Page 66 - ARM_19-1945_03
P. 66
ՆԵ%Ոհ8ՆԵՐՈԻ Եհ */. Պ Ո Լ Ս Ո Յ ՓՇԱԹԵԼԵՐՈՒ ԵՏԵՒԷ1ւ երեիանի գրական թանգարանը
Ի Ն ԳԻ Ր Ը Մ Ի ՜ Շ Տ Ք Ե Զ Ի 1եՏ... ԽԱ՛Բ«Սովետական Հայաստանին կ՛ար -
(Համաձայն Ա , դ. Աատոնովի յոլշերոլն) տատպենք հետեւեալ յօդուածը, բացառաբար ան–
Թ» Րաա՚՚ր հայեացքով, քընքո՚՜յշ , ընտանի՜ , վւաիոխ պահելով լեզուն, իբրեւ վաւերագիր
Դէմըս ես կանգսւծ, ահա՛, կը տեսնեմ,
Մանուկ Աբեղեանի անուան Գրականութեան
Աարլսկան Բ^ւքիքյ արա աքին զորհեբդւ ՛կախա՛ Կը իյօսիս ինծի, կը խօսիմ քհզի, ինսաիաուտի Գրական թանգար/սնչլ Սովետական
Հայասաքսնի
քար Ա* Գ. Աաղանռվբ \927թ Փարիզի մէ1 Հրա - Ու սիրտըս կ՛ուսի խանդով մը վսեմ > • • կուլտուրական ամենահարուստ Հ>՚>
տա բա կահ էբ Հէքուշերֆռւ X գլխուն մէքէ խօսելով Հեոու չեմ քեզմէ, եւ ո՛չ դու ինձմէ, չախներից մէկն է ։ Այստեղ է կենտրոնացած Հայ
կարօտած հոդիս մի՛շտ քեզ հետ կ՚ապրի ,
՚Լթեոուցներու եւ կ • Պ ո լս ո յ մասին դ մ ան բամ ասնօ– Ե՛ւ տիւ, եւ զիշեր պատկերդ ոսկի, զասական եւ ժամանակակից գրականութեան վե
կը դիտեմ շսո՜ր - խո՜ր, որպէս հայելի՜ • • •
Հըէն կբ սլաամ է թէ որպիսի գժո ւար ո ւթ ի ւնն եր ով րաբերող ձեռագիր ամբոզ1 ժառանգութիւնը
Ամէ՛ն ժամ քեզ հետ, ամէ՛ն մի վւսյրկհան,
յա^ողեցաւ առաջին Համ աշխաբՀա յ ին պատեբազ– Զսւյնըգ կը լըսհմ քընքո՜յշ, զովակա՜ն, սկսած \9րգ ղալ՛ից– Այստեղ, ուր վերծանում է
Հըպանքըդ կը զդամ, շուևչըդ կ՚ըմրոշխնեմ
մի օրերուն Համ ողել Պ ե տ ր ո գր ատի անգլիական եւ էլ աչքերոլդ խո՜ր նայուածքը վսեմ՛ • • Մատենագարանր, մեր հնագոյն գրականութեան
ֆրանսական գե ս պանն ե ր ո դ գէթ– ս կ ղբ ունքով բա - Հեււու եմ քեզմէ, բայց միշտ քեզի հետ, այգ դա՛ն ձար ան լ, , այնտեղից էլ սկսում է դրա -
Հոզիս մշտատեւ յոյզերով կ՚ապրի ,
նակցութիւններ կս ս է՛է իրեն Հետ դ ա յ գ Լալո կարե~– Ցիշատակներ խո՜ր , կարօտներ արի , կան թանգարանրլ 1
Եւ երգե՜ր, երգե՜ր քաղցր, խնկելի– • •
ւոբ Հարսի մ ասին ւ Ստանալով անոնս Համ աձայ– Գրական (է՝անդ արան ր Սովետական կարգերի
նութիւեն ***յգ /ս^յգր1՛ մասին , զեկուցում կուաայ ծնունդ Է : Մինչեւ ռեւոլուցիան Լյեղափոխոլ -
ցաբին) \,իկոլա Բ *ի ; <<&ճ. կայսրը իմ զեկուցումս թիւն) հայ գրողների արիիւները , նրանց ձեռա
Ղքեզուցնեբու մ ասին, ինչպէս կբ սպասէ ի ունկըն– գիր, գործերը սլահսլանւում Էին կամ մասնաւոր
գրեց մեհ Հաճոյքովդ զոր արտայայտեց Հետեւեալ անձանց մօտ , կամ թէ կուլտուրական հիմնարկ -
անմ աւան ա լի բառերով * Հ.Ե " ձեզ պարտական եմ ներում, դպրոցներում եւայլն : Միայն պետական
իմ կեանքի լաւագոյն օբոփֆ % փհզի հետ եմ միշտ ու քեզմով անշէշ , Գրական թ՛անգարանն ի վիճակի եղաւ ոչ միայն
փանի մլչ է^ի մ ան րամ տսնութիւննե րէ Վերջ , Կը զբաղի սիրտըս պահերով անվերջ , ապահով պայմաններ ստեղծել դրանց անկորուստ
Ա աղոնովր Հ ետեւեալ ձեւով կբ պատ մ է ե գելու - Ու տըրտմաշաղախ շունչով մ՚երերոլն պահպանման համար, այլ եւ գիտական հիմքերի
թիւնը ։ Քեզ կ՚արտասանեմ այս լերկ օրերուն– • • վրայ դնել այդ պահպանումը։ թ՛անգարանի կազ
~— ՀետղՀ ետ է (ի ուսասա ան ի՝ \,եղուցնեբուն Տս1&տ XI ծ, 1942 Ցուլիս ՄԻՍԱ-Բ ՄԻՐԶԷ մակերպումից յետոյ սկսուեց հայ գրողների ,
եւ կ * Պոլսոյ տիրասլետելու խնգիբն անգլիական գրական դււրծիչների թողած ձեռագիր (1 աո ան -
եւ ֆրանսական կառավարութեանց դիտակցու - մ աՀմ է տ ա կան ո ւթ ե ան սրբազան վա յրեբ ը ձգել որ ղու թ եան սիստեմատիկ եւ պլանաչափ հաւաքումն
իշխանութեան հ 3* ու կենտրոնացումը։
թեան մէջ այնչափ Հասունացաւ որ , ես արդէն եւ է անկախ մաՀմետական
կա բոգ էի 1915 Մ արտ \ 7ին ուղարկել Լոնտոնի եւ Պարսկաստանի չէզոք դօտին ենթարկել ան գլի ա - Գրական թ՛անգարանը հիմնազրուել է \922ին։
Փարիզի ռուսական գե ս պանն ե բուն Հ ետեւեալ բո– կան ազդեցութ՚եան դ \ 907/» ււուսեւանգլիական Այգ Ժամանակ նա դե զարուեստ ական , ազգագրա
վանգակութեամր Հ եռագիր կազմ ուա ծ՝մ ասնակցու– Համ աձա յն ո ւթ ի ւն ը փոփոխութեան ենթարկելով ; կան եւ Հնագիտական բաժինների Հետ միասին
թեամբ. Սրր ճօբճ Պ ըքէնընի , Լանգլ * դեսպան ) *•—• Լոնտոնի կառավարութեան այս բոլոր պաՀան^նե– կազմ ում էբ պետական Կ ո լլտ ո ւբ աական Պատմ •
Հ^Լեր^ին դէպքերու ընթացքը Ն * *ԼեՀափառոլ ~ րուն դ ինչպէս եւ այն է՛ո է11 Լ՛ է՛ որոնց մասին ցանկու թանգարանի մի մասը; թանգարանի Հիմնադրման
թիւն \թիկոլա /՝ * կայսրը բերաւ այն Համոզման թէ թիւն յայտնեց Պ՚Փալէօլոկ Լֆրանս .դեսպանէ Ա ոլ՛ գործ ում մեհ վաստակ ունի ֆ ի լ ո լո դի ա կան ( բա
Կ* Պ"լ՛՛ ՛ւյ եւ \քեդուցներոլ Հարցը աէտք է վեր^ - րի ան եւ Կ իլի կիան 3) բան սա յի ձգելու Համ ար , նասիրական) գիտուիժ իւննեբ ի դոկտոր Եբուանդ
նապէս լուհուի Համաձայն քիուսիոյ դարաւոր ռուս կառավարութիւնն իր Համաձայնութիւնը ՀյաՀազիղր Հ Ն ր ՚" բերահ \թալբանդեանի դ Պ ա ա կան–
ձգտում սերուն հ Որ եւ է լուծում Դ որ ւա լսական տուաւ։ Ս եբ^աշնակիցներոլ ի Հաշիւ Օսմ ՛պետու եանի արխիւնեբովդ \յ ո բ *Լթ ախ իջեւանին ւԼերաբե -
կայսրոլր-եան կազմի մէջ չի մացներ Կ՛ Պ^լիս
քաղաքը, Վոսփորի արեւմսւեան ափը, Մարմարա թեան ձեռք բեր ահ Հ ո ղեր ո ւ ս աՀմ անն ե բու ճշգու– բող նիւթե բով է Հ իմնադրուել այգ. բաժ ին ը ; Հետ
ծովն ոլ Տարաանէլը , ինչպէս եւ հարաւային Թրա–
կիան, Էնոս-Միդիայի գծով — պի աի ըլլայ բոլո մը եւ գհումը տեղի ունեցաւ աւելի ուշ անձնական ղՀ ետէ բաժինը կարողանում է ձեռք բերել բազ–
րովին անռաւար ար: նմանապէս ոազմական սւե -
սակէսւնեբով Ասիական ծովափի մէկ մասը, որ կը բանակցութիւննեբոլ ընթացքին իմ եւ անոնց մ աթիւ ձեռագրեր դ փաստաթզթե ր եւ նամ ակներ
գանուհ Վոսփոըիյ Աաքարիա գեաի եւ իզմիթփ
ծո^ի այն կէաի միջեւ , որ կ՚որոշոլի, իմպրոս եւ ներկա յ ա ց ո ւց ի չն ե բ ո ւն՝ Ա՚ ըր Ա* արկ Ա ա յքս ի ել Պ * Ա՝աւոենազաբանից , Պետական Համալսարանից դ
Թենեաաւ կղզիները պէաք է անպայման միացուին
Փիքոյի միչեւ։ Լուսժողկոմատից ել զանազան անձնաւորութիւն–
«1916 Ապրիլին ա յ դ բանակցութիւննե բբ վեր նեբից : յնպէս ոբ մի տասնեակի ըն թացքում ձե
ջացնելէ ու \յրբեակՀամաձայեական պետութեանց ռագրեր ի զդալի Հարստութիւն է կուտակւում յ
իւրաքանչիւր անդամ ի ց ան կո ւթ ի ւնն ե րը պարզե - 1935 թուից կուլտուբ - Պատմ ական թանգարանից
լէ ՚Լ^ւ՚ջ^ հս յայտնեցի նամակով Պետբոդրատի գրական սե կտորն (բաժին) սկսւում է դո յո ւթիւն
կայսբութ-եան ; Ա՚եհն Բրիտանիոյ եւ $)րանււտյի գտ շնա կից ներկա յացուցիչներուն կա յսե րական ունենալ արդէն ո րպէս ինքնուրոյն միաւորդ ա -
առանձին շաՀեբն յիշեալ շրջաններուն մէջ ՚^Հ/հէ11՜ կառավա բութ եան Հ ա լան ո ւթ ի ւն ը դ որ Անդլիո յ ո-անձին թանգարան դ որի փաստաթղթերի ք*^էլՐ
պիտի նկատի առնուին % կայսերական կառավա - կցուին Ա իջագետքը դ ի՚-՚կ ւհրանսային Աուրիան եւ այժմ Հարիւր Հազարներով է Հաշւում :
բութիւնն յոյս ունի , որ վեբոյիշեալ տեսակէտնե Կիլիկիաս, " յ յ ե պայմանովդ որ Ռուսաստանն ալ Ղ*առնա լով կուլտուրական մ ի առանձին Հ աս–
րը երկու դաշնակից պետոլթիւենե բու կոդմէ բար ձեոք րերէ Փ ո ք ր Ա ս ի ո յ մէջ էրզրա֊մը, Տրսւպիզո– տ ատ ո ւթ ի ւն դ Արական թանգարանը խոշոր աշխա
եացակամ բնդունելութիւն կր գտնեն : Այդ նոյն նը , Վանը եւ Պիթվիսր մինչեւ Սեւ Ծ՛ովի ա փ ի այն տանք է հաւտլում յատկապէս աբխիւա յին նիւ -
կառավարսւթիւններբ , իրենց կարգին դ կարոդ են կէաը, որ պիաի որոշուէր նոր սահմանները գծե թերի յայտնաբերման դ նրանց Հաւաքման բնադա -
յոյս դնել կայսերական կառավարութեան բարեա– լու միջոցին։ ՝Բիւբտիստանի այն մասը , որ կը լառում : ՀեազՀետէ նա այնքան է մեհանում ել
ցական վերաբերմ ունքի վրա յ իրենց ցտնկութիւն– գտնուի 1Լանէն եւ Պիթլիոէն դէպի Հարաւ նոյն - Հարստանում դ որ Հիմք է Հ ան դի ս ան ո ւմ ստեզհե -
ներու իրականացման պարադայինդ թուրքիս յ այյ պէս "/ի"՛ի անցնէր քիուսաստա նին, որոնց փոխա - լու երկու նոր թանգարանային միաւորներ՝ թա
շրջաններու մէջ կամ անոր սահմաններէն դուրս»– րէն 3Հր ան ււ ան Փոքր Աս ի ո յ մէջ կր սաանար բաւա տերական թանգարան ր եւ Ո՝ * Մ ելիքեանի անուան
* * • ^Մեգ Համար դ կբ շարունակէ Ա ագոնովդ րար Հողամաս քարբերդ քաղաքով։ ԱՀաւասիկ ե ր աժ շտ ա կան կաբինետը , նրանց տրամ ագրելով
կարեւոր էր նաեւ ռուսական իշխանութիւնր տա ընդՀ ան ո ւ ր գհեբով այն Համ աձա յնութիւնը , որին Հայ ե բ աժ իշան ե ր ի եւ դերասանների գոը^երը դ
րածել Փոքր - Աս իո յ ա յն մ աս ին վրայ դ որ սաՀ - յանգեցաւ ռուս կառավար ո ւթիւն բ Ան գլի ո յ եւ այդ թւում Ադամեանիդ Աիբանուշիդ յԼ.Րոյրէէ
մ տնակից էբ Անդրկովկասին եւ որ իր աղդարնակ– $)բանսայի Լիազօրներու Հետ \ 91 եին ։ քհուսաստա– Արել եանի դ ապա նաեւ ՋուՀաճեանի դ Ոբուտեանի դ
չութեան աե սակէ տից շաա փոքր մասով թրքական նր ,նոր Հ իւ իր ներքին աՀաւոր յեղաշրջում ին դ ոչ կոմիտասի դ \) կմ աւեան ի , կաբա - Ա ուրզայի ^
էր Հ Այդ երկիրն անդադար ասպարէզ կբ Հանդի - միայն նոր Հ ո զ ռ ր ^եռք չբերաւդ այլ եւ կոբսնցուց Ապենդիարովի գորհերն ու անձնական իր^՚րը :
Կար ապստամբութեանց , որոնք կբ զսպուէին բաւականաչափ Հիներէն՝^ ։ Իր գոյութեան այս 22 տարիների ընթացքում
չտեսնուած՜ ու չլսուած՜ անգթութ ի լեներով : Հա Ա աղանովի յ ուշեր էն թաբդմ անելով Հայ Հա - թանգարանը կարողացել է Հ աւաքել եւ կենտրոնա
յռց վիլա յէթնեբոլ նշանակութեան մ ասին մեր ս ար ա կո ւթ ի ւն ը Հ ե աա քրքրող էջերը դ կը տեսնենք ցնել մեր նորդ նորագոյն եւ ժ՜ամանակակից դրա -
Անդրկովկասի Հ անգս տ ո ւթ ե ան եւ բարգաւաճ մ ան որ $՝ոլրքիան դ այդ ՀլՀիլանգ մարգը» դ Հարիւրա կան ո ւթ եան ը վե բ ա բո բ ո ղ շատ ու շատ փաստա -
Համ ար ես արդէն խօսահ եմ , Լ ր բ կբ խոբՀ էի բա ւոր տարիներ շարունակ իր քստմնելի եւ անլուր ք^Ղ$հրդ որոնք չափազանց մեֆ– արժէք ունեն մեր
րենորոգումներ մտցնել այդ գաւառներուն մէ^ ուր գա զան ո լ թ ի ւնն ե ր ո վ զրա դեցուց ահ է
Եվրոպայի գրականութեան գիտական ուսումնասիրութեան դ
կ՚ապրէր $՝ուրքիո յ Համ արեա թէ ամ ենաթշուառ բոլոր պետութեանց դիւանագէտները ել միշտ մի ամբոզջ շարք պրոբլեմների (Հարցերի) բազմա
քրիստոնեայ ժոդովոլրդբ^Ւ : ալ զերհ մնաց ահ պատասխանատուութենէ դ շնոր– կողմանի եւ ճշգրիտ լուսաբանման Համար։ Գրա
–ձ9\5ի >զչՄ արտ ա մ ի ււ ր տեսաւ Հիւ այդ նոյն պետո ւթիւնն եր ո լ մրցակցութեան ։ կան այդ օջախը իրօք անսպառ աղբիւր է Հետազօ
րոգբատի դ Լոնտոնի եւ Փարիզի մի^եւ բանակցոլ– ամաշխարՀային պատերազմին ՚թ՚բջտ - տելու եւ Հրապարակ Հանելու Հայ մտքի ողջ մշա
թիւննեբ վարելով \յե զո ւցնե ր ո ւ եւ կ • Պ ււ լւա յ մ՛ա աէս կբ Հնչէ ճակատագրական ժամ բ ։ Ե՚֊րոպա յի կոյթը։ Միայն վերջին ինն տարոլայ ընթացքում
ււ ին : Ա յ դ բան ա կց ո ւթ ի լեն ե բը 1լ ընթանան շատ երեք մ եհ պետութիւննեբբ Համ աձա յն են դ էԱ5Ր^– թանգարան), ձեոք է բերել աւելի քան 400 անուն
բաւարար դ թէեւ ոչ Հաւասար քու յ յ ե բ ո վ ^ բստ ո– տալ «Հիւանդ մ ա բ դո լ՝» պետութեան եւ բաժան - մեծ ու փոքր արիւիւ, այդ թւում Գ– Աունդոլկ -
բումԱնգլիան դաշնակից բան սա յէն աո ա$ կ՚անց բաժան 1լ ընեն անոր «Հ անդերձներ հ*» . . . կլ ՛ք եանի , Ն • Տազաւարեանի , խ . Աբովեանի , Հ • Ա–
նէր : Տելկասէն չէր կրնար գիսւակ°իէ թէ //՚"՚ "է ո ք Հրաշք . . . յանկարհ Ռուսաստանի մէջ կը հ՜ագի ււաքելեանի , 3 • Յակովբեանի , 3ովհաննէս թ՝ու -
պաՀան^ն արդար էր եւ թէ Հասեր է ժ՜ամը վեբ^ աՀաւոր յԼ ղա շբ ջ ո լ ւՐ մ բ , 1 ռուսական մեհ յեգա - մ անե անի , \,ար–Գոսի , Բ. (յաւ ա սա րղԼանի , &.
տալու ա յն քաղաքականութեան , որով \ 70 մի - փոխոլթիւնըդ որ նորէն Հոգի կը ներշեչէ այգ Շահազիզի , Խրիմեան Հայրիկի, Գ. Լեւոնեանի
լփոն մեհ՝ եւ բարեկամ պետութիւնը դտտապար - «կենդանի դիակին» ։ «Հիւանդ»ր ոչ մ իա յն ետ արխիւները, հարիւրաւոր թանկարժէք իրեր, լոս–
տուահ էբ հ՜ուղակի մէ^ գտնուելու դ որմէ ^՚Լքէ կ՚առնէր (հուսաց յաղթական բանակի 1915 1916 սանկարներ , գեղարՈւեսաական գործեր ելա/լն ։
Հնարաւորութիւն չունէր դ մինչդեռ անոր թշնամի– թ՛ո լակ՚քաննեբուն ն ո ւ ււյ Լ\ ա •յ յկական նաՀանռնե– Եթէ սրանց վրայ աւելացնենք նաեւ Նալ -
նեբուն Համար ճամբան րաց էրէ րը դ այ^լեւ կը գրաւէ բ Աարիղամ իշի 1 Կ ա ղզո լան ի դ րանդեանի , Պ՛" ՛ո կա՛հ/.անի , Պռոշեանի , Աղա յեա -
• * 27 Մ արտին անգլ * դեսպանը յանձնեց ինձ Կարս ի եւ յ^գտիրի շրջանները* * * նի , Յ՚՚վհաննէսեանի , Տէրեանի ել շատ ուրիշների
յուշագիր մբ զոր կագմահ Էր ԼոնտոնԷն տրուահ՝ Այս պի սով ռուսական 191 7 ի մեհ յեգափոխու– մեծարժէք արխիւներր , նրանց ձեռագրերը, սե -
ՀրաՀանդներոլ Հիման վրայ $*ւ որ կբ Հասաա - թիւնբ տալով քիուսաՀ այութեան ինքնավար Հա ւագրոլթիւնները, նամակները, լուսանկարները,
տէր թէ անգլիական կառավարութիւներ Համա - յաստան դ անուղղակի մա Հացու Հարուահ կր Հաս– պորտրէներչշ , իրերը , գրքերը , անձնական դրա -
ձա յն է քք*ո ւս ա ս տ ան ին մ իացնել \,ե զո ւցներն ու կ * ցնէր քՒրքաՀա յաստանի դատին եւ ակամ ա յ կր դարանները , ապա հասկանալի կը լինի, թէ ինչ
Պո լիսը դ պա յմ անաւ ո ր պատերազմ բ շաբունակուի զրկէր թբքաՀա յ ո ւթ ի ւն ը դ զա յն ձգելով Հա յրե - պիսի մեծ հարստութիւն է կուտակուած Գրական
մինչեւ իր յաղթական վախճանը եւ Ա՝եհ՜ Բրիտա– նաղուրկ եւ ցբուելով ի սփիւռս աշխաբՀի դ իբրեւ թ՛անգարանում :
նիան եւ 3> բան սան ի բա կանացն են իբենց ցանկոլ - օտարական ել վտարանդի ։ 3 ի չատակենք ամենից աո,,,չ Աայեաթ - ՚Լովա–
թիւններն ի Հաշիւ 0"մ . պետութեան եւ Հքանի մբ Տեղի կ՚ունենար մեհ անարդարութիւն մը դԱա– յի ինքնագիր դալթարը, որ մեր կուլտուրայի բա
շրջաններու որոնք անոնցմէ գուբս կը գտնուինք : 1լլ ՛յբւ1 անե լի ան ա բ դա ր ո լ թիւն, ցառիկ արժէք ունեցող մի գործ է : Աա մի ժողո
« * • • Անգլիական յուշագբի մէ^ յիշուահ ցան \յւ այգ դարմանողը պիտի Հանգի սաեայ մեր վածու է, ուր տեղ է բռնել երգչի աղբ րէ յիսնե րէն
կութիւնն ե բո լ կարգին կա յ ին նաեւ Հետեւեալնե - այժմեան ԽորՀբդային Հայաստանը։ խաղերի մեծ մասը, գրուած հայատառ եւ վրացա–
րը*—- 1 . կ* Պոլսոյ մէջ Հիմնել ազատ նաւաՀան– Աա մեր թբքաՀա յ եզ բա յբնեբու արդար եւ տառ եւ հայերէն խաղերի մի զգալի մասը գրուած
գիստ մ բ ապրանքներու պաՀեսաի եւ առաքման անվիճելի իրաւունքն է ։ Այս կբ Հաստատեն նաեւ ՚1 է՛ացա ա աո : Այս դալթարի ժառանգները տարի -
Համար դէպի Փոքր Ասիա եւ Հարաւ* արեւելեան վեբո քիշեալ պա ամ ական փաստաթզ թերր ։ ներ առաք յանձն ած են եղել կովկասեան Գրողների
Եւ֊րոպա դ բացի (ի ո լս ա ս ա անէն : 2 • Արաբիան եւ ԱՐՍԵՆ Ա. ՛ԲԱՀ– ՍԻՄԷՈՆԵԱՆ8 Ընկերութեան նախագահ Յովհ . թոլմանեանին ,
Fonds A.R.A.M
Ի Ն ԳԻ Ր Ը Մ Ի ՜ Շ Տ Ք Ե Զ Ի 1եՏ... ԽԱ՛Բ«Սովետական Հայաստանին կ՛ար -
(Համաձայն Ա , դ. Աատոնովի յոլշերոլն) տատպենք հետեւեալ յօդուածը, բացառաբար ան–
Թ» Րաա՚՚ր հայեացքով, քընքո՚՜յշ , ընտանի՜ , վւաիոխ պահելով լեզուն, իբրեւ վաւերագիր
Դէմըս ես կանգսւծ, ահա՛, կը տեսնեմ,
Մանուկ Աբեղեանի անուան Գրականութեան
Աարլսկան Բ^ւքիքյ արա աքին զորհեբդւ ՛կախա՛ Կը իյօսիս ինծի, կը խօսիմ քհզի, ինսաիաուտի Գրական թանգար/սնչլ Սովետական
Հայասաքսնի
քար Ա* Գ. Աաղանռվբ \927թ Փարիզի մէ1 Հրա - Ու սիրտըս կ՛ուսի խանդով մը վսեմ > • • կուլտուրական ամենահարուստ Հ>՚>
տա բա կահ էբ Հէքուշերֆռւ X գլխուն մէքէ խօսելով Հեոու չեմ քեզմէ, եւ ո՛չ դու ինձմէ, չախներից մէկն է ։ Այստեղ է կենտրոնացած Հայ
կարօտած հոդիս մի՛շտ քեզ հետ կ՚ապրի ,
՚Լթեոուցներու եւ կ • Պ ո լս ո յ մասին դ մ ան բամ ասնօ– Ե՛ւ տիւ, եւ զիշեր պատկերդ ոսկի, զասական եւ ժամանակակից գրականութեան վե
կը դիտեմ շսո՜ր - խո՜ր, որպէս հայելի՜ • • •
Հըէն կբ սլաամ է թէ որպիսի գժո ւար ո ւթ ի ւնն եր ով րաբերող ձեռագիր ամբոզ1 ժառանգութիւնը
Ամէ՛ն ժամ քեզ հետ, ամէ՛ն մի վւսյրկհան,
յա^ողեցաւ առաջին Համ աշխաբՀա յ ին պատեբազ– Զսւյնըգ կը լըսհմ քընքո՜յշ, զովակա՜ն, սկսած \9րգ ղալ՛ից– Այստեղ, ուր վերծանում է
Հըպանքըդ կը զդամ, շուևչըդ կ՚ըմրոշխնեմ
մի օրերուն Համ ողել Պ ե տ ր ո գր ատի անգլիական եւ էլ աչքերոլդ խո՜ր նայուածքը վսեմ՛ • • Մատենագարանր, մեր հնագոյն գրականութեան
ֆրանսական գե ս պանն ե ր ո դ գէթ– ս կ ղբ ունքով բա - Հեււու եմ քեզմէ, բայց միշտ քեզի հետ, այգ դա՛ն ձար ան լ, , այնտեղից էլ սկսում է դրա -
Հոզիս մշտատեւ յոյզերով կ՚ապրի ,
նակցութիւններ կս ս է՛է իրեն Հետ դ ա յ գ Լալո կարե~– Ցիշատակներ խո՜ր , կարօտներ արի , կան թանգարանրլ 1
Եւ երգե՜ր, երգե՜ր քաղցր, խնկելի– • •
ւոբ Հարսի մ ասին ւ Ստանալով անոնս Համ աձայ– Գրական (է՝անդ արան ր Սովետական կարգերի
նութիւեն ***յգ /ս^յգր1՛ մասին , զեկուցում կուաայ ծնունդ Է : Մինչեւ ռեւոլուցիան Լյեղափոխոլ -
ցաբին) \,իկոլա Բ *ի ; <<&ճ. կայսրը իմ զեկուցումս թիւն) հայ գրողների արիիւները , նրանց ձեռա
Ղքեզուցնեբու մ ասին, ինչպէս կբ սպասէ ի ունկըն– գիր, գործերը սլահսլանւում Էին կամ մասնաւոր
գրեց մեհ Հաճոյքովդ զոր արտայայտեց Հետեւեալ անձանց մօտ , կամ թէ կուլտուրական հիմնարկ -
անմ աւան ա լի բառերով * Հ.Ե " ձեզ պարտական եմ ներում, դպրոցներում եւայլն : Միայն պետական
իմ կեանքի լաւագոյն օբոփֆ % փհզի հետ եմ միշտ ու քեզմով անշէշ , Գրական թ՛անգարանն ի վիճակի եղաւ ոչ միայն
փանի մլչ է^ի մ ան րամ տսնութիւննե րէ Վերջ , Կը զբաղի սիրտըս պահերով անվերջ , ապահով պայմաններ ստեղծել դրանց անկորուստ
Ա աղոնովր Հ ետեւեալ ձեւով կբ պատ մ է ե գելու - Ու տըրտմաշաղախ շունչով մ՚երերոլն պահպանման համար, այլ եւ գիտական հիմքերի
թիւնը ։ Քեզ կ՚արտասանեմ այս լերկ օրերուն– • • վրայ դնել այդ պահպանումը։ թ՛անգարանի կազ
~— ՀետղՀ ետ է (ի ուսասա ան ի՝ \,եղուցնեբուն Տս1&տ XI ծ, 1942 Ցուլիս ՄԻՍԱ-Բ ՄԻՐԶԷ մակերպումից յետոյ սկսուեց հայ գրողների ,
եւ կ * Պոլսոյ տիրասլետելու խնգիբն անգլիական գրական դււրծիչների թողած ձեռագիր (1 աո ան -
եւ ֆրանսական կառավարութեանց դիտակցու - մ աՀմ է տ ա կան ո ւթ ե ան սրբազան վա յրեբ ը ձգել որ ղու թ եան սիստեմատիկ եւ պլանաչափ հաւաքումն
իշխանութեան հ 3* ու կենտրոնացումը։
թեան մէջ այնչափ Հասունացաւ որ , ես արդէն եւ է անկախ մաՀմետական
կա բոգ էի 1915 Մ արտ \ 7ին ուղարկել Լոնտոնի եւ Պարսկաստանի չէզոք դօտին ենթարկել ան գլի ա - Գրական թ՛անգարանը հիմնազրուել է \922ին։
Փարիզի ռուսական գե ս պանն ե բուն Հ ետեւեալ բո– կան ազդեցութ՚եան դ \ 907/» ււուսեւանգլիական Այգ Ժամանակ նա դե զարուեստ ական , ազգագրա
վանգակութեամր Հ եռագիր կազմ ուա ծ՝մ ասնակցու– Համ աձա յն ո ւթ ի ւն ը փոփոխութեան ենթարկելով ; կան եւ Հնագիտական բաժինների Հետ միասին
թեամբ. Սրր ճօբճ Պ ըքէնընի , Լանգլ * դեսպան ) *•—• Լոնտոնի կառավարութեան այս բոլոր պաՀան^նե– կազմ ում էբ պետական Կ ո լլտ ո ւբ աական Պատմ •
Հ^Լեր^ին դէպքերու ընթացքը Ն * *ԼեՀափառոլ ~ րուն դ ինչպէս եւ այն է՛ո է11 Լ՛ է՛ որոնց մասին ցանկու թանգարանի մի մասը; թանգարանի Հիմնադրման
թիւն \թիկոլա /՝ * կայսրը բերաւ այն Համոզման թէ թիւն յայտնեց Պ՚Փալէօլոկ Լֆրանս .դեսպանէ Ա ոլ՛ գործ ում մեհ վաստակ ունի ֆ ի լ ո լո դի ա կան ( բա
Կ* Պ"լ՛՛ ՛ւյ եւ \քեդուցներոլ Հարցը աէտք է վեր^ - րի ան եւ Կ իլի կիան 3) բան սա յի ձգելու Համ ար , նասիրական) գիտուիժ իւննեբ ի դոկտոր Եբուանդ
նապէս լուհուի Համաձայն քիուսիոյ դարաւոր ռուս կառավարութիւնն իր Համաձայնութիւնը ՀյաՀազիղր Հ Ն ր ՚" բերահ \թալբանդեանի դ Պ ա ա կան–
ձգտում սերուն հ Որ եւ է լուծում Դ որ ւա լսական տուաւ։ Ս եբ^աշնակիցներոլ ի Հաշիւ Օսմ ՛պետու եանի արխիւնեբովդ \յ ո բ *Լթ ախ իջեւանին ւԼերաբե -
կայսրոլր-եան կազմի մէջ չի մացներ Կ՛ Պ^լիս
քաղաքը, Վոսփորի արեւմսւեան ափը, Մարմարա թեան ձեռք բեր ահ Հ ո ղեր ո ւ ս աՀմ անն ե բու ճշգու– բող նիւթե բով է Հ իմնադրուել այգ. բաժ ին ը ; Հետ
ծովն ոլ Տարաանէլը , ինչպէս եւ հարաւային Թրա–
կիան, Էնոս-Միդիայի գծով — պի աի ըլլայ բոլո մը եւ գհումը տեղի ունեցաւ աւելի ուշ անձնական ղՀ ետէ բաժինը կարողանում է ձեռք բերել բազ–
րովին անռաւար ար: նմանապէս ոազմական սւե -
սակէսւնեբով Ասիական ծովափի մէկ մասը, որ կը բանակցութիւննեբոլ ընթացքին իմ եւ անոնց մ աթիւ ձեռագրեր դ փաստաթզթե ր եւ նամ ակներ
գանուհ Վոսփոըիյ Աաքարիա գեաի եւ իզմիթփ
ծո^ի այն կէաի միջեւ , որ կ՚որոշոլի, իմպրոս եւ ներկա յ ա ց ո ւց ի չն ե բ ո ւն՝ Ա՚ ըր Ա* արկ Ա ա յքս ի ել Պ * Ա՝աւոենազաբանից , Պետական Համալսարանից դ
Թենեաաւ կղզիները պէաք է անպայման միացուին
Փիքոյի միչեւ։ Լուսժողկոմատից ել զանազան անձնաւորութիւն–
«1916 Ապրիլին ա յ դ բանակցութիւննե բբ վեր նեբից : յնպէս ոբ մի տասնեակի ըն թացքում ձե
ջացնելէ ու \յրբեակՀամաձայեական պետութեանց ռագրեր ի զդալի Հարստութիւն է կուտակւում յ
իւրաքանչիւր անդամ ի ց ան կո ւթ ի ւնն ե րը պարզե - 1935 թուից կուլտուբ - Պատմ ական թանգարանից
լէ ՚Լ^ւ՚ջ^ հս յայտնեցի նամակով Պետբոդրատի գրական սե կտորն (բաժին) սկսւում է դո յո ւթիւն
կայսբութ-եան ; Ա՚եհն Բրիտանիոյ եւ $)րանււտյի գտ շնա կից ներկա յացուցիչներուն կա յսե րական ունենալ արդէն ո րպէս ինքնուրոյն միաւորդ ա -
առանձին շաՀեբն յիշեալ շրջաններուն մէջ ՚^Հ/հէ11՜ կառավա բութ եան Հ ա լան ո ւթ ի ւն ը դ որ Անդլիո յ ո-անձին թանգարան դ որի փաստաթղթերի ք*^էլՐ
պիտի նկատի առնուին % կայսերական կառավա - կցուին Ա իջագետքը դ ի՚-՚կ ւհրանսային Աուրիան եւ այժմ Հարիւր Հազարներով է Հաշւում :
բութիւնն յոյս ունի , որ վեբոյիշեալ տեսակէտնե Կիլիկիաս, " յ յ ե պայմանովդ որ Ռուսաստանն ալ Ղ*առնա լով կուլտուրական մ ի առանձին Հ աս–
րը երկու դաշնակից պետոլթիւենե բու կոդմէ բար ձեոք րերէ Փ ո ք ր Ա ս ի ո յ մէջ էրզրա֊մը, Տրսւպիզո– տ ատ ո ւթ ի ւն դ Արական թանգարանը խոշոր աշխա
եացակամ բնդունելութիւն կր գտնեն : Այդ նոյն նը , Վանը եւ Պիթվիսր մինչեւ Սեւ Ծ՛ովի ա փ ի այն տանք է հաւտլում յատկապէս աբխիւա յին նիւ -
կառավարսւթիւններբ , իրենց կարգին դ կարոդ են կէաը, որ պիաի որոշուէր նոր սահմանները գծե թերի յայտնաբերման դ նրանց Հաւաքման բնադա -
յոյս դնել կայսերական կառավարութեան բարեա– լու միջոցին։ ՝Բիւբտիստանի այն մասը , որ կը լառում : ՀեազՀետէ նա այնքան է մեհանում ել
ցական վերաբերմ ունքի վրա յ իրենց ցտնկութիւն– գտնուի 1Լանէն եւ Պիթլիոէն դէպի Հարաւ նոյն - Հարստանում դ որ Հիմք է Հ ան դի ս ան ո ւմ ստեզհե -
ներու իրականացման պարադայինդ թուրքիս յ այյ պէս "/ի"՛ի անցնէր քիուսաստա նին, որոնց փոխա - լու երկու նոր թանգարանային միաւորներ՝ թա
շրջաններու մէջ կամ անոր սահմաններէն դուրս»– րէն 3Հր ան ււ ան Փոքր Աս ի ո յ մէջ կր սաանար բաւա տերական թանգարան ր եւ Ո՝ * Մ ելիքեանի անուան
* * • ^Մեգ Համար դ կբ շարունակէ Ա ագոնովդ րար Հողամաս քարբերդ քաղաքով։ ԱՀաւասիկ ե ր աժ շտ ա կան կաբինետը , նրանց տրամ ագրելով
կարեւոր էր նաեւ ռուսական իշխանութիւնր տա ընդՀ ան ո ւ ր գհեբով այն Համ աձա յնութիւնը , որին Հայ ե բ աժ իշան ե ր ի եւ դերասանների գոը^երը դ
րածել Փոքր - Աս իո յ ա յն մ աս ին վրայ դ որ սաՀ - յանգեցաւ ռուս կառավար ո ւթիւն բ Ան գլի ո յ եւ այդ թւում Ադամեանիդ Աիբանուշիդ յԼ.Րոյրէէ
մ տնակից էբ Անդրկովկասին եւ որ իր աղդարնակ– $)բանսայի Լիազօրներու Հետ \ 91 եին ։ քհուսաստա– Արել եանի դ ապա նաեւ ՋուՀաճեանի դ Ոբուտեանի դ
չութեան աե սակէ տից շաա փոքր մասով թրքական նր ,նոր Հ իւ իր ներքին աՀաւոր յեղաշրջում ին դ ոչ կոմիտասի դ \) կմ աւեան ի , կաբա - Ա ուրզայի ^
էր Հ Այդ երկիրն անդադար ասպարէզ կբ Հանդի - միայն նոր Հ ո զ ռ ր ^եռք չբերաւդ այլ եւ կոբսնցուց Ապենդիարովի գորհերն ու անձնական իր^՚րը :
Կար ապստամբութեանց , որոնք կբ զսպուէին բաւականաչափ Հիներէն՝^ ։ Իր գոյութեան այս 22 տարիների ընթացքում
չտեսնուած՜ ու չլսուած՜ անգթութ ի լեներով : Հա Ա աղանովի յ ուշեր էն թաբդմ անելով Հայ Հա - թանգարանը կարողացել է Հ աւաքել եւ կենտրոնա
յռց վիլա յէթնեբոլ նշանակութեան մ ասին մեր ս ար ա կո ւթ ի ւն ը Հ ե աա քրքրող էջերը դ կը տեսնենք ցնել մեր նորդ նորագոյն եւ ժ՜ամանակակից դրա -
Անդրկովկասի Հ անգս տ ո ւթ ե ան եւ բարգաւաճ մ ան որ $՝ոլրքիան դ այդ ՀլՀիլանգ մարգը» դ Հարիւրա կան ո ւթ եան ը վե բ ա բո բ ո ղ շատ ու շատ փաստա -
Համ ար ես արդէն խօսահ եմ , Լ ր բ կբ խոբՀ էի բա ւոր տարիներ շարունակ իր քստմնելի եւ անլուր ք^Ղ$հրդ որոնք չափազանց մեֆ– արժէք ունեն մեր
րենորոգումներ մտցնել այդ գաւառներուն մէ^ ուր գա զան ո լ թ ի ւնն ե ր ո վ զրա դեցուց ահ է
Եվրոպայի գրականութեան գիտական ուսումնասիրութեան դ
կ՚ապրէր $՝ուրքիո յ Համ արեա թէ ամ ենաթշուառ բոլոր պետութեանց դիւանագէտները ել միշտ մի ամբոզջ շարք պրոբլեմների (Հարցերի) բազմա
քրիստոնեայ ժոդովոլրդբ^Ւ : ալ զերհ մնաց ահ պատասխանատուութենէ դ շնոր– կողմանի եւ ճշգրիտ լուսաբանման Համար։ Գրա
–ձ9\5ի >զչՄ արտ ա մ ի ււ ր տեսաւ Հիւ այդ նոյն պետո ւթիւնն եր ո լ մրցակցութեան ։ կան այդ օջախը իրօք անսպառ աղբիւր է Հետազօ
րոգբատի դ Լոնտոնի եւ Փարիզի մի^եւ բանակցոլ– ամաշխարՀային պատերազմին ՚թ՚բջտ - տելու եւ Հրապարակ Հանելու Հայ մտքի ողջ մշա
թիւննեբ վարելով \յե զո ւցնե ր ո ւ եւ կ • Պ ււ լւա յ մ՛ա աէս կբ Հնչէ ճակատագրական ժամ բ ։ Ե՚֊րոպա յի կոյթը։ Միայն վերջին ինն տարոլայ ընթացքում
ււ ին : Ա յ դ բան ա կց ո ւթ ի լեն ե բը 1լ ընթանան շատ երեք մ եհ պետութիւննեբբ Համ աձա յն են դ էԱ5Ր^– թանգարան), ձեոք է բերել աւելի քան 400 անուն
բաւարար դ թէեւ ոչ Հաւասար քու յ յ ե բ ո վ ^ բստ ո– տալ «Հիւանդ մ ա բ դո լ՝» պետութեան եւ բաժան - մեծ ու փոքր արիւիւ, այդ թւում Գ– Աունդոլկ -
բումԱնգլիան դաշնակից բան սա յէն աո ա$ կ՚անց բաժան 1լ ընեն անոր «Հ անդերձներ հ*» . . . կլ ՛ք եանի , Ն • Տազաւարեանի , խ . Աբովեանի , Հ • Ա–
նէր : Տելկասէն չէր կրնար գիսւակ°իէ թէ //՚"՚ "է ո ք Հրաշք . . . յանկարհ Ռուսաստանի մէջ կը հ՜ագի ււաքելեանի , 3 • Յակովբեանի , 3ովհաննէս թ՝ու -
պաՀան^ն արդար էր եւ թէ Հասեր է ժ՜ամը վեբ^ աՀաւոր յԼ ղա շբ ջ ո լ ւՐ մ բ , 1 ռուսական մեհ յեգա - մ անե անի , \,ար–Գոսի , Բ. (յաւ ա սա րղԼանի , &.
տալու ա յն քաղաքականութեան , որով \ 70 մի - փոխոլթիւնըդ որ նորէն Հոգի կը ներշեչէ այգ Շահազիզի , Խրիմեան Հայրիկի, Գ. Լեւոնեանի
լփոն մեհ՝ եւ բարեկամ պետութիւնը դտտապար - «կենդանի դիակին» ։ «Հիւանդ»ր ոչ մ իա յն ետ արխիւները, հարիւրաւոր թանկարժէք իրեր, լոս–
տուահ էբ հ՜ուղակի մէ^ գտնուելու դ որմէ ^՚Լքէ կ՚առնէր (հուսաց յաղթական բանակի 1915 1916 սանկարներ , գեղարՈւեսաական գործեր ելա/լն ։
Հնարաւորութիւն չունէր դ մինչդեռ անոր թշնամի– թ՛ո լակ՚քաննեբուն ն ո ւ ււյ Լ\ ա •յ յկական նաՀանռնե– Եթէ սրանց վրայ աւելացնենք նաեւ Նալ -
նեբուն Համար ճամբան րաց էրէ րը դ այ^լեւ կը գրաւէ բ Աարիղամ իշի 1 Կ ա ղզո լան ի դ րանդեանի , Պ՛" ՛ո կա՛հ/.անի , Պռոշեանի , Աղա յեա -
• * 27 Մ արտին անգլ * դեսպանը յանձնեց ինձ Կարս ի եւ յ^գտիրի շրջանները* * * նի , Յ՚՚վհաննէսեանի , Տէրեանի ել շատ ուրիշների
յուշագիր մբ զոր կագմահ Էր ԼոնտոնԷն տրուահ՝ Այս պի սով ռուսական 191 7 ի մեհ յեգափոխու– մեծարժէք արխիւներր , նրանց ձեռագրերը, սե -
ՀրաՀանդներոլ Հիման վրայ $*ւ որ կբ Հասաա - թիւնբ տալով քիուսաՀ այութեան ինքնավար Հա ւագրոլթիւնները, նամակները, լուսանկարները,
տէր թէ անգլիական կառավարութիւներ Համա - յաստան դ անուղղակի մա Հացու Հարուահ կր Հաս– պորտրէներչշ , իրերը , գրքերը , անձնական դրա -
ձա յն է քք*ո ւս ա ս տ ան ին մ իացնել \,ե զո ւցներն ու կ * ցնէր քՒրքաՀա յաստանի դատին եւ ակամ ա յ կր դարանները , ապա հասկանալի կը լինի, թէ ինչ
Պո լիսը դ պա յմ անաւ ո ր պատերազմ բ շաբունակուի զրկէր թբքաՀա յ ո ւթ ի ւն ը դ զա յն ձգելով Հա յրե - պիսի մեծ հարստութիւն է կուտակուած Գրական
մինչեւ իր յաղթական վախճանը եւ Ա՝եհ՜ Բրիտա– նաղուրկ եւ ցբուելով ի սփիւռս աշխաբՀի դ իբրեւ թ՛անգարանում :
նիան եւ 3> բան սան ի բա կանացն են իբենց ցանկոլ - օտարական ել վտարանդի ։ 3 ի չատակենք ամենից աո,,,չ Աայեաթ - ՚Լովա–
թիւններն ի Հաշիւ 0"մ . պետութեան եւ Հքանի մբ Տեղի կ՚ունենար մեհ անարդարութիւն մը դԱա– յի ինքնագիր դալթարը, որ մեր կուլտուրայի բա
շրջաններու որոնք անոնցմէ գուբս կը գտնուինք : 1լլ ՛յբւ1 անե լի ան ա բ դա ր ո լ թիւն, ցառիկ արժէք ունեցող մի գործ է : Աա մի ժողո
« * • • Անգլիական յուշագբի մէ^ յիշուահ ցան \յւ այգ դարմանողը պիտի Հանգի սաեայ մեր վածու է, ուր տեղ է բռնել երգչի աղբ րէ յիսնե րէն
կութիւնն ե բո լ կարգին կա յ ին նաեւ Հետեւեալնե - այժմեան ԽորՀբդային Հայաստանը։ խաղերի մեծ մասը, գրուած հայատառ եւ վրացա–
րը*—- 1 . կ* Պոլսոյ մէջ Հիմնել ազատ նաւաՀան– Աա մեր թբքաՀա յ եզ բա յբնեբու արդար եւ տառ եւ հայերէն խաղերի մի զգալի մասը գրուած
գիստ մ բ ապրանքներու պաՀեսաի եւ առաքման անվիճելի իրաւունքն է ։ Այս կբ Հաստատեն նաեւ ՚1 է՛ացա ա աո : Այս դալթարի ժառանգները տարի -
Համար դէպի Փոքր Ասիա եւ Հարաւ* արեւելեան վեբո քիշեալ պա ամ ական փաստաթզ թերր ։ ներ առաք յանձն ած են եղել կովկասեան Գրողների
Եւ֊րոպա դ բացի (ի ո լս ա ս ա անէն : 2 • Արաբիան եւ ԱՐՍԵՆ Ա. ՛ԲԱՀ– ՍԻՄԷՈՆԵԱՆ8 Ընկերութեան նախագահ Յովհ . թոլմանեանին ,
Fonds A.R.A.M
