Page 128 - ARM_19-1945_02

2

0Տ8Ր7՚Ն ԴԱՏԱՍՏԱՆԸ ՏՐԱՄԱԻՕՍՈհԹԻԻՆ ԵՐՈԻԻԱՆԻ ՎԵՐՋԻՆ ՕՐԵՐԸ

Փարիզի արուարձաններէն մէկուն քաղաքա - ի/ ա ւա ր ա կո ւռ կէս գէչեր էր * իյԱ՝բ— «Հայրենիք»ի աշխատակից մը իր
պեաարանր եւ
խանդավառ լեցուած է Հայկական աենգոա տեղի Մեծ ու փոքր բաղմ աթիւ ժողովուրդներ յոսշերր գրի աււած է ողբացեալ էրուխանի ( է ր .
Հայութեան
բագմութեամբ : ԱգաՀանգէս ն ո լաճ ե լէ վերջ , ան աՀա եկաւ Հաս ալ ոսանդ Սբմաքէշխանլհան) վերջին օրերու մասին։

պիաի ունենա յ նա խաղա Հ ո ւթե ամ բ քագաքապե - ու երեք Հեղ ուժգին զարկաւ անոր գուռը : Բա՛ ց Կ՚ամփոփենք հիմնական մասերը —

ա ին որ մ իեէ֊նո յն ատեն այգ շրջանին ե րեսփոխա– դուռդ ; Ընդհանուր պատերազմի ծագման սկիզբները,

նըն է ։ քՒէեւ երեսուն տարուան սուգը կը կոտտա յ Հա յո ւթ ի ւ ն ը արթնցաւ , ելաւ լո յ ս ը *Լա<ո֊եց , Օգոստոս

տակաւին մեր Հայբենակիցնեբու վիրաւոր սրտին Հանդարտաքայլ գէպի դուռ գնաց ու մեղմաձայն՝ Ի ՎեՐ1Ին շարաթներուն, Մ էգի րէ կր

մէջ, սա՛կայն վէրքը բաւական սպիացած է եւ տա­ Ո՛վ ես , ա՛յ մարգ , այսպէս եկած ինձ գտնուէ՛ր՝ I) երաստ իո յ Ս անասս։ րեան վարժարանը

րիներու Հպումէն , եթէ ոչ բուժ ո ւած , բայս նուազ տարաժամ , եւ ի^նչ կյուղես ; մեկնեչու պատ բաս տ ո ւթ իւնն ե րս տեսնելու համար։

կր տառապեցնէ զիրենք ։ (Հետոյ նոր ոզբերգու - Ն՛ ս եմ , բա՛ ց դուռդ % Ես , տակաւին չլրացուցած Մէզիրէի ԱվԳ • Կեդրո­

թիւններ , Լ՛ս 11 պա ա ե բ ա գմ եւ տարա գրութիւն փո­ Հա յութիւն ը բացաւ գուռը, բայց կիսովին X նական վարժարանը, ընտրելին էի Խար բերդի Ու­
էր չորս
խած ի ն մեր ալ Հոգեբանութիւնը, մ անա ւան գ նո֊ ՈրովՀետեւ , անծանօթ ձայնը անՀաբազատ շեշտ սումնական խորհուրդին, որ արտօնուած յարմարա­

րաՀաս սիբուֆգը նուաղ կ ^ ա ա ր է մեր ջարգֆբոլն մը ունէր ։ տարին անգամ մ ո՝ յանուն իր թեմին՝

եւ աքսորներուն սարսափելի եւ. ցաւատանջէ յա - ք՚աբձրացուց աշտանակը , ուղեւորին նայեցաւ գոյն ուսանող մը ղրկելու Ա անաս արեան յ

ձա խանքը : Այնպէս ֊որ որաՀը կենսունակ ոգեւո - ու ղա յն քննեց իմ ասա ունի պաղարիւն ոփ։ \Լ յ լան­ Կ էսօրի մօտ, Հիւսէյսիկցի Կարապետ Տէմիր–

բութեամբ կը սպասէ Հանդէսին բացման Հ դ ա կ դէմք մը դժնեաեսել , այսաՀարի կերպա - ճեանի՝ յայտնի Դաշնակցական ընկեր կարոյի գը–
երբ խօսքը
Երկ"*– Հա յ բանախօսներ ֆրանսերէն կը խօ - բանք, խելագար ի շարժումներ եւ թունալից նայ– րավաճառատունը գացած էի գործով,
։
սին Հ ա յկական ողբերգո ւթե ան մասին : Ամբողէ +ք Աը։ բացուեցաւ իմ Աանասաըեան մեկնումիս

ժողովուրդ մը սպանդանոց տարին եւ արիւնի մէէ Հա յութիւն բ իջեցուց աշտանակը եւ երկու - Աշխարհ ր հ1՝ահ.է բռնուած է , դուն Աեբաս–
- տիա մեկնելու ըսաւ
խեղդեցին , քաղաքակիրթ մեձ֊ աղգերու քթի" քայ,Լ եետտ քոաշաուեցչաո՛ււեզ ։ մասին դեռ կը մտածես ,

տակ կորսեն րանախօսներր , պատմութեան Լսեր էի ես քու մասին*. Ամբոխավաբու կարօն ու աւելցուց Համբերէ՛ նայինք ի՞՛նչ պի­

մէէ չտեսնուած վայրաղութեամր եւ անպատում թիւն կը կոչեն քեղ։ Խորթ ես ինծի) Հեռացի՛ր : տի ըԱայ քաղաքական կացութիւնը, անկէ վերէ

խժղժութեամր եւ 1լաւե լցնեն դժուար թէ Ամբո խավար ո ւթի ւնը ապշաՀ ար՝ դիւրին է ամէն բան ։ Եթէ այսպէս շարունակուի

ըմբռնենք այդ զարհուրելի եւ ահաւոր սպանդը ո– Ամէն երկիր զիս ընդունեց , իր ծոցին մէջ եւ թոլրքիա ալ մօտ օրերէն պատերազմի մտնէ,
այլ­
րուն ականատես եղանք երեսուն տարի առաէ: ինձ աեղ տուաւ, դո՛ւն միայն զիս կը մերժես : ինչ որ անխուսափելի է , ոչ դպրոց կը մնայ

Թուրք պաշտօնական մարդիկ , վայրագ վճռակա - ինչպէ^ս է Հ է Հ լ լ ա յ * Օչ մէկ երկիր ըսաւ քեզ պէս* եւս եւ ոչ ալ բնականոն կեանք,։ Հիմա քեղի գործ
, ղօ– •
նութեամբ ազդանշանը տուին հայութեան բնա - «խորթ ես ինծի» ։ մր կայ ընելիք– տնօրէնդ՝ Արմաքէշխանլեան խնդրով։

էնէման։ կանխամտածուած եւ երկարօրէն մշակ - Հայութիւնը պաՀ մը լռեց։ Ապա, քիչ մը ա– րանոց գացած է՝ իր փրկագինը տալու

ոլա& ճիւաղային ծրագրի մը գործադրութիւնն էր լե՚էի վճռական Առտուընէ մինչեւ հիմա չվերադարձաւ , կինը մը–

որ թուրք պետական սրիկաներ ր ի գործ գրին հայ - խրճիթիս մէէ քե՞ղ ընդունիչ։ Ամենեւին, տահոգ է եւ կ՝ուզէ շուտով լուր մը առնել անկէ,

անզէն ժողովաբղին գէմ ••: Գուն հի՞ւր ինծի։ Ամենեւին։ Եւ ես քեզի հիլ - որովհետեւ երկու օրէ ի վեր անհանգիստ ալ է ե–

ր ընկա® լ ։ Ամենեւին ; ղած։ Գնա՛ զօրանոց եւ եթէ կրնաս , լուր մ շ բեր

Երկու բանախօսներուն մէէտեղը նստած է Ամբո խ ա վա բ ո ւթ ի ւն ը միշտ ապշաՀ ա ր՝ անոր մասին :

համայնավար երեսփոխան - քաղաքապետը, հա­ ինչո^ւ սակայն , ինչո^ւ սակայն ։ Սիրելի տնօրէնիս պ ա ր ա գ ա ն կարծես ցնցեց զիս

մակրելի եւ ազնիւ մարդ մը որ բանտարկուած եւ - ՈրովՀետեւ, դուն սերմնացանն ես չարի­ ե լ ես առանց խօսք մր փոխանակել կարենալու

տառապած է Գերմանացիներէն : Մեր բարեկամը քին; *իռիՀներու եւ բեմերու մոլո՛՛ւցքը; Ղ՝ուն կ՚ա­ փութացի գէպի զօրանոց ։

֊շատ կը սիրէ Հայերը, կը խօսի Հայերու մասին խորժիս խաւարէն։ Ու աղքատ է քոլ Հոգին։ Ան­ Գիտէի թէ Ս րմաքէ շխանլեան զօրակոչի են -

մեծ գովեստով, կը գնահատէ մեր աշխատասէր ել գիտակցութեան , անկարգութեան եւ կուրութեան թակայ՝ կը գտնուի 40 45 տարեկաններու կար -

ստեղծագործ ոգին եւ կը փափաքի օգտակար ր լ- քաջալեր ։ գին ու իմացած էի նաեւ թէ Ազգ՛ իշխանութիւն

լալ։ Յետոյ կը պատմէ իր կուսակցութեան մաս՛ Ամ բո խ ա վա ր ո ւթ ի ւն ը ապերասան՝ եւ Առաէնո րդարան անոր արտաքնապէս ո չ-քաէա–

նաւորապէս՝ եւ Ֆրանսացիներուն ընդհանրապէս կազմ եւ քիչ մը հիւանդկախ երեւոյթէն թելա -

կրած այնքան սարսափելի տառապանքներն ո Լ հա­ Զանգուածներու շաբժիչ ուժն եմ ես ։ Ա -

լածանքները, վեր կր հանէ հազարաւորներու ռանց ինծի մեռեալներ՝ ինձմով միայն կ ՛րլ լան ա– դրուած , էանքեր կը թափէին զինքը զինուորա -

գնգակահարութիւնո եւ բանտերու մէէ խոշտան - նոնք թէ՛ կենդանի , թէ՛ կենսունակ ։ Հուրն եմ ա– գրութենէ ազատելու։ Կ՚երեւի, այգ էանքերյէ ա-

գուելով մահացումը։ նոնց , ջուրն եմ անոնց , եւ սնունդը անՀրաժեշտ ։ սլարգիւն անցած Է ի ն եւ փրկագինէ զատ միէոց

Հայութիւնը, ան Համ բեր՝ չէր մնացած :

Ընկեր քաղաքապետը շ՛ի վարանիր րսել • • . . Տնօրէնս գտնելու էանքեբս ի զուր անցած

« Ջեր դժ բա խ տ ո ւթ ի ւ ն ն եր ը ե լ էարգերը —- Այո , այո , դուն շարժում ես անիմաստ ու

թէեւ ցաւալի են, մենք ալ ունեցանք , աւելի ծանր ԳէդէէԼՀ բ է բ տ ուժի ։ Հիուն ծ֊աւցիչ՝ անչափելի՛ էին, եւ. պահ մր յուսաբեկ՝ ուշադրութիւնս կեգ–
բոց ՜չեմ՜ ու­
պայմաններու տակ։ Սեր քաշածներուն քո վ ձերի– աո ետ՛ ՛ւ բե՛ ր կորուստի ւ վառարանէ՜դ *^ու սեղանդ •ր ոնացո լցաՀք– էի պարտէզին զհարաւային անկիւն ր

նը կը նսեմանայ; Հինգ տարուան ընթացքին մենք զեր ; ո ւ ազբիւբէն ջուր չեմ խմեր; կարգով տեզաւորոլած քանի մը գորշադոյն վյը -

ալ կրեցինք այնպիսի վայրագ եւ անլուր ոճիրնե բ չեմ նստիր Հ րաններուն , որոնցմէ իւրաքանչիւրին առէեւ կը

որ գլեցին անցան ձեր երեսուն տարի առաջ կբահ՝ Ամբո խ ա վա ր ո ւթ ի ւն ը աՀեգա ս աստ մ ոլե կենային երկու զինեալ եւ սակայն անշնորհք հագ–
ջարդերն գին՝
ու աքսորները . •» : ոլած պահակեր :

Ընկեր երեսփո խանը անկեղծ էր ս^լ֊ Համ ող - Զանգուածներու բողոքն եմ ես ։ Խիղ ախ Ամէն տարիքէ զինուորցուներ , Օգոստոսի այգ

ուած , սակա յն իր յա յան ած գա ղափա բներ բ ամ - խօսքի ՚ յ ք ե ա լ ։ Ընդվզում ի , ըմ բոս թեան խանձող արեւին տակ, իրենց վրայի հագուստը
կայծակն եմ ես ։ Արդարութեան
Ւոու\ ղա բա ո ւ ղ ի Հ ո գերան ո ւթ ի ւ ն մը կը ց ո լացնեն , թունդ քաբո ղի չ ։ , եղբայրութեան ծրար շինած ու պինղ սեղմած անութին տակ,

ինչպէս եւ կը խտացնեն տեսակ մը քաղաքական կիսամերկ վիճակով շրէապատած էին այդ վրան­

փիլիսոփա յութիւն , որ կապ ունի ընգՀ անուր քա­ Այո , ա յո , դուն օճառի պղպջակ ես , ճոռոմ ա– ները ու հրմշտուք մ րն է, կոխկռտուք մ ը ն է կր
մտածումը,
ղաքական տեսութեանց Հետ : բան , պոռոտախօս ։ Ղ՛ուն կը սպաննես Վ՚Րթէր* երՐ քանի մր վայրկեան ը անգամ մը այղ
ես ատելու­
կը խաթարես զգացումը։ Ղ*ուն որոմն վրաններէն սպայի նմանող գէմքեր դուրս կուգա–

Եւ՜րոպացին թէ Ամ երի կա ցին երբեք չՀաւա - թեան եւ ոճիրին ։ իք ո բ թ ես ինծի , շա՛լկէ՛ բեռդ ու յին եւ բարձրաձայն կը կարդային անուն մ ը ։

տացին թէ մ եր դլխուն պա յթած փորձանքը ա յն Հեռացիր ; Բժշկական քննութիւն էր կատարուածը : Տոլն

աստիճան մաՀացոլ եղաւ, թէ կատարուած ս պան– ք*նչոռ Լ սակա յն , ինչո Լ սա ն։ աիտի զրկուէին կամ ժամանակաւոր արձակում

ԴԲ իրապէս ճիւաղային Հանգամանք ունէր։ Անոնք -— Հպարտութիւնս ու եռանդս ինձ կը բաւեն : պիտի ունենային կազերն ու կոյրերը, թերանդամ­

երբեք չՀ աս կցան որ $՝ուրքը ինչ սագա յ էլետն մ ե– Բ՝ո՚զ զիս Համեստ իմ վիճակին ։ Ե՛– մ ի մարեր ի– ներն ու հաշմանդամները , վատառողէնե ր ը, վեր -

թօտով ուզեց բնաջնջել ամբողջ ազգ մը որ գաբեր մ սատա թեան իմ կանթեղը՛, իմ կարղապաՀ , իմ էապէս զինուորութեան անյարմար վիճակ ներկա­

ապրած է • * • : Ն ո յն իսկ ներ կա յ պատերազմ ի ըն - ներդաշնակ տնակին առողջ միտքը, անեղծ ոգին յացնողները :
ախտավարակ անգորը
թացքին պաաաՀ ս/ ձ՜ դէպքերուն լո յ ս ի ն տակ , ա - մ ի ըներ ։ Մ ի ՚ԼբԳոլՍյՐ

նոնք տակաւին չեն ըմբռնած կատարուած գժոխա– կեանքր խրճիթիս : իքորթ ես ինծի , շալկէ բեռդ ու Հոգեկան քաղցրութեան մէէ էի , երբ ծանօթ
Հեռացիր։
յին եղեռնին ծանրութիւնը , ծաւալը եւ կանխա­ ձայն մը անունս կանչեց ե լ արթնցրլց զ ի » ։ Գիւ––

մտածութիւնդ։ ՐԹ չէր "՛յգ ժխորին մէէ մէկէն նշմարել կանչո­

ինչո^ւ սակայն , ինչո^ւ սակայն։ ղը : Ջայնը կրկնուեցաւ ե լ ես ուշադիր փնտռտձէլ–

Այլ սակայն Ֆրանսացիներն ալ սկսած են Հայութիւնը դարձեալ լռեց; Ապա, աւելի քով մը, ինձմէ տասը քայլ հեռու ծառի մը տակ

գանգատիլ օաաբնեբէն , մանաւանդ կը կարծեն որ Հաստատակամ կեցած տեսայ իմ տնօրէնը, Երոլանղ Ա րմաքէ չ -

Ամերիկացիները չեն Հասկցած տակաւին այս աշ­ - Ամ բո խավար ութ ի՛ ւ ն , ես չեմ կրնար Ք^Ղ խանլեանը, որ ձեռքի շարժումով զիս իր քով կը

խարհ ասա սան արՀաւիրքներուն ամ բողջ խո բու - թնդունի լ իմ այս խեղճուկ խրճիթին մէջ՝. Միու - կանչէր :

թիւնըւ կւ իրաւամբ Ամերիկացին , որքան ալ լրբ– թիւնս փո՛ւլ կուգայ։ ՈրովՀետեւ, բաժանումի

Հօբէն մօտենայ եւ քննութիւններ ընէ, դարձեալ շատ զօրաւոր ազդակ ես : իմ ծոցին մէջ, գուն պի­

չ ի կրնար Հասկնալ այն աըՀաւիրքը զոր ապրեցան տի կազմես Հատուածներ ։ Հատուածները ընգՀա– —• 1 ՚ ն չ ո ՞ ւ սակայն, ինչո՞ւ սակայն;

Եւրոպացիներն ու Ֆրանսացիները։ Ըսել թէ Հայ­ րումի պիտի Հանես։ Ու պիաի րէլայ ուժի վատ - ք — ՜Բեղմով կ՝ըլլայ միայն մէ՛կ հատուած ար­

կական ջարդերն ու աքսորները կընսեմանանիրենց նում՝ տխմար, ամուլ եւ ա սլար գիւն կռիւի մէջ։ դարասէր, եղբայրասէր ե լ մարդասէր : Հա յո լ -

քաշածներուն քով , կը նշանակէ ոչ թէ անտարբե– յ^որթ ես ինծի, շալկէ՛ բեռդ ու Հեռացիր։ թիւնո-ամբողէոլթեա՚մբ՝ ամէնքն ալ է, ի՛նչ հան­

բ ութիւն , այլ մարդկային Հասկնա լի Հոգեաեսոլ - •— ինչոՊ Լ սակա յն , ինչո® ւ սակա յն ։ գանակ ալ ունենա յ, ի՛նչ հաւատամք ալ դալանի,

թիւն մը որ կը տանի դէպի եսասիրութիւն ։ փեզմով կ ՝ ր չ լ ա յ միայն մէ՛կ Հատուած Հայ­ ինչ վարդապետութեամբ ալ սնանի։ Խորթ ես

Մեր մամիկները իրաւունք ունին, երբ կ՚ըսեն՛ րենասէր ։ Հա յ րենասէ բ է ամէ՛ն Հա յ ։ Հա յրենա– ինծի , շալկէ՛ բեռդ ու հեռացիր ։

«Կրակը ինկած տեղը կ՛՚այրէ . . .» : Այնպէս որ մենք սէր՝ անկեղծօրէն , ղիտակցօրէն եւ ի բնէ , ի՛նչ Ամբոխավարութիւնը դարձեալ պնդեց՛

բնաւ պէտք չէ զարմանանք , եթէ տեսնենք որ մեր դասակարգի , կուսակցութեան , կազմակերպս լ, - - Ամէն երկիր զիս ընդունեց, իր ծոցին մէէ
I
Եւրոպացի բարեկամներ բ մեղ չեն Հասկնար այն­ թեան ալ պատկանի ։ էյ ո բ թ ես ինծի , շալկէ՛ բեռդ ինճ աեղ տուաւ, գո՛ւն միայն զիս կր մերժես
պէս՛
պէս , ինչպէս կբ փավւաքէինք ։ ու Հեռացիր ։ ԻնշպՀ՞ս կ՝ըլլայ։ Ոչ մէկ երկիր ըսաւ քեզ

Մենք սակայն զիրենք շատ լաւ կբ Հասկբ - «խորթ ես ինծի» ։

նանք։ \,ախ որ էրենց տառապանքները, մեր գլխէն զանտի Հարց է : Այս բանն է որ տակաւին չենք — Այ՛՛ 1 ա յ " , խորթ ես ինծի , շալկէ՛ բեռդ ու.
Հ եռաց իր ։
անցան, ե լ երկրորդ՝ մենք ալ իրենց բախտակից , Հ ա ս կց ած • • • :

իրենց Հետ եւ իրենց կողքին ապրեցանք այգ դժո­ Ե*– ի՛նչ Հեգնանք։ Մեր դաՀիճը մեզմէ շատ Ինչո՞ւ սակայն, ինչո՞ւ սակայն։

խային օրերն ու տար ինեբր եւ գիտցանք որ եթէ առաջ Հասկցած ՚ ե լ դլխուն ճարը նայած է ։ Մեզի — Որովհետեւ , իւրաքանչիւր Հայ անհատ

անոնք մեր տեղն բէլային , մեղի չ ա փ ալ չէին կըբ– կը մնայ ուր եմն ըսել բոլոր մեր Եւրոպացի եւ Ա֊ էակ մբն է գիտակից , ընթացաւարտ տաււապսւ՚Օքի

նար գիմ անա լ : մ եր ի կաց ի բա րե կամն ե բուն * գպրոցէն :

Մեղի ՚7 ստաւս֊–Հ,աած աՀաւո բ աղէտը ուրիշ բան «Գուք գոնէ յաղթեցիք եւ պատերազմական Ամբոխավարութիւնը տրտում - տխուր եւ ճա­
, ոչ ալ աղ– մենք
էր : Մ ա Ր դ մարդու ցաւէն չ ի Հասկնար ոճրագործները պատմեցիք^ ** : այդ մխիթա - րահատ՝ շալկեց բեռը ու հեռացաւ։

գերը ուրիշ աղգերու վիճակէն ։ Պարզապէս պէտք բութիւնն ալ չունեցանք Արեւածագին լո յ ս ը շողա՜ց :

է անոնց Հասկցնել, բացատրել։ ի վերջոյ պբօպա– ՀՐԱՉ ՍԱՐԳԻՍԵԱՆ

ԱՐՇԱՒԻՐ ԽԱՆԷՏԱՆԵԱՆ

Fonds A.R.A.M