Page 66 - ARM_19-1947_04
P. 66
ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՈՅ բաՀասաատ տպարս/նին մէջ եւ Հաւաքել մեր մա»
տ են ա գրական գան ձ երր ՝ զանոնք վեբակ առո ւս ա - սակագիր
նելու եւ վերաբմե ցնե լո լ Համար % \)ւ Հոյլբ իր ա –
ՀԻՆԳԵՐՈՒ* ՀԱՐՍՏՈՒԹԻՒՆԸ չա կեր ան ե բուն ու աչթաաակիցն եբուն լաւագո յ&՚՚ս
ԳԼ"*–խ Հանելյին գե բազան զա պէս ազգային փրկա
բար այգ մեհ՝ գործր, գրական , մատենագրականն եմ մի կողմ, թէ որքան կտակի
Հայոց դասական պատմութիւնը Գոր՝ մեր մ՜ա ու կրթական երրեակ գիծերով ; Ե ս թողում– յարգուած, սա
մ տնակին կը գա ս ա իսօ ս Է՛ին , կը բաղկանա յ Հ՛՛Ր1 Ո րԼա* փ արզ ար է Ռետուշի որակումր կոչե ԿէԼ յարգուա– է զ-֊մ էԿ
լով Մ խիթ ար ր մեր երկշարդ Լռւսասւրիչռ : ^ Լ ՝՛ 1ն որ Նորայրի Հայերէ* Հռագ՚ր–
կայն եկւր "նկր֊ ա ասձեան Վան
շրջանն երէ . Ե ՛֊ ես կր զարմ ան ամ թէ ին չո՛* լ , Եկեղեցին մեեարմէքմՀեա^յմ.էքՀայագիաազան
Ա< Հայկազեան թագաւոր՛ութիւն՝ Հ զայն– չի դասեր Ա ուր բե բու շարքին•ձ՜ ե,ւերբրնղոնւոնյ՚նոիւասծկ– " " ^ ՜ " 1 է ա^ուասՆ վե ֊.Հաաղզաաչրի՛ից աւելի ՀայերԷ–
ք– ֊ Արշակունիք է յիմաբներ ել լուսնոտներ կո չո յ ^֊֊րրաա աաա^րաաՀկա՚լրՐթայիկւԱս^ հ ձ " ա 1 ՚ա՚ կ ^ * ^ Նլ^ո֊^-կրու միւս լեղոս–
Գ. Բագրատունիք , ել Հ * " նկ ՜ (,մօ*
գ. , քիուրտինեանք կամ կիլիկեան՝ ւ օ
Հարսաու են այդ դասին մէջ * • *
թիմսՀ*)։ «ծ է Գէօտէբորգլ քաղս ՚ ,ղ ֆրան -
Եւ այս էոոս թագաւորութենէն \ոբ *. Ե՛րր նորափետուր երիտասարդ գբոգ֊եբ էչ՚սք վսե՛ցերէն
• շուվ՚ջ 2000 տարէ , ի^ն՚չ է մնացած այսօր : մեր յաւա կնութ իմնա կր կ արծէր գրա. կայՕ01Ն.յՒ|լւ1յԱր , Հա յեր էն Հթոբայրեան բառագրքի ո լալա լ
սի Հ^այոց
Զուարթնոսի մր Հիմերր, Հո^իփսիմեանց ե– գտնել քերթ֊ո ւա ծն ե րո լ \ե լ նո բա վէ պեբու մէջ մի՝–~ կլւ՚ւմ )է Ա դիպաո պա ար ի ա բ քա ր անի ն ,
կեգեցին , նաեւ փառաշուք Ա^նիի ո ւ քանի մր այն : կր զարմա՛նա յինք որ սեր <ձՍ անղուՈ ՚է^ի\ն\ •վե՜ր՚ջյ՚ն իս վձա բե լ տալով ամ բա լամ ի ու տրա՛ւ՜ս–
պ ա ամ ա կ ան ւ տաճ արն ե րո լ բե կո րն եբր , եթ է երբ եք խմբագրապետր ՝$*աս իս՝ Հ ե տ ա քր քր ո ւթ ե ա մ բ կր պօրտի ծախքերյչ , ՝՝Իւ՝Հրւէս ինձ գրում՝ է ւիաՀ\ի–
անոնք ա է կա ր դար ՀՀի*տղմավէպ%լւ , ուր աչք մլչ նետեշով կր րէի Հքուէտակաե դեսպանատան քարտուղար պ*
մնացին՝ կանգուն , քանի որ 1920^5՛ ի վեր գոՀանայինք մենք յ դասելով այնտեղի քերթուած– , Պ * Ան գէր ր Տ
ինկա-ծ՝ են դարձեալ րարրարոսն ե րո լ կլափին՝ մէչՀ : նե րր կրօն ա կան– ո լ. տափակ , ր ս ղ ա շիաար Հ ա բա րր Հիր է տ րի կա - –Իք է մ էր կանանց լքե կեր ո ւթի ւն ր
իսկ, իբր վ\ռր2յ^յ իլեակ այգ րո լո յա փառքերուն , յետադէմ ու պաղ։ իայց ՝իաս,էմ չէր գադրեր մեր իր պաբտքր չէ Համ ա բում՛ մի ցուցակ կազմել
Հո» Փարիզի մօտ , Ս էն Տըսիի մռայլ գմրէ թին ց ր տո լթ ե ան գիմ ադարճե լէ * Չցուցակագրել) Հ,/* ր ա յրեան ոչ գրքերի >ե լ ո շ է լ
տակ, խորշէ մր անկիւնը, ուրիշ բազմաթիւ քարե– Եթէ Ս խր թա բ ե ան՛ն երր Հ Ր11ա յէ*1 մենք է ի* •ւրա ձեււագրեերի մասին; %իբէտրիկա - Իրէմէբ
րոլ կողքին, ձէրէմ մը Հ-վերչԴ" թագաւոր Հա «- թսւպսըգ Այ1)1ւԱա.լ,աԼւեր Հանգիր Ալպանացիներ) պխ*> կա\.– անց բե կեր ո ւթի ւնր՝ շատ լալ \լմանաչով որ
յոց ՚»ին՝ : տի րլլա յինք ... Իր ս՝ եծ բա բ ե գո ր ծ ր միաժամանակ ե*– նախ եւ ա -
Կիէիկիոյ անկումէն մինչեւ արգի Հայաստա - ձ արիներլլ երբ գիտակցութիւնն ոլ իրերու ռաջ Սի մ եծ դրական մարդ էր, եւ Հայ գրսՒղանաա
պ սրբեր ֊-/.ա.ղ«ա&ս,
էևի\Ա կանգնումը, սակայն՝., կայ 1ուրիչ ՀձՀարստու - ճանաչումր\ խտացուցին։ մ\ե բ մէջ, մ ենք ալ խո - դէտ յ չի ծանուցում՛ Հայկական
թփւն՝» ՛մը, աւելի տեւական՝, քան թագերը ել աւելի նա բՀե ցանք ա յն կ ս կայա կան ու աեմաՀ աշխա - ս լ սւ . >/ւ օ աս՛՛ ՛ ֊ ՛ / " « — ՚ յ ւ ւ •" . /
կենդանի քան պալատները, Ս ՝ շ ա կ ռ յ թ ի ոաբսաՈւՍ– տանքի\ն\ առջեւ որ Ա՚խիթարեաններունն. էր ել եւ քերի միչոցով Հայ Հասարակությանը թէգրակա
թփւ|ն|ս) Է այգ եւ այգ նոր Հարստութեան վերա– ղո բ կարելի չէ ուվ-ա^ա լ ,ու ստուեր ել ոեւէ ձեւով։ իքՀա՝ն\ր՛անարտկիղպ, Նյ-էսրւկ . լ֊–, –Խյ՛ք մս.ացել ֊ ֊ - ^րայրիյյվ
քմաԼտադիր ա ձ է1 ձ–ախելեւ թելէ չաէյգկարԿոաղնանցնուիրելք Հ Կ Ե՞գրքպէտոՀ–
Հասս ատի ին՝ Է՝ ծ-ագումով Հայ քրիստոնեայ , Մինչել Հինգերորդ գաբ յետադարձուելոլ ենք
բայց Հալած՜անքէ Հալած՛անք կաթո լիկառահ՜ եւ գան ե լո լ Համար այն պր ս ի թանկագին Համ ասա ե -» սի Հայոց Պատրիարքարանին կամ մի՛ այլ Հայկ .
Ագրի ականի մէկ կզզեակին մէշՀ իր շունչը առած՜ ղութիւն մր որպիսի՛ն որայ կապեց Լի խիթար • գրակաև Հաստատուիք եա՛ն՚՛ : Ֆրէարիկա - Բրէս էր
Աեբաստացի վարդապետ մը որ կը կոչուի Ա՛խի - Ջամ չեասն եր յ ինձ իճեա՚ն՚նե ր , (Լւգերներ , /» ա զ բ ու կանանց ընկերսւիժիւնը անգիտանում է՛ շնորկիւ
թար (1717)։ տուն ի նե ր , .Հիլբմրւզներ , Ալիշաններ , /փչելու իր անթոյլատրելէ։ անփութութեան՝ շնորհիւ
1Լբեւելքէն արեւմուտք ել փոխադարձաբար , Համ ար եր ի ց ա գո յն՚ն՚երր : Եւ ասոնց շար ո ւն ա կո ւ - լձղուով, մի Հայ գիտ՛նականի եւ Հայ մատենա ,
գարերու ընթացքին զիրար խաչաձեւող ա ր շա >" թի ւնր Վենետիկ ու Հիէւ •–նա , այնքաՌ բազս1 ար գրութեան հս լիր ո լած՛ մտաւոր աշիսատանքշ, ժ տ–
լանք։,երու ոտքի կոխան , ՛ել վեր՚էն. ու վարէ՛ն՝ Հո - ԺԷք Մխիթարետններշ՝ կղզեբնակ րյչալով Հան՛ քի արտագր՛ութիւնը նախ՛ն լ առա չ Հայ ժող.ւվրգի
սող վայրագ ցեղերու սուրին ու աւերքինտակ Հե~՝ սեփակաս-ութգւն՚ն՝ է, ինչպէս մի շոլ^աացի
գերձ չկղզիացան , այլ ի,ե–.ց լ՚՚յ՚՚լ–՛ վառարանննենրե, ր գիտնականի
•ծող Հիւս՜ող Հայաստանէն՝ երբ իր ամբողչ1 ուժն՝ տարաԱցին Վչենեաիկ Ա ուրատ-Ո-ափայէլեա֊. , նագրալթեաս , շոլէտերէնով ու շուէտական սատե–
ու գ ՚ - յ ք ր կորուսած՛ էր , ի ՞ ^ չ կր մնար , եթէ ոչ իր՝ Րաաովա , Պոլիս, կովկտս , թոլրքիոյ ուրիշ կեղ– (Հուէտի վերաբերեալ ձեռագիր նախեւ առաԼ
քաղս ՛քա կրթութիւն ը : -—• Ոսկեդարէն՝ ու իր յա ո– ժողովրղին գգուանքի առարկայ : (յո՛՛ր -
••.,;յ. Ա. ..;.։,Հ >.• գաղթէն յեա,,յ մինչեւ Փա . Հիւ այսպիսի
շ%ւ ր գւ ւթենէն՝ մնացած՛ գիրքէ կտորներ , մ աղ սւ - ր ո ւնդներ 1 անգիտակ վերաբերմունքի (յորայ–
% ր 4 ք^չ–. , 4^.. ՀՀ, յ^նբերոլ տգի տո՛լ. ԹրքաՀ>ա\այոց տաւոր զարթնումին , ա ր ե ւմ ա անյայտ ^այ Տ ասա րա կո ւթ իլնից , մնացել ձ, ոյ, -
պէս անպէտ թղթի կոյտ (Ֆրատրա տր պապի է)
անցած– մտաւոր նշխարներ։ (Զէ՛՞ որ ՝զմայլելի եան\ մտազծու.ղութեան յեղավա էս ական երմե
ՆզԴՓ ձեոագիրը գտնուած էր գ ե ^ ո վ Հննի բուն %ոլսոյ երիտասարդութեան մէջ տաբածոլ րնկած– եօթը տարի (1915-1922) ֆրէտր ,կա .
մը կարասին իբր, կափարիչ) . մին գլխաւոր գերակատարներովն մէջ են ՝ Մխի Իրէմէր կանանց ընկերութեան ն՛կուղներում առ, -
Մեր անկախութեան կորուստէն վեր9, ե՛լ ոտ թարեանց կր թար անն ե բո ւձն\ Հ ա ս ց-ո ւց ածն ե ր ր :. իսԼամ իսկ քսանելլորս աարի ( | ^23 1947)
Լա^"չԼ"՚™1 շիչաՏ– էր մշակոյթի Հ. . Հա յո ւթի ւնր երախտապարտ է այս շքախում Գէօտէբորգլ, գրադարանի նկուղներում : ԱԼռամ
սր։ Մեծ թարգմանիչներու ո ս կե զինի կ լեզուն"գա բի՛ն որ փայլեցուց իբ մշակոյիմր , փրկեց մաՀ - գրադարանապետը (Պ . Աէթ Հալբէրգ) գաղափար
նուեղ•իրղոԳ(-.Հն\կա.սլձԻոՐւքէաիաձփա֊՞սխնոաւկաեր-ցլնալլար մեորւ տկքաարղաացքաաւկ ՝ պա
կամ խմբական դրական կյարՆես ուտն դատապարտուած իբ բազմաթիւ նշխարն երր չի, ուն՛եցել, թՀ Նորտյրեան ձեռագրեր,; \ր1եղ
՛մագնոր՚–
ծուն/ ութիւնր դադրած Էր , ԳՐՈ9 լեզուին յաջորէ–֊ \եւ լո յս սփռեց ; Լքխղ> թարեսձնց վանքլչ պաՀ ա կր ինչացու են։ Նա զարմանքով ինչ Հարցն՛ում
- Լ Լ *֊ ւ եմ ա յ դ
գած Էր աչխարՀիկ լեզուն • իսկ եբկաբաչունչ աշ֊ տլ ալան դա պա Հր– եղաւ ու պիտի րլլայ մեր մտա »
խաա-մնվքնե բ ր կր փոխարինուէին քնարերգական^ լոր ական Հար սա ոլթեան\ : ՝ք^աղաքա կան մր րի կ նե - է իր նամակներից մէկում թէ ինչ գիրներիԱ)
կտորներով , բ Հլայ կրօնական , րլլայ աշխաբՀիկ : րէ Հեռու մեր արժէքներուն *ֆ*ան;ձարանն է ան ւ Ե1– պ ի տի ար՛մ էք տալի ս Հյ որ այր եան Հեռա
Հյնոբ Հալի վերջին օոէրր կբ մնա լ եկեդեսական– այս պատճառով ի՛սկ մեսք բոլորս գոլրդուբս/նքով ե ս չեմ ՛ո ւղում աւելի երկարէ լ այն\ ան խնամ
քերթ սղութեան՛ : ԱՀև կէ յե աո յ , աշուղներու շր^ա֊ պ է աք է չրջա պ ատ եւ ք զայն՝ ու սի բենք ; վերաբեբմ ունքի մ ասին , որին մ ատնուած են ե»լել
նրն\ է որ կր սկսի սիրոյ, ուրախութեան ֊ գէ^ւՏՒ Այս տողեր բ կբ գրե՛նք լուռ չանցնելու Համար , կորա յր ի Հեռադիրներ ր այս 32 տարին): նկատեմ
կամ բաբո յ ախ օսակ ան տաղեր ով ՝ 15, ե բշնչո ւաճ այսօբ , երբ այգ մ\ն կո լսի կդյլիին մէջ կր տօնուի ա յստեղ , որ շատ ձեռադրե ր կո ր ս ո լած պէտք է
պարսիկ ել է&բա բ քեր թո զն եր Է : արժանաւոր վ՛այլով մ ր (ի ի ա բանո ւթե ան պաշտօ ֊ Համարել, գոնէ առ այմմ , եւ պա կա ս ո ւմ են ձե–
Հևաթեր թին՝
^ազմսւվէպ^/ Հաբիւրամեակր : Իր ա* ռագի բներ ՛որոնց մ ասին։ կորա յ ր ր խօսում է որ ••
•ԼԼզգր գարումար , իբ մշակոյթն ալ միասին , ւամբ բազմավէպ ուր Հարիւր տարիներ մեր մշա– պէս աւարտած ու պատրաստ տպագրութեան յ Երր
մինչ/տլ որ, Ա՝խիթար վարդապետ իբ մէջ կոչում բ կո յթի բո լո ր փորձերն ու ^ան քե բ ր թափուած են իմ պաՀանջով ու անթիւ գրաւոր բողոքներիս Հե
զգաց փրկե լու կո բուստ ի դատապարտուած ՚^եր աննախընթաց յար ատեւո ւթեամբ մր : տեւանքով յանձն ո ւեց ին՝ կորա յրեան ձեռադրե ր ր
մ չ ակ ո յ թ ի մնացո րղներր եւ վառ պաՀ ել Լք աՀ ա կ ա– 11ւպսալայի Համալսարանական գրաւլարաւսւԱ յ
էք եսր ո ո լ ի մ արելոլ վրայ եղող ^աՀ ր : Փարի ղի մեր «ւ/՛տա ւոր ականցն եր ր որոնք ա յս իմ քննութեան , ապա նրա՛նք ի քան ցից ներկայա
Սեւե բաս տացի երիտասարդ վանական ր փոր ձեո լո յս - քաղաքին մէջ գտնուելու իրենց սնափառոլ- ցնում էին մի կատարեալ ապուր , Հիմնաւորապէս
իր մ աքին՝ Հաղո րգակից ա շտկեր տն՛ե րու խում բ մր թ իւնրւ ան իրաւ կերպով կր տարածեն՛ մ իւս գա - խառն ո ւած , եւ այ դ ձեռադ իր ն՛երի կ ար գաւո րո ւմր
պատրաստել բա յց Հալածուեցաւ եւ այդ Հ ա լա - ղութներուն վրայ, ինչո՞ւ չեն աճւ յ պար եր սրքե– կր պաՀանջէ մի ամբողջ տար լա յ աշխատանք յ
ծանքբ գ/՚նքր Հաս ց՛ուց է մինչեւ Վ^ենետիկ , ուր օր սղքատ թէյասեղաններէ գուբս սկոյ– Գիւտէբորգի քաղաքային գրադաբանլլ ոչ Աաս -
ուան Պ ա սլ քք անոր տրամադրեց ամայի փոքր կղգի թի տօնր որ առաջ կր կատարուէր այնքան փայ - կ ո ւթի *–ն , գիտակցո ւթ ի ւն ունի մի այդպիսի ա>–
մր՝ Սուրբ Ղ^աղար որ յետոյ պիտի զարգանար , լուն, եւ խնչո®լ այս տաբուանբ գլխաւորաբար խտտանքի անՀրա+եշաո՛լւթ՛ եան ել ռ չ ՜էլ ՝ոլղում"է
Նորայրեան ձեռագիրների
կառո ւց ո լէ ր , բարգաւաճէ բ եւ րռլյլ/աարո Հ> այ կա կ ան. չյատկացուէր (ի խիթ արեանց Վաստակէին , վաս վրայ \ քրօն իսկ * ա խ –
է/որ Հարսաոււթեւ մը մ\ սյրաքաղաքր փա ր ո ս ր ՛կ որ կր մնայ եւ պիտի մնայ իր Արմէքին մէջ, սել, թէեւ այղ Նորայրը շուէտական բարեգոր ,
մերբ մյշ/ լակո՝յթի «լ * ւ ՝է– լ ՝է֊ւ • լ ւ լ որչափ սլ Մայր Երկիրր ոլզէ իր մէջ կենգանա - հո լթե ան ամբողչ 123 Հազար քրօն է բաշխել \
փրկութեան՝
յետ ո լ եւ պաՀ ո ւն՛ ; ամեՀի փոթորիկներէ ցնել մեր ազգային մտաւորական ոյժ՛երը երբ ձեռքս էի առնում Նորայրի ձեռագրերը , ապա
• աւազի Անձրեւ էր տեղում՛ միլից,, , ^շատ թև բթեր
Ուրեմն^, ազգային պատմ ութեան մ էջ , ան՝վա*>* գեղնել սե լացել են, չորութիւնից փշրուած էր՛՛՛՛է
րան , ԼուսինեաններէՆ յ ե աո յ եկած իշխանոլ • « * • Ու երանի կո ւտ ամ , 1լ օբՀնեմ Պ ո լս ո յ մո՛ մատիտով ար ուած գիտողութիւնն երը շՊյշՀւսւմ են
թիւն ւ՝ կրնանք իբր՝ յաշորգ՝ կոչել ՄԽԻԹԱՐԵԱՆ8 ւ եռանդ մ՛ե բ այն պատրիարքէնեբր որ Հալածեցին ելա յին Հ էյ ս խնամքով փաթաթեցի եւ կապեցի քա
ՀԱՐՍՏՈՒԹԻՒՆ : այս երիտասարդ մտաւորականն վարդապետ բ ռաս՛ուն եւ չորս (44) կապոց Նորայրեան ձ^՚ւա -
Ւ խիթար կորիղր գրաւ միաբանութեան մը որ իբր կ աթո լի կ եւ ՝>ա յ մ ո ղո վո լրդր կ ա թո լի կոլ «• գիրների եւ վերադարձի Գիւտէբորգի քաղ* գրա
պիտ տար ապագային մտքի եւ աշխատանքի ւո ի - թեան Հրաւիրող, ել զայն փախցուցին մին՛չեւ Վե դարան, ին , ցաւելով >որ Հյորայր Բիւղանգացին
•տան. եր : Ւր իաէալը մշակոյթն՝ էր ոչ թէ կրօնա " նետիկ : Ապա թէ ոչ , այԱօր իր ա՛նունն իսկ ան– այնքան կորցրել էր իր գլուխը, ր էր ձե գրե
Րր, որոնց վրայ տայրի
կան այլ աշխարՀական ՛իմաստով։ Հիմնեց , սար ծան՝օ թ պիտի մնա ր ոեւէ Տ * Վո ւ֊կտ սի կ ամ $՝որ ո՛– Լա աշխատ՚տե Լ ւլ էր 40 3
քեց, զարգաւյուԲս լց մմտտաաււոորրակաակնան վաէռ/աարոաաոնան մր՝ սի պէս ել մենք ղրկուած պիտի րԼԼայինք այն ան^ շուէ տաց ի կանանց «խնամ քին՝ֆ էր՝ յան ձնե լ , -
Փրկելո՛ւ. Համար Հայ մշակոյթն ու անոր փառաւոր խոբտակելի կոթողէն՛ որ կանգնած է մեր մչակոյ^ վախարէն մի աւելի \Լ պա տա կա յարմար կա ր դա *•
անցե ւ,լին խլեակները : իր աո,,,9ին գոբձր եղաւ թի աչիսաբՀին մէջ՛. դրութեան Հ
իր՝ ււ շխատասիրաձ– Հայերէն ի Քերակա||յււլթ^իլն|ը Կ, տարուիմ մտածել նաել ոբ, Մխիթարի Ես ստորեւ առաջ եմ բերում ՛կորայրի ձ եռա–
ոլ ՀՀ ւյկաղնաԱ Հսկայ գառաըակ տպագրել իր նո. քաղաքականութեամբ , կաթոլիկութեան եթէ յ ա ա
դրերվւ՝ վերնագրերր, որպէս ղի Հայ Հասարակու–
բած րլլայ ինք , արդեօք մեր քաղաքական ճակա - թիւ֊նր Տ եւ մասնաւո րապէս Հայագիտութեան բ Հե~
( * ) Այււ «հսւրտսաւթւիտւււ» բւալը ինչպէ՞ս սահր տադիրն ալ այլապէս տնօրօիրիննուոաւծած չչէէ՞™ր ր կկրրննաարր ըլ– տաքրքրո ւող Հ ա ս տ ատ ո ւթի ւննե ր բ ու անձինք ,
է Հ ս յ ռ ց լքէջ իբր «արքայական ցեղ», չեմ գիտեր։ գաղափար կազմեն ա յ դ ձեռագրնե բ ի քանակի ու ,
Թէեւ իրալ ըլլայ որ թագը՝ ինքւնին հաբսսաՆթիւյնւ լալ մանաւանդ , որակի մասին՛ է
Հարցական մր
մը կ ւգմէ :
՚.ԱԿՈԲ ՏհՐ-ՏԱԿՈԲԵԱՆ 1.— Բ առագիրք Ատորին Հայերէնի է Աէ էե .
Fonds A.R.A.M
տ են ա գրական գան ձ երր ՝ զանոնք վեբակ առո ւս ա - սակագիր
նելու եւ վերաբմե ցնե լո լ Համար % \)ւ Հոյլբ իր ա –
ՀԻՆԳԵՐՈՒ* ՀԱՐՍՏՈՒԹԻՒՆԸ չա կեր ան ե բուն ու աչթաաակիցն եբուն լաւագո յ&՚՚ս
ԳԼ"*–խ Հանելյին գե բազան զա պէս ազգային փրկա
բար այգ մեհ՝ գործր, գրական , մատենագրականն եմ մի կողմ, թէ որքան կտակի
Հայոց դասական պատմութիւնը Գոր՝ մեր մ՜ա ու կրթական երրեակ գիծերով ; Ե ս թողում– յարգուած, սա
մ տնակին կը գա ս ա իսօ ս Է՛ին , կը բաղկանա յ Հ՛՛Ր1 Ո րԼա* փ արզ ար է Ռետուշի որակումր կոչե ԿէԼ յարգուա– է զ-֊մ էԿ
լով Մ խիթ ար ր մեր երկշարդ Լռւսասւրիչռ : ^ Լ ՝՛ 1ն որ Նորայրի Հայերէ* Հռագ՚ր–
կայն եկւր "նկր֊ ա ասձեան Վան
շրջանն երէ . Ե ՛֊ ես կր զարմ ան ամ թէ ին չո՛* լ , Եկեղեցին մեեարմէքմՀեա^յմ.էքՀայագիաազան
Ա< Հայկազեան թագաւոր՛ութիւն՝ Հ զայն– չի դասեր Ա ուր բե բու շարքին•ձ՜ ե,ւերբրնղոնւոնյ՚նոիւասծկ– " " ^ ՜ " 1 է ա^ուասՆ վե ֊.Հաաղզաաչրի՛ից աւելի ՀայերԷ–
ք– ֊ Արշակունիք է յիմաբներ ել լուսնոտներ կո չո յ ^֊֊րրաա աաա^րաաՀկա՚լրՐթայիկւԱս^ հ ձ " ա 1 ՚ա՚ կ ^ * ^ Նլ^ո֊^-կրու միւս լեղոս–
Գ. Բագրատունիք , ել Հ * " նկ ՜ (,մօ*
գ. , քիուրտինեանք կամ կիլիկեան՝ ւ օ
Հարսաու են այդ դասին մէջ * • *
թիմսՀ*)։ «ծ է Գէօտէբորգլ քաղս ՚ ,ղ ֆրան -
Եւ այս էոոս թագաւորութենէն \ոբ *. Ե՛րր նորափետուր երիտասարդ գբոգ֊եբ էչ՚սք վսե՛ցերէն
• շուվ՚ջ 2000 տարէ , ի^ն՚չ է մնացած այսօր : մեր յաւա կնութ իմնա կր կ արծէր գրա. կայՕ01Ն.յՒ|լւ1յԱր , Հա յեր էն Հթոբայրեան բառագրքի ո լալա լ
սի Հ^այոց
Զուարթնոսի մր Հիմերր, Հո^իփսիմեանց ե– գտնել քերթ֊ո ւա ծն ե րո լ \ե լ նո բա վէ պեբու մէջ մի՝–~ կլւ՚ւմ )է Ա դիպաո պա ար ի ա բ քա ր անի ն ,
կեգեցին , նաեւ փառաշուք Ա^նիի ո ւ քանի մր այն : կր զարմա՛նա յինք որ սեր <ձՍ անղուՈ ՚է^ի\ն\ •վե՜ր՚ջյ՚ն իս վձա բե լ տալով ամ բա լամ ի ու տրա՛ւ՜ս–
պ ա ամ ա կ ան ւ տաճ արն ե րո լ բե կո րն եբր , եթ է երբ եք խմբագրապետր ՝$*աս իս՝ Հ ե տ ա քր քր ո ւթ ե ա մ բ կր պօրտի ծախքերյչ , ՝՝Իւ՝Հրւէս ինձ գրում՝ է ւիաՀ\ի–
անոնք ա է կա ր դար ՀՀի*տղմավէպ%լւ , ուր աչք մլչ նետեշով կր րէի Հքուէտակաե դեսպանատան քարտուղար պ*
մնացին՝ կանգուն , քանի որ 1920^5՛ ի վեր գոՀանայինք մենք յ դասելով այնտեղի քերթուած– , Պ * Ան գէր ր Տ
ինկա-ծ՝ են դարձեալ րարրարոսն ե րո լ կլափին՝ մէչՀ : նե րր կրօն ա կան– ո լ. տափակ , ր ս ղ ա շիաար Հ ա բա րր Հիր է տ րի կա - –Իք է մ էր կանանց լքե կեր ո ւթի ւն ր
իսկ, իբր վ\ռր2յ^յ իլեակ այգ րո լո յա փառքերուն , յետադէմ ու պաղ։ իայց ՝իաս,էմ չէր գադրեր մեր իր պաբտքր չէ Համ ա բում՛ մի ցուցակ կազմել
Հո» Փարիզի մօտ , Ս էն Տըսիի մռայլ գմրէ թին ց ր տո լթ ե ան գիմ ադարճե լէ * Չցուցակագրել) Հ,/* ր ա յրեան ոչ գրքերի >ե լ ո շ է լ
տակ, խորշէ մր անկիւնը, ուրիշ բազմաթիւ քարե– Եթէ Ս խր թա բ ե ան՛ն երր Հ Ր11ա յէ*1 մենք է ի* •ւրա ձեււագրեերի մասին; %իբէտրիկա - Իրէմէբ
րոլ կողքին, ձէրէմ մը Հ-վերչԴ" թագաւոր Հա «- թսւպսըգ Այ1)1ւԱա.լ,աԼւեր Հանգիր Ալպանացիներ) պխ*> կա\.– անց բե կեր ո ւթի ւնր՝ շատ լալ \լմանաչով որ
յոց ՚»ին՝ : տի րլլա յինք ... Իր ս՝ եծ բա բ ե գո ր ծ ր միաժամանակ ե*– նախ եւ ա -
Կիէիկիոյ անկումէն մինչեւ արգի Հայաստա - ձ արիներլլ երբ գիտակցութիւնն ոլ իրերու ռաջ Սի մ եծ դրական մարդ էր, եւ Հայ գրսՒղանաա
պ սրբեր ֊-/.ա.ղ«ա&ս,
էևի\Ա կանգնումը, սակայն՝., կայ 1ուրիչ ՀձՀարստու - ճանաչումր\ խտացուցին։ մ\ե բ մէջ, մ ենք ալ խո - դէտ յ չի ծանուցում՛ Հայկական
թփւն՝» ՛մը, աւելի տեւական՝, քան թագերը ել աւելի նա բՀե ցանք ա յն կ ս կայա կան ու աեմաՀ աշխա - ս լ սւ . >/ւ օ աս՛՛ ՛ ֊ ՛ / " « — ՚ յ ւ ւ •" . /
կենդանի քան պալատները, Ս ՝ շ ա կ ռ յ թ ի ոաբսաՈւՍ– տանքի\ն\ առջեւ որ Ա՚խիթարեաններունն. էր ել եւ քերի միչոցով Հայ Հասարակությանը թէգրակա
թփւ|ն|ս) Է այգ եւ այգ նոր Հարստութեան վերա– ղո բ կարելի չէ ուվ-ա^ա լ ,ու ստուեր ել ոեւէ ձեւով։ իքՀա՝ն\ր՛անարտկիղպ, Նյ-էսրւկ . լ֊–, –Խյ՛ք մս.ացել ֊ ֊ - ^րայրիյյվ
քմաԼտադիր ա ձ է1 ձ–ախելեւ թելէ չաէյգկարԿոաղնանցնուիրելք Հ Կ Ե՞գրքպէտոՀ–
Հասս ատի ին՝ Է՝ ծ-ագումով Հայ քրիստոնեայ , Մինչել Հինգերորդ գաբ յետադարձուելոլ ենք
բայց Հալած՜անքէ Հալած՛անք կաթո լիկառահ՜ եւ գան ե լո լ Համար այն պր ս ի թանկագին Համ ասա ե -» սի Հայոց Պատրիարքարանին կամ մի՛ այլ Հայկ .
Ագրի ականի մէկ կզզեակին մէշՀ իր շունչը առած՜ ղութիւն մր որպիսի՛ն որայ կապեց Լի խիթար • գրակաև Հաստատուիք եա՛ն՚՛ : Ֆրէարիկա - Բրէս էր
Աեբաստացի վարդապետ մը որ կը կոչուի Ա՛խի - Ջամ չեասն եր յ ինձ իճեա՚ն՚նե ր , (Լւգերներ , /» ա զ բ ու կանանց ընկերսւիժիւնը անգիտանում է՛ շնորկիւ
թար (1717)։ տուն ի նե ր , .Հիլբմրւզներ , Ալիշաններ , /փչելու իր անթոյլատրելէ։ անփութութեան՝ շնորհիւ
1Լբեւելքէն արեւմուտք ել փոխադարձաբար , Համ ար եր ի ց ա գո յն՚ն՚երր : Եւ ասոնց շար ո ւն ա կո ւ - լձղուով, մի Հայ գիտ՛նականի եւ Հայ մատենա ,
գարերու ընթացքին զիրար խաչաձեւող ա ր շա >" թի ւնր Վենետիկ ու Հիէւ •–նա , այնքաՌ բազս1 ար գրութեան հս լիր ո լած՛ մտաւոր աշիսատանքշ, ժ տ–
լանք։,երու ոտքի կոխան , ՛ել վեր՚էն. ու վարէ՛ն՝ Հո - ԺԷք Մխիթարետններշ՝ կղզեբնակ րյչալով Հան՛ քի արտագր՛ութիւնը նախ՛ն լ առա չ Հայ ժող.ւվրգի
սող վայրագ ցեղերու սուրին ու աւերքինտակ Հե~՝ սեփակաս-ութգւն՚ն՝ է, ինչպէս մի շոլ^աացի
գերձ չկղզիացան , այլ ի,ե–.ց լ՚՚յ՚՚լ–՛ վառարանննենրե, ր գիտնականի
•ծող Հիւս՜ող Հայաստանէն՝ երբ իր ամբողչ1 ուժն՝ տարաԱցին Վչենեաիկ Ա ուրատ-Ո-ափայէլեա֊. , նագրալթեաս , շոլէտերէնով ու շուէտական սատե–
ու գ ՚ - յ ք ր կորուսած՛ էր , ի ՞ ^ չ կր մնար , եթէ ոչ իր՝ Րաաովա , Պոլիս, կովկտս , թոլրքիոյ ուրիշ կեղ– (Հուէտի վերաբերեալ ձեռագիր նախեւ առաԼ
քաղս ՛քա կրթութիւն ը : -—• Ոսկեդարէն՝ ու իր յա ո– ժողովրղին գգուանքի առարկայ : (յո՛՛ր -
••.,;յ. Ա. ..;.։,Հ >.• գաղթէն յեա,,յ մինչեւ Փա . Հիւ այսպիսի
շ%ւ ր գւ ւթենէն՝ մնացած՛ գիրքէ կտորներ , մ աղ սւ - ր ո ւնդներ 1 անգիտակ վերաբերմունքի (յորայ–
% ր 4 ք^չ–. , 4^.. ՀՀ, յ^նբերոլ տգի տո՛լ. ԹրքաՀ>ա\այոց տաւոր զարթնումին , ա ր ե ւմ ա անյայտ ^այ Տ ասա րա կո ւթ իլնից , մնացել ձ, ոյ, -
պէս անպէտ թղթի կոյտ (Ֆրատրա տր պապի է)
անցած– մտաւոր նշխարներ։ (Զէ՛՞ որ ՝զմայլելի եան\ մտազծու.ղութեան յեղավա էս ական երմե
ՆզԴՓ ձեոագիրը գտնուած էր գ ե ^ ո վ Հննի բուն %ոլսոյ երիտասարդութեան մէջ տաբածոլ րնկած– եօթը տարի (1915-1922) ֆրէտր ,կա .
մը կարասին իբր, կափարիչ) . մին գլխաւոր գերակատարներովն մէջ են ՝ Մխի Իրէմէր կանանց ընկերութեան ն՛կուղներում առ, -
Մեր անկախութեան կորուստէն վեր9, ե՛լ ոտ թարեանց կր թար անն ե բո ւձն\ Հ ա ս ց-ո ւց ածն ե ր ր :. իսԼամ իսկ քսանելլորս աարի ( | ^23 1947)
Լա^"չԼ"՚™1 շիչաՏ– էր մշակոյթի Հ. . Հա յո ւթի ւնր երախտապարտ է այս շքախում Գէօտէբորգլ, գրադարանի նկուղներում : ԱԼռամ
սր։ Մեծ թարգմանիչներու ո ս կե զինի կ լեզուն"գա բի՛ն որ փայլեցուց իբ մշակոյիմր , փրկեց մաՀ - գրադարանապետը (Պ . Աէթ Հալբէրգ) գաղափար
նուեղ•իրղոԳ(-.Հն\կա.սլձԻոՐւքէաիաձփա֊՞սխնոաւկաեր-ցլնալլար մեորւ տկքաարղաացքաաւկ ՝ պա
կամ խմբական դրական կյարՆես ուտն դատապարտուած իբ բազմաթիւ նշխարն երր չի, ուն՛եցել, թՀ Նորտյրեան ձեռագրեր,; \ր1եղ
՛մագնոր՚–
ծուն/ ութիւնր դադրած Էր , ԳՐՈ9 լեզուին յաջորէ–֊ \եւ լո յս սփռեց ; Լքխղ> թարեսձնց վանքլչ պաՀ ա կր ինչացու են։ Նա զարմանքով ինչ Հարցն՛ում
- Լ Լ *֊ ւ եմ ա յ դ
գած Էր աչխարՀիկ լեզուն • իսկ եբկաբաչունչ աշ֊ տլ ալան դա պա Հր– եղաւ ու պիտի րլլայ մեր մտա »
խաա-մնվքնե բ ր կր փոխարինուէին քնարերգական^ լոր ական Հար սա ոլթեան\ : ՝ք^աղաքա կան մր րի կ նե - է իր նամակներից մէկում թէ ինչ գիրներիԱ)
կտորներով , բ Հլայ կրօնական , րլլայ աշխաբՀիկ : րէ Հեռու մեր արժէքներուն *ֆ*ան;ձարանն է ան ւ Ե1– պ ի տի ար՛մ էք տալի ս Հյ որ այր եան Հեռա
Հյնոբ Հալի վերջին օոէրր կբ մնա լ եկեդեսական– այս պատճառով ի՛սկ մեսք բոլորս գոլրդուբս/նքով ե ս չեմ ՛ո ւղում աւելի երկարէ լ այն\ ան խնամ
քերթ սղութեան՛ : ԱՀև կէ յե աո յ , աշուղներու շր^ա֊ պ է աք է չրջա պ ատ եւ ք զայն՝ ու սի բենք ; վերաբեբմ ունքի մ ասին , որին մ ատնուած են ե»լել
նրն\ է որ կր սկսի սիրոյ, ուրախութեան ֊ գէ^ւՏՒ Այս տողեր բ կբ գրե՛նք լուռ չանցնելու Համար , կորա յր ի Հեռադիրներ ր այս 32 տարին): նկատեմ
կամ բաբո յ ախ օսակ ան տաղեր ով ՝ 15, ե բշնչո ւաճ այսօբ , երբ այգ մ\ն կո լսի կդյլիին մէջ կր տօնուի ա յստեղ , որ շատ ձեռադրե ր կո ր ս ո լած պէտք է
պարսիկ ել է&բա բ քեր թո զն եր Է : արժանաւոր վ՛այլով մ ր (ի ի ա բանո ւթե ան պաշտօ ֊ Համարել, գոնէ առ այմմ , եւ պա կա ս ո ւմ են ձե–
Հևաթեր թին՝
^ազմսւվէպ^/ Հաբիւրամեակր : Իր ա* ռագի բներ ՛որոնց մ ասին։ կորա յ ր ր խօսում է որ ••
•ԼԼզգր գարումար , իբ մշակոյթն ալ միասին , ւամբ բազմավէպ ուր Հարիւր տարիներ մեր մշա– պէս աւարտած ու պատրաստ տպագրութեան յ Երր
մինչ/տլ որ, Ա՝խիթար վարդապետ իբ մէջ կոչում բ կո յթի բո լո ր փորձերն ու ^ան քե բ ր թափուած են իմ պաՀանջով ու անթիւ գրաւոր բողոքներիս Հե
զգաց փրկե լու կո բուստ ի դատապարտուած ՚^եր աննախընթաց յար ատեւո ւթեամբ մր : տեւանքով յանձն ո ւեց ին՝ կորա յրեան ձեռադրե ր ր
մ չ ակ ո յ թ ի մնացո րղներր եւ վառ պաՀ ել Լք աՀ ա կ ա– 11ւպսալայի Համալսարանական գրաւլարաւսւԱ յ
էք եսր ո ո լ ի մ արելոլ վրայ եղող ^աՀ ր : Փարի ղի մեր «ւ/՛տա ւոր ականցն եր ր որոնք ա յս իմ քննութեան , ապա նրա՛նք ի քան ցից ներկայա
Սեւե բաս տացի երիտասարդ վանական ր փոր ձեո լո յս - քաղաքին մէջ գտնուելու իրենց սնափառոլ- ցնում էին մի կատարեալ ապուր , Հիմնաւորապէս
իր մ աքին՝ Հաղո րգակից ա շտկեր տն՛ե րու խում բ մր թ իւնրւ ան իրաւ կերպով կր տարածեն՛ մ իւս գա - խառն ո ւած , եւ այ դ ձեռադ իր ն՛երի կ ար գաւո րո ւմր
պատրաստել բա յց Հալածուեցաւ եւ այդ Հ ա լա - ղութներուն վրայ, ինչո՞ւ չեն աճւ յ պար եր սրքե– կր պաՀանջէ մի ամբողջ տար լա յ աշխատանք յ
ծանքբ գ/՚նքր Հաս ց՛ուց է մինչեւ Վ^ենետիկ , ուր օր սղքատ թէյասեղաններէ գուբս սկոյ– Գիւտէբորգի քաղաքային գրադաբանլլ ոչ Աաս -
ուան Պ ա սլ քք անոր տրամադրեց ամայի փոքր կղգի թի տօնր որ առաջ կր կատարուէր այնքան փայ - կ ո ւթի *–ն , գիտակցո ւթ ի ւն ունի մի այդպիսի ա>–
մր՝ Սուրբ Ղ^աղար որ յետոյ պիտի զարգանար , լուն, եւ խնչո®լ այս տաբուանբ գլխաւորաբար խտտանքի անՀրա+եշաո՛լւթ՛ եան ել ռ չ ՜էլ ՝ոլղում"է
Նորայրեան ձեռագիրների
կառո ւց ո լէ ր , բարգաւաճէ բ եւ րռլյլ/աարո Հ> այ կա կ ան. չյատկացուէր (ի խիթ արեանց Վաստակէին , վաս վրայ \ քրօն իսկ * ա խ –
է/որ Հարսաոււթեւ մը մ\ սյրաքաղաքր փա ր ո ս ր ՛կ որ կր մնայ եւ պիտի մնայ իր Արմէքին մէջ, սել, թէեւ այղ Նորայրը շուէտական բարեգոր ,
մերբ մյշ/ լակո՝յթի «լ * ւ ՝է– լ ՝է֊ւ • լ ւ լ որչափ սլ Մայր Երկիրր ոլզէ իր մէջ կենգանա - հո լթե ան ամբողչ 123 Հազար քրօն է բաշխել \
փրկութեան՝
յետ ո լ եւ պաՀ ո ւն՛ ; ամեՀի փոթորիկներէ ցնել մեր ազգային մտաւորական ոյժ՛երը երբ ձեռքս էի առնում Նորայրի ձեռագրերը , ապա
• աւազի Անձրեւ էր տեղում՛ միլից,, , ^շատ թև բթեր
Ուրեմն^, ազգային պատմ ութեան մ էջ , ան՝վա*>* գեղնել սե լացել են, չորութիւնից փշրուած էր՛՛՛՛է
րան , ԼուսինեաններէՆ յ ե աո յ եկած իշխանոլ • « * • Ու երանի կո ւտ ամ , 1լ օբՀնեմ Պ ո լս ո յ մո՛ մատիտով ար ուած գիտողութիւնն երը շՊյշՀւսւմ են
թիւն ւ՝ կրնանք իբր՝ յաշորգ՝ կոչել ՄԽԻԹԱՐԵԱՆ8 ւ եռանդ մ՛ե բ այն պատրիարքէնեբր որ Հալածեցին ելա յին Հ էյ ս խնամքով փաթաթեցի եւ կապեցի քա
ՀԱՐՍՏՈՒԹԻՒՆ : այս երիտասարդ մտաւորականն վարդապետ բ ռաս՛ուն եւ չորս (44) կապոց Նորայրեան ձ^՚ւա -
Ւ խիթար կորիղր գրաւ միաբանութեան մը որ իբր կ աթո լի կ եւ ՝>ա յ մ ո ղո վո լրդր կ ա թո լի կոլ «• գիրների եւ վերադարձի Գիւտէբորգի քաղ* գրա
պիտ տար ապագային մտքի եւ աշխատանքի ւո ի - թեան Հրաւիրող, ել զայն փախցուցին մին՛չեւ Վե դարան, ին , ցաւելով >որ Հյորայր Բիւղանգացին
•տան. եր : Ւր իաէալը մշակոյթն՝ էր ոչ թէ կրօնա " նետիկ : Ապա թէ ոչ , այԱօր իր ա՛նունն իսկ ան– այնքան կորցրել էր իր գլուխը, ր էր ձե գրե
Րր, որոնց վրայ տայրի
կան այլ աշխարՀական ՛իմաստով։ Հիմնեց , սար ծան՝օ թ պիտի մնա ր ոեւէ Տ * Վո ւ֊կտ սի կ ամ $՝որ ո՛– Լա աշխատ՚տե Լ ւլ էր 40 3
քեց, զարգաւյուԲս լց մմտտաաււոորրակաակնան վաէռ/աարոաաոնան մր՝ սի պէս ել մենք ղրկուած պիտի րԼԼայինք այն ան^ շուէ տաց ի կանանց «խնամ քին՝ֆ էր՝ յան ձնե լ , -
Փրկելո՛ւ. Համար Հայ մշակոյթն ու անոր փառաւոր խոբտակելի կոթողէն՛ որ կանգնած է մեր մչակոյ^ վախարէն մի աւելի \Լ պա տա կա յարմար կա ր դա *•
անցե ւ,լին խլեակները : իր աո,,,9ին գոբձր եղաւ թի աչիսաբՀին մէջ՛. դրութեան Հ
իր՝ ււ շխատասիրաձ– Հայերէն ի Քերակա||յււլթ^իլն|ը Կ, տարուիմ մտածել նաել ոբ, Մխիթարի Ես ստորեւ առաջ եմ բերում ՛կորայրի ձ եռա–
ոլ ՀՀ ւյկաղնաԱ Հսկայ գառաըակ տպագրել իր նո. քաղաքականութեամբ , կաթոլիկութեան եթէ յ ա ա
դրերվւ՝ վերնագրերր, որպէս ղի Հայ Հասարակու–
բած րլլայ ինք , արդեօք մեր քաղաքական ճակա - թիւ֊նր Տ եւ մասնաւո րապէս Հայագիտութեան բ Հե~
( * ) Այււ «հսւրտսաւթւիտւււ» բւալը ինչպէ՞ս սահր տադիրն ալ այլապէս տնօրօիրիննուոաւծած չչէէ՞™ր ր կկրրննաարր ըլ– տաքրքրո ւող Հ ա ս տ ատ ո ւթի ւննե ր բ ու անձինք ,
է Հ ս յ ռ ց լքէջ իբր «արքայական ցեղ», չեմ գիտեր։ գաղափար կազմեն ա յ դ ձեռագրնե բ ի քանակի ու ,
Թէեւ իրալ ըլլայ որ թագը՝ ինքւնին հաբսսաՆթիւյնւ լալ մանաւանդ , որակի մասին՛ է
Հարցական մր
մը կ ւգմէ :
՚.ԱԿՈԲ ՏհՐ-ՏԱԿՈԲԵԱՆ 1.— Բ առագիրք Ատորին Հայերէնի է Աէ էե .
Fonds A.R.A.M
