Հ–՝՝՝–՝–Բ^Ր ՊԱՏԾՈԻՒԵԱՆ
ՀԱՄԱՐ
ՍեսսԱայ
ւիճյք
ա Կ ա
նՈՐ ԴԱՒԸ
Պար
^կ»
՜ թբք»"կան
սաՀմանի
վբսէյ
(էսակոդ
քիւ-րա
Աւաոյի
ցեզի
սչեսէ Ամկօն ,
ռբ
քանիցւ՛
գործակցած
էր
թ՚"–ՐՔ
եւ.
ռույւ
րաՆա1^երու.ն
եւ–
միԼՄւ ալ դաւաճանած
էր մէկուն
կամ
միւսին
*
դարձեալ
գործի
ձեռնարկած
էր :
Սահմանամերձ
հասյ , պարսիկ
ե ասորի
գիւ
-
ղացիներր
ենթակայ
էին մշտական
յարձակում
-
ներու,
սպանութեանց
եւ կողոպուտի
:
Ե՛–
իբ այգ
յարձակումներ
կր կատարէր
այն֊
պիսի խորամանկ
ու նենգամիտ
ձեւով
մր, որ
փո
խադարձ կասկած
կր ստեղծէր
Հինաւուրց
դրացի,
քրիստոնեաներու
եւ մ աՀմ ե աա կաննե րու
մ էք
Ամկօն
ուժեղ կապեր
ունենալով
Հանղերձ
թուրք
գործակալներու
Հետ
, միաժամանակ
կէ
Հրաւիրէր
Հայ եւ ասորի
վարիշներր
րարեկամա–
կան
ել ոչ յարձակման
դաշինք
մ՛ր
կնքելու
Մեր ղինուորական
մարմնի
մէկ նիստր
քննու
թեան
ենթարկեց
Ամկոյի
այգ
առաքարկր։
Ակներեւ
էբ , որ նոր եւ վտանգաւոր
խագ
մր
պատրաստուած
է մեղի
Համար ;
ի վերքոյ
, որոշուեցաւ
Ամկօն
Հրաւիրել
ՄտՀլամ
Հայարնակ
գի՚֊ղր՛
Գիւղին
կարեւո ր կէտերուն
վրտ
յ գէբքե ր ո–
րոշուեցան
, որպէսղի
, եթէ
Ամկօն փորձէ
վնասա
կար
ելոյթ
ունենալ
, մենք
ղինքր
ծուղակի
մէք
ձգենք
եւ ո
չնչացնենք
իսկ
եթէ Հակառակ
իր անցեալի
խարերա
-
յութեանց
, տն անկեղծ
բարեկամութեան
եւ դոբ–
ծակցութեան
ոգի
ցո յց տայ , քանանք օգտագո
ր -
ծել
եւ օգտուիլ
իր մօտ
երկու
Հաղար
ղինեալ
ձիաւոբներու
ուժէն
Փետրուարի
2^ին
(1918)
Ամկօն
՚ԲէօՀնաշտ–
Հաբ
(Հ
ին քաղաք՝)
Հ իւր եկած
է բ ՚
իբբեւ
քրտեբէն
գիտցո
ղներ ,
Ջիբոյի
Հետ
՚ԲէօՀնաշաՀաբ
ղրկուեցանք
, յսւ յտնե լու իրեն,
որ
իր առաքարկր
կ
՝բնգոլնինք
եւ
կ
՚ուղենք
էէնքՐ
պատուասիրել
Մ աՀլամ
գէ՚֊-գէ
մէք ,
Ա
արգիս
Պտղ–
տասաբեանի
րնակարանր
;
Շտտ
սիրալիր
բնգունեց
մեղ եւ Հրաւիրեց
իր
քովր
նստելու
;
Ակսալ
պատմել
իր կռիւներբ,
թուեց
իր
Հղո–
լամ »ներու
քաքագո րծո ւթիւններբ
, Համ ողեցոլցի
չ
ել սպառնական
շե շտ մր ղնելով
իր
խօսքերուն
մ էք ; Զվա րտնե ցաւ
ւէա յրենի
անուանելու
ՋիլՕ
-
Ասոբիներբ
: Հարցուց
Արամ
փաշայի
, կոստիի
եւ
էքեբսէս
Մ ե լիքթանղեանի
մասին ՚.
ի վերքոյ
, յայտնեց
թէ՝
Մ աՀլամ
գի՚-՚լր
ան–
յտրմար
է իրբեւ տեսակցութեան
վտյբ,
լաւ
Հ
նա–
խապատւութիւն
տալ
՛Բ էօՀնա շաՀա ր ին :
Այգ
միքռցին,
իր սեւ ու պճլտու
^է
"*Հքերր ՝•
փտ
յ լեց ան եւ Հարցական
նա յուածք
մբ
ղ ամ ելով
մեբ աչքերուն
, ուղեց
Հասկնալ
թէ ինչ տպաւո
— ;
րութիւն
կբ գործեն
իր խօսքերբ
:
ճաշեցինք
միասին
,
ն.արկ|ւլէ՜
ապսպրեց
ու
կանչեց
իր երկու
ամ ենա լաւ երղ իչներր
Լտա
քն — :
պէժ)
որի պատիւ
Հ իւր երու
եբգեն
;
Անոնց
մէկր,
Մղտէն
ձեռքր
ականքին
գրած
սկսաւ
Հանրածանօթ
՚^Հէտի
Պտժօ»
(կամաց
ղնա,
կամաց
քշէ) երգբ,
որմէ
քանի
մր տող
միայն
կր
բաւէ գաղափար
մբ կաղմելու
մեբ աննման Աամ
սոն խանի
Համբաւին
մասին ՚ –
Այս կռիւը ուրիշ կոուի չի նւքանիր ,
Այս կռիւը Փէտայինեըու հետ է,
Գնդսւկը կարկուտի պէս կը թափի ,
Ամէն կոզմ դիակներով լեցուած է,
Գտցէ՛ք, լուր տարէք սդաւոր մօրըս ,
Սամսոն խանի գնդակէն ես վիրաւոր էմ,
Սամսոնը խան ու փաշա է, –թ֊ագաւոր է,
Աաւքսոնր անվեհեր կռուող է, քաջ ղեկավար
Ան ոյւ սւգէ մեր ցեդր կը բնաջնջէ ,
Ան՛ խան ու խալանին կը հրամայէ ,
Ռուս հիւպաաոսր կը սաստէ :
Ես Սամոոնի գնդակէն վիրաւորուեցայ
>1.էրքս խոր է. կր կըսկրծայ ,
Կամա՛ց քշեցէք ձիերը, ես վիրաւոր եմ» ;
Ապա
փոխն
ի փոխ
երկու
երղիչներբ
երգե
-
ցին՝
Նիկոլ
- Գումանի,
Մչոյէ,
Խանասոբի
եւ
ուրիշ
ե րգե ր բ:
Մեկնումի
պաՀուն,
մեղի
բնկեբացալ
մինչեւ
փողոցի
դուռր,
անղամ
մբն ալ ուշի
ոլշով
ղննեց
մեղ եւ աւելցուց
«Բարեւեցէք
Աամսոն
խանին,
րսէք
թող չՀաւատայ
Պարսիկներուն
ել
Ասորինե
րուն
:
Փետրուար
27ին , ԲէօՀնաշաՀար
Հբալիրուե
- •
ցանք
Ամկոյի
կոգմէ։
Նախորդ
որոշումր
անտե
-
սելով
, Հաբկագրուած
էինք
բնթացք
տալ
նոր
ա–
ռաքաբկեն
, մանաւանղ
որ լսեցենք
թէ
Ասորիներն
աք
Հրտւերուած
են եւ ո րո շած
են երթալ
•
էրեսուն
ձիաւորներ
յատեացուեցան
Ամկո քե
ա ւպեքող մեր
IIIIII
ա ու հրակութեան
: Խումբեն
մէ ^ն
էեն
Ջեբօն,
Եփրեմ
խանի
քաք
յեսնապետներէն
Աալէ^աբենց ԱաՀակր,
ՄաՀլամցի
Աւետիք,
Տէի -
ԽՄԲ
— Ամփոփուած ֆրաԱսական գիտտզան
թ֊ն^ւթէ մը, ^էօատտ —
ԸնղՀանրապէս
լճի մբ կաբգալորման
նպա
-՝
տակբ
Հոսող
ել պաՀեստիի
քուրե բուն
լալ օդ աւա-
գործումն
է։ Աակայն
Աեւանայ
լիճին
մասին
եղած
ծրագիրբ,
քս՚-ր ապաՀովել
է, գո լո ր շիացում
ի
ա–
ռաքքն
առնե լով ;
Աեւանայ
լիճբ
կր գտնուի
1916
մեթր
բարձ
-
րութեան
վյրայ եւ ունի
1416
քռ ՚ քիլոմեթր
տարա
ծութիւն
:
Երկու
սանգուղնեբ
, որոնք
կը կաղմեն
քոլբի
քատակբ , լի^ր կր բաժնեն
երկու
մասի։
Աքս
եր
կու մասերր
յաքորգաբաբ
ունին
1034
ել
384
քռ .
քիլ– մակերես,
24
ել
13
քիլոմեթր
մի քին
լայնք
եւ Հարիւր
եւ
50
մեթր
նուաղադոյն
խորութիւն
ւ
Լիճր
մի քին Հաշուով
58.5
միլիառ
խորանարգ
մեթր
քուր
ունի։ Տարեկան
իր մէք թափուող
քսան
դե տա կնե րէն
կր ստանա
յ
770
միլիոն
խ ո բանարգ
մեթր
քուր , իսկ
ուղղակի
(անձրեւ
, ձիւն)
անոր
մէք կր թ՚"փէ
550
միլիոն խորանարգ
մեթր
քուր
ւ
Անոր միտկ արտաՀոսող
գետի
Զտնգոլի
մի -
քոցով
50
միլիոն
խոբ.
մեթր
քուր դուրս
կուգայ
,
իսկ ծծման
մի քոցով
լիճբ
կր կորսնցնէ
վաթսուն
միլիոն խորանարդ
մեթր
քուր
, բայց
անոր ամէ
նէն մեծ կորուստր
1210
միլիոն
խոբ.
մեթր
քուրբ
ղոլորշիացմ
ան
մ իքոցով
տեղի
կ*ունենտ
յ ։
Աեւանի
կարգաւորման
գլխաւոր
նպատակն
է
III
քգ քուրբ
վե ր ս տ անա
լ եւ օգտագո
բծե
լ , որռվՀ
ե–
տեւ
քուրր ամէն տարի
կր կռ րսուի
:
Լ(՚՝^1՛ Ւ՚՜ՐՐ
ՒՐ
բաբձրագիր
գիբքի
շնորՀիւ,
քրելեկտրականութեան
տեսակէտէն
, ունի
շատ
,ւ
արժէքաւոր
ուժ եւ շբք ապատի
անք րգի տաբածու–
\
թիւններբ
ոռռղելու
Համաբ
անղին
աղբիւր
է
յ
Գոլորշիացումբ
արգիլելու
Համաբ պէտք
է –ւ^
գիտնալ
գո լո ր շիացող
քուրի
ճիշդ
քանակր
Լիճին քրարա^խական
Հտշուեկշիռր
կր կա
-
տարուի
երեք մեթոտով
•
Ա.
Ամէնէն
պարղն
է գետերու
միքոցով
եւ
ուղղակի
լճի մտկեբեսբ
թափուող
քուրի
քանակբ–
չափել
: Տետոյ
քուրի
րնգՀանուր
քանակէն
Հանել
աքն քուրերր
որոնք
կր կորսոլին
ծծման
միքոցով։
Այս մեթոտին
ամենալիեր
քին կէտր
ծծուող
քու -
րեբր
չտփելն
է : Լճին քրե րկ բա բանական
(հյ՚ճքՕ -
§6օ1օՁ;ւզԱ6)
Հ իմնական
ուսռւմնտս
իբութիւնբ
պար–
ղեց , որ
լիճին յատակ
ին մեծ մասր
կաղմ ուած
է
անթաւիանցե
լի շերտերէ
, եւ քուրերր
ո րոնք
կբ
ծծուին
լճի Հ եւս իսա (ին մ ասերուն
մ էք -
ուր
կր
գտնուին
Համ եմ տտաբաբ
թ ա փան ցե լի
մ տսերր
, -
կարեէոր
քանակ
մր չեն
կաղմեր
Ա եւանա ք ւիճի
քուրե րէն
կաւքմուած
աղ
րիւր–
ներոլ
ուսսւմնասիրռւթիւ1ւբ
մէք տեղ
Հանեց
ծծման
միքոէքով կորսուաք
քոլրերու
ծաւալր
:
Բ
Ջերմութեան
Հ ա էո ւեկ է իռն
է
երկրորգ
մեթոտր,
ոբ աւելի
րարղ
ԷՀ
Նախ
կր չտփուի
տա–
քո ւթ ե տն տ քն քանակ
ք։ ոբ լիճբ
կբ ստանա ք արեւի
ճաոյէւգայթո՚-մէն
, ապա
այն քանակր
րբ լփՏր
կր
կորսնցնէ
իր մակերեսի
ճառաղա
յթում ռվ եւ վեր
քապէս նկատի
ունենալով^
լԻ^Ի գետերու
միքո
-
ցով յառաքացուցած
քեբմոլթեան
փոփոխութիւն–
ներր,
կարելի
եղած
է Հաշուել
քեբմութեան
ւ^֊յն
քանակր,
որ պատճառ, կը գառնայ
քուրի
գոլոբ
-
շիացման
եւ այդ
թիւէն
գտնել
Գ^ՐՐչփ^ց՚՚ղ
քուրի ծաւալր
:
Գ Լ է ճ ի
մակերեսը
Հաստատուած
գոլոր =.
շիացում ր չտփող
կայաններու
միքոցով կաաար
-
ուած
ստուգոլմնեբր
է
Այս երեք
մեթոտները
գործագրելով
ստաց
-
ուած
են իրարու
նմանող
արդիւնքներ
:
Հաշուած
են որ քուրբ
մէկ աաբուան
մէք
շո
գիանա լով կր կորսնցնէ
1210
միլիոն
խո
բանարգ
մեթր
քուր։
Ուրիշ խօսքով
ստացուած
ամէն
13
խորանարգ
մեթր
՜քուրէն
]2 խորանարգ
մեթր
կը
կորսուի
շոգիացումով
:
Լիճի շոգիացման
չափր գտնելէ
վերք , որոշ
-
ուած
է պակսեցնել,
լիճի մակերեսբ
պղտիկցնե
-
լով, ինչ որ կարելի
է լիճի մակարգակբ
իքեցնե
-
լով։ ծրագրուած
է լիճի մակարղակր
55
մեթր
ի–
քեցնել , որով
մեծ Աեւանր
Լլճին առաքին
աստի
-
ճանը ) րո լո բովին
կր չորնայ
: Ասով
էիճի
մ ակե
-
րեսը
1416
քառակուսի
քքիլ՛
կբ պակսի
երկու
Հա–
բի՛՜ր ք ա ռ
քիլոմեթր
Հ
Որով քբարաչխակտն
Հե -
տեւետլ
Հաշուեկշիռր
կ՚ունենտյ
.
50
մ իլիոն
խո բանարգ
մ եթր
քուր մէկ
տար
-
ուան
մէք։ Ատացուած
քուր օժանդակ
գետերէն
810
,
ուղղակի
լիճի մակերեսբ
թափուած
քու֊ր
(ձիւն
անձրեւ)
100,
գումար
910
Շոգիացում
2|0
Օդտադո րծե
լ ի քուր
700
Ա/սպէսով
մէկ տտրուան
մէք
յիսուն
միլիոն
խորանարգ
մեթր
քուրի
տեղ
կարելի
է
700
միլիոն
խորանարդ
մեթր
քուր ստանալ
: Ուրեմն
լիճի կար–
ղաւորումով
650
միլիոն խորանարգ
մեթր օգտա
-
գործեքի
քուր կը ստեղծուի
:
^՚".ա նախքան
այս ծրագրին
վերնական
գո ր–
ծաղրոլթիւնր
, աչքի
առքեւ պէտք
է
ունենալ
կարգ
մբ կարեւոր
խնգիրներ
;
ԷՒ^Ի
մ ակարգակր
55
մեթր
իքեցնե լու.
գործնական
Հալանտկանութիւնր
;
Լիճի մեծ մասին
չորցնելու
անդրադարձոլ–
՚^Ր չբքտպտտող
մասերոլ
կքիմայե
վբայ,
մտսնա^
ւո րապէս
անձրեւելու
տեսակէտէն
:
Լիճի
մ ակարդակն
իքեցնե լու
անդբագաբ–
ձումբ յարակից
աղրիլրներու
վրայ ՝.
–
Լեճ ի կա բգաւո
րմ ան անգրագարձում
ր ձկ
նաբանութեան
, ինչպէս
նաեւ
լիճի
նաւարկութեան
վրայ
•
Հ
Այո կէտեբր
ուսումԴւասիրեքէ
վերք, սկսած
են
ծբագրե
իրականացման
ուսումնասիրութեան
:
Ա եւանա ք լճե ճա րտա րագէտնե
բ ր չորս
Հ իմնա
կան նպատակ
ունին
.-
Ա) Ոռողել
այն Հողերբ,
որոնք
չեն կրնար
ո–
ռոգոլիլ
առանց
շոգիացող
քոլրերռլ
օգտաղ
ոբծ–
ման ;
Բ) Արդէն
ղոյութիւն
ունեցող
ոռոգում
ր
կա
րօն, Տօնօն , Գեղամ թագէոսեան
ել
ուրիշներ
,
բոլորն
ալ վարձուած
Հ ա յգ ուկնե ր ,
տա սնա
պետ
կամ
յիսնապետ
:
Զինուած
է ին մ օսիննե րով ,
տասնոցներով
,
վւոքրիկ
ղնղացիբներով
եւ ձեռնառումբերովդ
:
Բրտեբոլ
շարժումներբ
Հետաղօտելու
ել
ժա
մբ ժումին
լուր տալու պարտականութիւնն
ստանձ
նած
էին ՛Բ է օՀն ա շա Հ ա ր ի մեր րնկերնեբր
: Խոս–
րովտ
յ դ իւղէն
անցած
ատեն
լսեց ինք ոբ Աս ո բոց
պատրիարք
Մար
- Շիմօնբ
Ուրմիայէն
վերադաբ–
ձած
է, իր Հետ
բերելով
երկու
լեոնային
թբն -
ղանօթնեբ
:
Աքս
լուրր Հասած
էր նաեւ
Ամկոյին,
որ աճա–
սլաբանքով
մեկնած
էր ՝ԲէօՀնաշաՀտրէն
, գէպի
իր
բերգագիւղր
(ճարի
- Գալէ)
ւ
Աաւրա
գիւղին
մէք, տեսանք
՝ԲէօՀնաշաՀաբ–
ցի Հայ մր որ Ամկո յէն նամակ
մր րերա
ծէր Ա ամ–
սոնին : ^կամքէս
անկախ պատճառնե
րով , Հաբ
-
կադրուեցայ
Ճարի—Գալէ վերագաոնալ
,
ներողու
թիւն
կր խնդրեմ
, քանի մր օրէն
կբ յայտնեմ
մեր
տեսակցութեան
օրն ու վայրր»
, կր գրէր
Ամկօն
է
Մ արտ
\ին , ասորի
վ արիներէն
Շմ ոլէ
լ խանբ
Հարեւր
1քհպեք»
Հրացաններ
տարած
էր յանձնե
-
լու Ամկո քեն եւ րա րեկամ ական կապեր
Հաստատե
լու փորձեր
բրած
;
Մարտ
երեքին,
Ամկոքի
Հրաւէրով
Մար—Շի–
մօնր մեկնած
էր ՝ԲԷօՀնաքաՀտր
, քիւրտ
֊ ասորա
կան գամենք
մր կնքեքու նպատակով
: Լուրր
ցար–
ման,թ եւ մտաՀոգութիւն
պատճառեց
բոլոր
Հա. -
.քեր՛
ն
։
Մտր
- Շեմօնր անքատ
բանակցութեւն
վարե–
քոլ
գացեր
էր, առանպ մեր ղինուորական
մարմ
-
նեն (ուր
տալու
,
թէեւ՝
որո գուած
էր որ՝
Հա ք ֊~
ասո
ր ս՛ե ան ներկա ւաւյո/ ց ե քներէ բաոեապած
սւատ–
Ոք երոէեոէ քժեէնո պետե տեսակւյէր
Ամկո/ե
Հետ
;
Ուրմեո/
ղէսքքէերհն
հ՛անգամ աո ու ած՝
Մ՛՛՛ր
-
Շ^մօնր
ել եր գործակհցներր
այքեւս
տնպարտեքի
ԿԸ
Համարէին
իրենք
զիրենք,.
քանալռվ
իրենց
կամքր պարտտգրել
հչ միայն
Բրտերուն
,
այլեւս
մեզի
՜։
ինչպէս
վերքէն
սլարզուեցալ
, Ամկօն
խիսա
սիրալիր
րնգունելութիւն
ընծայած
էր Մար
- Շի՛–
մօնին :
Ն՚՚՚խապէս
իբ ձիաւո րներր
յարմար
գիրքեբու.
մէք տեղաւորելէ
ղատ
, պաչա րել տուած
էր
այն
՝էնքր
ուր՝
կր Հիւրասիբուէր
Մ ար ֊ Շիմօնբ
:
Մ եէ^ումի պաՀուն
, երբ՝
Մ տբ
- Շ իմ օնբ
կը
պատրաստուի
կէսռք նստելու
, քիւրտ
ու
թուրք
ղսւլագիրներռւ
Հ րաղէննե
բու ղնգակնե
բու տեղա
տարափին
տակ
կ՚իյնան
Մ տբ ֊ Շիմօն
եւ իր
Հա–
բիւրէ
աւելի
քաք
ձիաւորներբ
:
Այգ
մեծ
կորուստր
շշմեցուց
Ասոբիներբ
ել
ոգեւորեց
թշնամի
տարրերր
, որոն^ սկսան
աւելի
քան սպառնական
գաոնալ
: Մ ենք եւս
անել
եւ
սարսավւե
լի կացու թեան
մր մատնուած
էինք
:
Խուճապն
սկսաւ : Զանազան
գիւզեբէ
Հաֆ
-
թուան
- \ալասաբ
եւ Խոսրովա
, Փայաքռւկ
գի՛––
ղերոլ
մէք կբ կեղրոնանային
Հայեր
եւ Ասորիներ
,
երենց
Հետ բերեքով
, ինչ որ կտրելի
էր փոխա
-
դրեք շալակով
կամ
• թեթեւ
փոխադրական
միքո^~
ներով
:
կր փախչէին
լեղապատառ
, լաց ու ճիչով
;
կր կարծուէր
թէ՝
Մար
- Շիմոնի
սպանու
-
թեամր
կորսուած
է փրկութեան
ամէն
յոյս
:
Եթէ
Ամկօն
այգ
օր յարձակում
գործէր,
Հա
ւանաբար
պիտի
Կրնար
բնաքնքել
յուսաՀատու
-
թեան մատնուտծ
Ասոբիներբ
;
կէս
գիշերեն՝
Հ տյարնակ
րոքոր
գիւղերու
եւ.
քր9աններու
մէք
պատրաստ
էին մեր գիրքերր։
-
Մ^՚նքել
,ոքս Հսկեցենք
ու Հետեւեցանք
ԲէօՀ–
նա՚աՀւսրե
մէքն
ու չուրքր կատարուած
շարժում
ներուն
:
կռե՛ն
անխոէսափեքի
էր,
յարձակում
ր
որ
եողմէ
աւ կատարուէր
|
Գիչեբր
խաղաղ
անցաւ
:
ԱԶԳԻՆ.
V
Fonds A.R.A.M
