
մէ մի բեկոր։ Ամէն մի երկիր ունի մեզմէ մի մա­
սունք ։
Ամէն մի երկիր ունի մեղմէ մի նշխար : Պա­
Հում են մեզ իրրեւ Հնութիւն, Ռաֆաէլի մի նր–
կաբի պէս . Ա՝ իքէ լ Անճելոյի մի արձանի պէս ՚
Ամէն մի երկիր ունի մեղմէ մի յի քատակ ան–
Հետացող մի ցեղի պէս :
ՏՈ-ԲԹ– Տ. ԿԻԼԻԿԵՏԻ
Fonds A.R.A.M