ՕՐՈԻԱՆ
ՇԱՐԺՈԻՄԻՆ
ՀԵՏ
Լ%՚
ՋԱՐՐԱՆԷԼԵԱՆ)
^
Ութ ամիսէ ի վեր, Մի՚֊՚եիխի
մէշ
լոյս
1լլլ
տոեսնէ
կալկասլւԱ1
(կովկաս)
անուն
ամսաթերթ
մր Պ • Ա–
՚Րանտէմիրի
պատասխա՚Լասւու.ու. -
թեամր:
թերթր կր Հրաաարակուի
, միեւնոյն
րովան -
գակութեամբ
, եբեք տարբեր
լեղուներով
•
թուրքերէն
, անգլերէն
եւ
/ւուս
երէն :
«Աղղային
անկախութեան
գաղավւարր
տաբահող » այս սլար–
բե րա թեր
թին
չուր^ր
Հ աւաքոլա
ձ– են Ատրպէ
յճա–
նի.
Հիւսիս ֊ կովկասի,
իքրիմի,
թիւրքիսաանի
,
Ուրալի,
արեւմտեան
Աիսլերիոյ եւ Ալթս՚յի
թուրք
թաթաբ
քաղաքական
տարագրրներր
։ Վրացինե ՚
բու
նեբկայոլթիւնր
գգալի էէ, բայց
վբաղական
յա յտարա
րոլթիւններ
, րողռքագիրներ
եւ
զեկոյց
ներ
կան։
Հտյերբ
—- իրրեւ
կազմակերսլութիւն
եւ
անՀատ
^
բոլորովին կբ բացակային
:
« կալկասիա
»
կբ հետապնգէ
երեք
Հիմնա -
կան նպատակներ
.—
ԺռւլովււՆրդնե)ւււՆ ինք 1աբոշ -
ւքան իրս1Նւոյնւք, ագգ– ա ն կ ա իյւ ւ ւթ ե ա ւնց վ երա կ ա ս գ –
ն ո ւ մ ե ւ կովկԱ1ււեա1ն ե ա մ ա դ ՚ ա շ ն ա կ գ ո լ ւ թ ի ւ ն :
Րարձրաղաղակ
կբ յայտա րարեն թէ՝
իրենք
թուրք
են , եւ ոչ թէ Ռուս
•• « Ռուսերուն
Հետ որ
եւ է կապ
չունինք։
Աեբ արիւնւբ,
լեղուն,
կրօնքր
եւ բարքեբբ
բոլորովին
տարբեր
են ։<(.քիուսաստանի
մողովուրղներ%
ասոլթիւնբ,
ռուսական
կայսրու–
թենէն
մնացահ
մամսնակավյյէպ
բացատրութիւն
մլն է , եւ Հակամողովրղավաբ
մ տա յնութիւն
մր
կբ բուրէ
%քհո ւսա կան
կայսրութեան
անցահ է, եւ
րացատրութիւենւ
ալ պատմութեանւ
անցահ՝ է, եւ
այսօրուան
Խ • Միութեան
մէ^ ոչ թէ «իհուսաս -
տանի
<է–ողովուբգնեբ » կան, այլ կայ քիուսբ եւ
ոչ - ռուս
ազզութիւններ
։ Մեր սլայքաբի նպատա
կբ մչակութային
ինքնավարութիւն
չէ , այլ ան-
շատ
ուի
լ իիուսիայէն
եւ մեր ճա կատաղի
րբ տնւօ -
րինելոլ
իբաւունքբ
ձեոք
բերել
:
քցնամակալի
պէտք
չունինք։
Գաղթա
յին չրքանբ
վաղուց պատ
մութեան
անցահ– է ։ Այն Հողերբ,
ոբոնց
վբայ կր
բնակ
ինք
Հաղաբաւոբ
տաբինե ր է ի վեր , մ եղի կբ
պատկանին
ամբողշովին
եւ «վիճելի»
չեն։
Ռուս
աշխաբՀակալներուն
գալէն առա9 , մենք սեփա -
կան անկախ
պետութիւննւե
ր ունէ ինք » :
իյորոլնկ
զայրոյթով
ղրի առնւոլահ այս միտ
քեբբ
նորութիւն
մբ չեն։
Րայց, Շտուտկարտի
եւ
Վիսպատէֆի
Հաւա
քո յթնե
րէն
ասղփնւ նոր թափ եւ
շե շտ ստադահ
են :
ինչպէս
գիտէք,
1951
Օղոսա
> շՏին , արեւմտ
եան
Գերմանիոյ
Շթո՚֊ակարտ
քազաքին
մէ^ Հա -
լաքուեցան
Հինգ
ռուս քաղաքական
կազմակեբ -
պո ւթեանց
նեբկա յացուցիչներբ՝
նախկին
«մա -
մանակստլոր
կառավարութեան»
նախագաՀ Պ • Ա՛
կեբենսկիի
գլիւաւո րութեամր
: Հոն
մշակուեցաւ
քաղաքական
լնգՀ • ուզզութիւն,
եւ
որոշեցին
ստեղհել
կեգրոնական
մարմին
մբ՝
«ՌոՆԱասւՈանի
ժււզււվւււ–րդնեյաւ– ազատւա(գրւՈ–թեան Խոր1աւբդ »
անունով
:
....
« ԽորՀուրգ
»ի
կաղմբ
լրացնելու
եւ նախա -
պատրա ստա
կան
ա շխատանւքնե ր բ
ւիո ւթա
ցնե
լու
նպատա կոփ
կազմ ուեցաւ
«բիւբօ»
մր , որուն
գըլ՜
խաւո բ պարտականս
ւթիւնբ
պիտի
րյյար
ներգրա–
ւել եւ «իքորՀուրգ»ին
մասնակից
ղաբձնել
«Ռոլ -
սաստանի
«ա|գգ • փււքրաւքասնյ1ւ1–թ–իՆննեյւ»ը՝
բոլ -
շեւիզմին գէմ միասնական
պայքար
մղելու առա
քաղրութեամբ
:
Այս
որոշման
Հիման
վրայ,
1951
Նոյ՛
1ին ,
Վիսպատէնի
մէշ (Գեբմանիա
. Հաւաքուեցան
նա
խաձեռնարկ
ռուս քաղաքական
կազմ ակե ր պու -
թեանց
նեբկա յացուցի
^եբն
՛ու ոչ - ռուս
խմբակ–
ցութեանց
պա տո
ւի րա կնե ր ր , եւ լնղՀ • Համա -
ձա յնութեամ
բ
ստորագրեցին
յա
յտաբարոլթիւն
մր :
« Կալկասիա
»
կ՝բսէ Թէ՝
Ուկա յնա ց իներբ
Հեն
մասնակցահ : իսկ « Աարպէյճանի
, Հայաս -
տանի, Վրաստանի
, Հիւսիս,
կովկասի եւ
Թի՚^ր–
քիստանի
կոզմէ
ներկայ
եղահ են կաբգ
մբ ան-
պատախանատոլ
ել ին^ութիւնբ
անհանօթ
մար–
գիկ
՛ոչ - ռուս
աղղութեան
ց
նեբկա յացուց
ի չի
Հանգամանքով
» ;
Վիսպատէնի
որոշումներուն
ղէմ բոզոք
բար–
ձրացոլցահ
են
Ատբպէյճանի
կողմէ՝
«Մու ֊
սավվաթ»
կուռակցոլթիլնր,
Ազգ. կեգրոնբ ,
՛նախկին պետական
անձնաւո
րո
լ
թիւննե բ ել Ան -
դաբայի
ել Պոլոո
յ
՚ ա զ է ր ի
գաղութնեբբ։
Վրաս -
տանի
կողմէ՝
«Վրտցական
Ազզ. կեղրոն»բ
(ո -
բուն
չի մասնակցիր
Աոցիալ
Գեմոկբատ
կուսակ -
ցութիւնբ)
ել Փարիղի
զաղոլթբ։
Թիւրքիոտանի
կոզմէ՝
«Թիւբքիսւոտնի
Ազգ.
իյորՀոլբզբ»։
Հիւ
սիսային
կովկասի
կոզմէ՝
«Հիւսիսային
կով -
կասի աղգ • կռմիտէ»ն :
Գարձեալ,
Վիսպատէնի
մոզովին
կապակոոլ–
թեամբ,
1951
Նոյ. ՅՕին,
Միւնիխի
մէշ տեղի
ու
նեցաւ
արեւելեան
Եւրոպայի
, կովկասի եւ Թիւր ֊
քիսաանի
քադաքականւ
տաբազիիներոլ
խորհրգա–
մ-ողովյր Պ • Լեւիտսկիի
նախաղաՀո
ւթեամ բ : Լբ–
Ապրիլ
2եին •Րաշսնի
մէշ ցուրտ
Հողին
յանձ -
նեցինք
տզնիւ
Հայ մբ Գաղաբոս
Զարբանէլեան
:
իլոնաբՀ մէկ մարղ,
նման
այն շատերին , ոբոնք
՚
մեր
շուբքն
են , որոնք
մենք տեսնում
ենւք^խօսում^
սակա
յն անՀ "– ՛լ" րգ
մնոլմ
իրենց
Հողինւերին
, ապ– ՝
րոլմներին,
ուրախութեան
եւ վշտին :
^
Պ– Զարբանէլեան
, Հանրահանօթ
«Հաճին»
Պոլսեցի
էր , թրքական
ղմոխքբ
շատերի
Հեա
ղինք եւս ձղել էր Փարիղ :
Օ՞վ էր Հաճին,
ղմուա ր է ասել։
–Րիչերին էր
խօսում իբ մասին,
աւելի
ճիշգ կր էինւէբ ասել ,
երրեք չէր սիրում
խօսել իբ մասին :
Ասում են սլատմ ական
Հ րգե
Հի
մ բ
անհանւօթ
մնացահ
Հ րձիզն
է բ ուրիշ
ւսղնոլազարմ
Հայու
մր
Հետ : Ասում
են՝ քանի
–ոււ երբեք
Հնւա րաւո ր
չեղաւ
իր բերսնից
լսել իրականւ
պատմութիւնբ
: Ատե -
րիմ
ղրո
յցի
մ բ մամանակ
խոստացալ
պատմել
,
դմբախտաբար
այղ օրր երբեք
չեկաւ։
Հաճին
մե
ռաւ,
պաւոմելուց
առաշ։
Նկատելի էր, երբ խօսք
էր
լինում այգ ՀրգեՀի
մասին.
Հողին
ճառա -
ղա յթում
էր :
Հաճին
Համով
Հոաով
պատմել
ղիտէբ։
Իր իւ
րաքանչիւր
պատմ ութիւնւբ , Համ եմ ուահ
սրախօ–
սութիււններով
, ամբողշական
մէկ վէպ էր ;
Ափսոսս, ոբ կեանքի
պայմաններբ
թ ո յ լ
չէին
տուահ
իրեն
կրթութիւն։
ստանալու,
անպայման
տաղան։սւ
ւո ր ղրող կբ ղառնաբ
՚,
Ամենւաղէտ էր Պ • Զարբանէլեսնբ
, մասնա -
ղէտ
տմէնւ
ինչի : Ամ էնքի
ցաւին կբ Հասնէր
, երի
տասարդ թէ հեր օրե բիւ^ւ : Րնւաւո րութեամ
բ
բաբի
եւ Հաճոյակատար
էր։ Իր
Հաճոյակատարութիւնբ
ինքնաուբացումի
էր Հասահ
:
Պատմում ենթէ մէկ օր, կոյր
մր դիմում է
իրեն
առա
շնո րգե
լու : Հաճ ին պատրաստ
է
ոլղեկ–
ցելու
: Գնոլմ են շուկայ
զնումնւերի : Հաճին ու -
զում է փճարել
կո յրի վւոիսաբէն
: կո քրբ բմ բոստա–
նում է : Հաճ
ինւ առնում է կռ յրի
զ րամ բ եւ վճա
րում : Պս՚րգւում
է, ոբ կեղհ է
դրամր։
Ոսւոիկոն
ութիւն/
, զատ, ղ ատա
ս տանւ : Ամ իս -
ներ
շտրուն/ակ կառա վարո ւթիւնբ
նեղոէ մ է Հա -
ճիինւ : իյուզաբկութիւն/
, Հա ր ցաքննո
ւ^ իւնւ , բանտ
՚
տեսնում
են Հայ աղշիկ
մբ,
Հաղիլ
16
տարեկան,
բղկտուահ,
վյւրաւոր :
ինչ
անել
. • • : Աոնել
շողեկառք
, Հապա .
թուրք
.իշիուսնութիւննե"
րբ:
Ջղե"
լ աղշիկբ,֊
իսկ^
Հա/կական
ողի՞ն,
մարղկային
զղացո՚՞ւմբ։
Հա -
ճին
բնտբում է եբկբոբղբ։
Ագշիկբ
առն/՛ում
ել
պաՀում
անկիւն
մբ, ահուխնեբի
տակ։
Տառա -
պանք,
ի՞նչ
անել աղշիկբ, երբ Պոլիս
Հասնին–
Ժամեբբ
սաՀում
են , Հաճին
զտել է միշոցբ -
Պոլիս չՀասահ,
քվեցնոլմ է աղշիկբ
ամայի մէկ
տեղ , խոստանալով
շռւտ
վերաղառնալ։
Ա՚/^ԻԿՐ փրԿ՛–"՛^՛^ է^ այսօր տէբ է
բազմաթիւ
ղալս։ կների \
ե Հ գ ե » գ
Շաա
ենւ նմանօրինակ
սլատմ ռւթիւննւե ր բ՝ կա
պահ
Հտճիի
Հնարամիտ
եւ բաբի
բնաւորութետն
Հետ։
Մեղք որ երբեք
չխօսեց
իր
մասին։
Հաճին
Հայրենտսէր
Հայ էբ, սակայն ոչ կար
միր - կտուց
բհտանիքէն
:
Մէկ
Օր տնւկեղհ
զրոյցի
լնթացքին
ասաց
չգի
տէք
ինչ կայ, սրտիս
մէշ... Ես
Գս՛ շնւակցա
կան
եմ »
՝
Տաւում էր որ չյաշոզեցաւ
իր
զալակնւեբին
մեհ
կրթոլթիւնւ
տալ, մտաւորական
դարձնել
.
Այգ
կոկիհր
միշ՛ո
մնաց
սբտին
մէշ Հ
Ի
/ոնէԱ
.բՀ էր Հողիով
: Մաահւում
էր^
"՚,/^՛՝ ինչ
որ ինւք չկաբոզազաւ
անել ի շաՀ մեր
մոզ՚ովռլր -
գիէ, գոնէ
ղալակնւերր
անւէինւ։ Աւա՛՛ղ,
պայման -
նեբբ
•
. է
Մեռաւ
Հաճին,
իր Հետ տանելով
զագտնէիքնւե–
րբ
, որոնք կաոող
էին շատ բան աւելացնել
մեր
նո րագո
յն չրշանի
պատմութեան
;
Հ ,
Ա՜հՅ, ՎԱՍՊՈԻՐԱԿԱՈւ
Մեհ
ւթե
.9ո. մ է առսււոուէ ՛լր՛
•ւն
՛ո ից % Այսսլէս
անւմ եղ
ղ՛ո րհակից
կեղհա րա բու -
թեռն :
կեանքի
մէշ շատ անղտմներ
զոՀ ղւսրձահ է իր
րարի։
լնալ ռ րոլթեան \
Առաշին
։ս շխտբՀամ արտին
մ եքենավար
էր
Թուբքիա
յ երկա թուգինեբ
ի վ բս։ ք : Հա քկականԱաբ–
սավներն
են։ , զ աղ թւո կան ո ւ թիւնւ ր հտ/ր
աո՛ահ
քշլռւմ է դէսլի
սնասլսւտնւե բ ր : Մէկ ղիշեր
շողե -
կառքի
մէշ , որոնք
հանւօթ
ե% ի րենց դան/դազո
լ -
թետմ բ , Հա ք ր1ւկե րոշ Հեա , լսում Ծն սուր ճիչեր :
Հ՛ա ճին լն ա ղգով
ղղում է Հա ւի տառապանքր ,
Հաս1լանոէմ է, որ Հայի
ճիչ է ։ Պատրուակով
մբ
կանղնեցնոք-մ է շողեկառքր։
Հտյ բնկեբոշ
Հե տ
ՄԱՐԱԷՅԼ
Ամէն տարի Վասպուրականի
Հե–
րոսամ արտի
այս ւոս՚րեդարձին
(7
Ապրիլ
1915)
եւ
Գարնսն այս եղանակին
, չկայ
Հւսւա։ոսււոր Վաս
պու րական
ցի մր ,որ
չս ա բ ս ռա
յ իր ան՛ցեա
լի
յոլշե–
բով ու փառքերով
:
Երեսուն
եօթբ տարի է անցեր տյգ թոլակ՚ա՛ -
նէն, բա ւց ոչինւչ կրցահ է փոիսել
Վասպուրտկսն–
զիին
ոդ ին ։Ո րքան
կ՛՝ անցնի
մամ անակբ
եւմ են՛ք կբ
ւՈւ սնք
թա
։իա ռական
օտաբու0եսն
մէշ
կարհես
՝ա լնքանւ կբ իաւ/տանւա
յ Հերոսամ ա՛րտին
յի շատակբ
:
Փ՛առք ել սլատիւ
Հերոսամարտի
բոլոր
ղոՀերուն։
ինչպէս
ամէն/ տարի,
Մ ՛ս րոէ
ւլի Հայր՛
Միու՜
թիւնբ աքս անղամ
սւլ կազմա1լերպահ
է ւոօնւակա–
տ արո
ւթի
ւնր ա քս կ ի բա կի , եւ բո լո ր Հաք րենւա -
կիցներբ
բ՚է՚ղ առաշ
կ՚երթան՛
սիրով եւ դ։։Հունւս -
կութեամ
բ Հ
,
Երբեմնի
շէն Վ^տսպռ լրա կանբ
իր աղգա
քին
կեանքով ռւ մշակոյթով,
իր հա ռաս տաննե ր ով ,
ա՚բգաւաԴղ
ղա շտերով
, աղբիւլներռվ
ու ա
լզինե–
րո՚Լ
իր
արտաղրու
թիւննւեբով
, այոօր
ոչթնչ
կբ
ներկայացնէ
Ե՚ուսուֆնեբու
եւ Աքինեբռլ
տիբա -
պետութեան
տակ։
Թերթեբր
ղրեցին թէ Համա -
,լսարան
մբ պիտի
շինուի
Վանի
ւ / ^ ^ :
Րայց
յետոյ
խոստովանեցան
թէ գեռ շատ Հազ պանւիբ
կ՝՚ու -
զեն...
Վասպո՛ւրականի
ՇաՀպաղի
դիւգ , իմ
մսնկու^
"ելէ
*Լեբշ Ուկրա
յնա յի աղղ . խո բՀուբգի
անղամ
Պ– Մ– Անտրիէվսքիի
բն գարձակ
զեկուցումր, եւ
Հտւաքո
յ թ ի ն պաշտօնապէս
մասնակցող
պատուի -
ր ա կո
լ թ ե անց
տ ե ս ա կէ տնե
բն ու
յա յտա րաբո
լ -
թիւններբ,
խոբՀբղամոզովբ
տուաւ
որոշումներ ,
աղատ
աշխարՀի
Հանրային
կարհիքին
ու -
շաղբոլթիւնբ
Հրաւիրելով
Ի) • Միութեան
նուա -
ճահ
մողռվուրղներոլ
աղատաղրութեան
• Հարցին
վբայ :
Այս
յայտաբաբութիւնբ
ստորագրահ
են/ .
Ատբպէյճանի
ազդ՛
կեգբոնին
կողմէ՝
Տոքթ. Ա՛
՚Րէ՚՚՚ԿէրլԻ՛
Պելոռուսիոյ
աղգ.
խոբՀուբզի
Գեբ –\
մանիոյ
մասնաճիւզին
կոզմէ՝
Վ.
ՊորթնիքՀՏ
կեդր . Եւրոպայի
վ բացական
կոմիտէ
իւ կոզմ է՝ Ա՛
՚Րորզայա
: Ուրալի
թուրքերուն
Պայքարի
Միու -
թեան
անունով՝
Մ • Վէ էի՛ • հյս՚զախներու
զլխաւոր
ներկա յացուց չութեան/
կոզմէ՝
ի.
Պէգուկլով
:
Խրիմի
ազզ՛
կոմիտէի
կոզմէ՝
Տօքթ. Ա–
Աոյսալ։
Յանուն
Հիւսիս • կովկասի
ազդ. կոմիտէի՝
Ա. Ն՛
Մ՚՚՚կոն՚ա
, եւ Ուկբայնայի
աղդ– խորՀոլրգի
անու
նով՝ Տ՛ Անտրիյեւսկի
եւ Ա. Լ^եւիտսկի :
ինչո՞ւ
այսքան
բողոք եւ ղայբոյթ
:
«Րո լշեւիզմ
ի անկումէն
վերշ,
կ՝բսէ
«Կաւ–
կասիա»
, Ռուսաստանի
ստանալիք
վարչաձեւի
մասին, ազատ
աշիսարՀի եւ մանալռրտբաբ
ամե -
րիկեան
Հանրային
կարհիքին
մէշ, երկու Հակա -
մարտ տեսակէտներ
կան
Պէ՞ ՛ոք է
անղամաՀա–
աել Ռուսաստան/բ
, թէ բաւտկանւսնւալ
վաբչաձե -
լի փովախո ւթեամբ՝
պաՀելով
կայսրութեան
Հո–
զերոլ
ամրո
զշա կան
ութ
իւն բ :
« Ռուսաստւսնի։
բամանմ
ան/ տեսակէտբ
կր
պաշտպտնեն
,
Աիութեան
լուհին
ենւթակա
լ մո–
ղոաիոլրգնեբու
քազաքակտնւ
դորհիչներբ
• Ասոնք ,
ՀաւՐաշիսարՀա
յին երկրոբգ
պատերազմէն
վեբշ ,
գորհակցութիւն
Հաստատեց
ին երկաթէ
վսւբա -
գոյրին
ետեւբ
զտնոլոզ
արբս-նէեակ
երկիրնւերու
Հակա բոլշեւիկ
կազմ ակե րպո լթեանց Հետ : Ամե -
րիկեան
կարզ. մբ շրշանակներ
, խ։քբակցութիւն
-
ներ ,կիսապաշտօնւակտնւ
Հասաատութիւննե
ր ե աղ
դե ցիկ
հեբակռւտականնեբ
յենա րան կբ Հանդիսա
նան աքս շարմումին ;
«Այս
Հոսանքին դէմ ումգնօրէն
կբ
պայքարին
Մ • ՆաՀանգներու
մէշ Հաստատուահ
սպիաակ
Ռուսերր
, եւ տսւրուահ
քարոզչական
աշիատան -
քին
շնորՀիւ,
Ռուսաստանի
ամբոզշականութես՚ն
տեսակէտբ
պա շտպանո/լնե
րն ալ շօշափելի
ում մր
կբ ներկա լացնեն ;
« Մի ել
անբամանելի
Ռուսաստան»ի
ղտզա -
փարբ պաշտպանոզ
«Վելիքռռուս
»
քազաքական
կոլսակցութիւննեբբ,
իք. Միութեան
անգամաՀա–
տումբ
սլաՀանշող
մողոփ ո ւրզնե ր բ կբ
մեզ՚սղրե^
նեղ
աղղտ յնամ ո լութեամ
բ, եւ իբբեւ երկպաոա -
կութիւն
սերմանռզնւեբ : Այս առթիլ
Հրապարակ
նետահ
ենւ «մողովրղավաբ
Ռուսաստանի
դաշնակ
ցութիւն»
ղաղափարր » .
Րոզոքռդն,երռլ
կարհիքոփ,
Շթուտկարտի
եւ
Վիսւզա։ոէնի
մողովնեբբ
գումարուս/հ
են ՚սյս
V ՜
պատակով
: Զեոն/արկբ
կբ նւկաւոեն
«քազս՚ք՚ոկ՛"^
կե զհա բաբս լթիւն»
, իսկ «ռուսական
խազերու^
գորհիք
գարձան ոչ - ռուս
անպատասխանատու
անՀատներն
ալ խամաճիկներ
, որոնք
ճնշուահ
մո–
ղովոլրգնեբռլ
գատբ
«ներքին
Հաբց»ի
վ ե ր ՚ ՚ ՚ հ ե -
լով
, կր դաւաճանեն
ազգ՛ անկաի/ութեան
գազս՛ ՜
փարին »:
Յաշոբգով
կուտանք
քազոլահքնեբ
,
պ՚ոտկեբ՚ո՛
ցնւելոլ Համա,, ոչ - ռուս
տւս րւո ղ ի բն ե բո
լ
տեսա ՜
կէտներն ու շղագրղռոլթեանց
պատճառնւեբր ՝•
Թ– Ա–
Fonds A.R.A.M
