Page 50 - ARM_19-1947_04

ԱԱԽԱԶ

ԳՐԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄՆԵՐ սաՀմ անափակ առանցքը ^ միչա ւգս զամ ակ գըա - Կիփկխպ կաթողիկոսը

նուած են, նոր արժէքներու մասին իրենց տպաւո­

❁պո*ած թճադատութեաճց րս ւթիւն ը յայտ\ն\ելո ւ ; Արուեստ ի ՛նոր գո րծերուն ողթ. Ապթպեա$խ Վասիձ
գնաՀ ատումը եւ դասաւո ր ո ւմը ղոՀ ուած է ա ի էւյւ՚է

վերապաՀումնեբքւ եւ անՀ եթե թութ իններու : ()ւ

ա ո ղ ա Ա ց ք իը գրական չրխէննէրվլ կրկնա՛ծ են այս մ ոլոր ամն կ– Նիկսլ Աղբ^Լ^^է՛ ^աՀը մեծ կորուստ էր Հայ
եւ֊ գըա կան ր ւթեան՛ Համար ;
րը աւելի կամ նուագ Լափով։ մտաւորական կեանքի

Գեղսւ ր ո ւեստ ա կան արմ կ ք մը վերլուծ՜ելու ա՜ վրննագաաի անուան արժանանալով Համար , Առաջին ծանօթութիւնից սկսած նորա թողած

տեն երկու ղ լխ ա ւ ո ր երեւո յթներ կը գրաւենք մ եբ Հարկ Է որ , առանց տ ա ը օր ի հ ա կո ւթի ւն(ւե ր ո ւդի մ ե֊ տպաւո բութիւն ր մեզ վերայ եղել է լուրջ , իւր
առաջինը , իր լու , ան ընդունակ ը Լ Է ա յ , Գործի մը ճշգրիտ էոլ– խօսքին՝ եւ գործին տէր մ՛արդու գիտակցութեամբ։
ոԼշագր"ւթիւն ը : Այ" երկուքէն 1
յ֊Լք թեա\1՝ մօտե՛նալու ; Հշէանաղաւնել կարողանայ , փոր.
գոյութիւն ր կր պարտագրէ մեղի , ^՚ՐՐ Իւր քաղաքական գործուն է ո ւթե ան մէջ ի ո կ ե–
զել է աւելի խոՀեմ
ներկա յա ցնոգ գո ր ծ՜ին՛ պա՛բունտքկութեան Հագոր - ձառութիւն մը ուրիշ փորձառո ւթենէ^ նկատի եւ առանց միակողմանի չա -

գա կ ից կ ՛ըլլանք , ար ո ւես տտգէ ա ին ապրած զգա֊ առնելով, Հոն աիրոգ մակերեսայիեք յետին գիծն վւագան ց ո ւթ ե ան զ Ա՝ ենք աւելի ծանօթ ենք նորա

լոգութեանս ենթակայ մնալով, այս կամ այն չա– ու բիս՜երը X Քւ ամէնէն կար եւո րը, պայմանէ է որ գիտական՛ մշակոյթ այ ին գործս սնէ ո ւթեան եւ այս

վ։ով։ Վերլուծումին այս մասը կարելի է որակել, ան արժէքներու առու^ամ րտ դատաւոր մը ըլլա յ ; իմաստով է, որ մի քանի խօսք կր կամենանք ասել

փորձառութեան՝ ՝Ա անաւանգ այս վ*՛բՀէի՚^ԼՀ, քենադաաը կը պար - ի յարգանս եւ ի գնաՀ ատ// ւթ իւն նորա անձի է
քննադատական երակր ։ Բայց տադրէ , ճշմարտութեան
պաշտումը ունենալով,
երր աշիւատ ինք զնն՛ել այգ փո ր ձառութե ան Էու - գա յն կրօնքի մը վերածելու Առաջին անգամ նորա Հետ առիթ ենք ունեցել
չափ, խոր ու անխախտ
թիւն ո , անոր նիւթը կաղմ ող անսքեբուն ու գա՝–*Համոզումով։ .ծանօթանալու թ՝իֆլիսում 1901 թուականին , երբ
ՈրովՀետեւ արժէքները գեղեցիկ են
նոնք իրարու շղթայող կապերուն ամբողջութիւնը իրեն ց պա րո ւն ա կա ծ ^շմ արտ ո ւթեա՛ն չափով , Հե. ա ռաշն ո ր գա կան փոխան՛որդի պաշտօն էինք կա -

դասաւորել , այս անգամ երկրորդ ե րելո յթը կը տեւաբաբ , ճշմարտութեան .ու գեգեցկութեան շատ տարում այնտեղ եւ պարբերաբար մեղ մօտ Հա -

պարղուի մեր առջեւ, որ ՛ո մօտ էն Հաղորդակի ս> քննադատը մ իա յն , իբրեւ ւաքւում էի՛ն Հա ք գրողներ ել մտաւոր ականն եր ,

՚-սԷլ ւ՚աե Լէ ^թէ "է արուեստագէտ ք արժէքներու արդար դատաւոր մր գրական եւ Հասարակական խնդիրների մասին՛
արուեստական մտքերի փոխանակութիւն
նոյն փորձառութեան կամ մասնա­ կրնա յ դառնալ է ունենալու ։ Աղայեանի ,

գիտական մասը : Հ$ ովՀաննէս քհումաէեանի X Մ ուրացանք եւ այլոց

՛Բանադատութեան մԷջ յաճախ ստեղծուած Ու եթէ աւելցնենք ^ այս պարտագրի չ ՚ընգու֊ Հետ* նրանցից մէկն էր ել Նիգոլ ԱղբալեաՆը։

շփոթութեանս աղբիւր ր պէտք է փնտռել այս եր՜* նա կո լ թ ի լ՜եներ ո ւ վրայ , յստակատես Հոգեբանի պա 1918 1920 թ* թ* երբ նա Լուսաւորութեան

կոլ երեւոյթներուն սխալ ըմբռնումին* ու կիրար­ մը ՝ կռաՀ ելու առաքինութիւնը ^ մ ենք կ՛ունենանք մին՚ստր էր , առիթ ՛ո լնէ ինք աւելի յաճախ Հա\ևգի–

կում ին մէջ՛. Այս շփոթը մերկացնելով իր իսկակա\\\ տիպար քն\Լ ագատին կենդանագիրը ։ պելոլ պա շտ օն ա կան՝ եւ մ ա սն՚ա ւո ր Հ անգամ անք -

Հանգամանքին , մոլորանքին՝ բունիսկ պատճառ նե֊ Աակայն այսպէս օժտուած քննադատներն՝ ան­ նեբով ։ ՝$՝ ս ա՛ն թուականին բացուեցաւ Հայաստանի

րը կը պարղուին, մեղի , բ/լայ ան՝ ամբողջական գամ , գնաՀատելոլ կամ թեր գնաՀ ատ ե լու ՝*^էջ \ Համալսարանը , մ ի պատմ ա-լեգուա բանական– բա­

արժէք մը իր մէկ մասով դատելու , կամ միջոցը տՀաւո ը սխալներ ո& ան ի ր ա լո լթիլ\նն եր գո բծա՛ծ ժանմունքով* մենք է լ դասախօսներից մէկն էինք

նպատակին Հետ շփոթելու ել կամ մ ա սն ագի տա - են թէ տաղանդաւոր գրոգն եր ու Հանդէպ եւ թէ եւ մ՛եղ վիճակոլած էր Հայ արուեստի ել պատ -

կան կառո լցուածքը՝ ներքին՛ պարունակութենէն՝ գրականութեան ։ Ա ա պարզ պատճառին Համար որ մ ութեան ամբիոնը։ Առիթ ո լնէ ինք Հետելելու , թէ

աւելի բարձր ն կտտելու ու նախընտրելու , պա բ ւս» արուեստագէտին <ոլ քս\եագատին մէջ միշտ բաց ինչպէս Աղբալեանը որպէս Լ՛ուսաւորութեան՝

գա%՚երով ւ Հետեւաբար , ասոնք դա րձա\ծ են սայ­ մնաց ած է Հ ո գերանա կ ան խո ր ան գունդ մր , մին ս ւո ր տար ո ւած էր Համ ա լսարան ի բացմ ան եւ

թաքումի գլխաւոր պատճառներ, գրականութեան ա յս ի նքն ի բ ար չկտրեն ալ Հ անդ ուրմելո լ զգա ց ո ւմ Հաստատութեան Հոգերով :

ու արուեստ՛ներու պատմագրին ու քննադատին\ մը, որ, Հակառակ երեւոյթապէս վանոգակա% ան­ Նիկոլ Աղբալեանը իւր գիտական քննադական

Համարէ Եւ այսպէս , մարմին առած են, Հոն տի­ նշան ձգտում մը նկատոլելուն , մ եծագո յն աւերր աշիւատ ո ւթի սնների մէջ ցուցաբերել է իւր եկա -

րող անՀեթե թո լ թ ի ձննե րը , տավւակութիւնները , գործած է Հ անդէպ նոր տագանգներու, անոնց րագ բի Հ ամա ձ ա յն\ ՛ո ւս ո ւմն ա սի րո ւթ եան առա ր կ ա–

որոնք գրա՛կանութեամբ զբա ղո ղն ե ր ո ւձն Համ ար , մուտքը խափա\նելով ը\հգոլնոլած ու օծ՚ուա՛ծ տա - յա կան եւ փաստալից մեթոտ , տրամ ա բան ա կան

կը մնան անլուծելի բայց եւ այնպէս , Հետաքրքիր ճարն եր էն ներ՛ս : վերլուծութիւն քննա գա աո ւթե ան մէջ եւ գրու -

ոլ Հիմնական Հարցեր X Անտարակոյս , ա յս ալերին յաւերժացման թեան յատուկ ձեւ ՛ու ոճ ։ Ն՛որա Հետաքրքրութիւն.

Ան խախտ Հ ամ ՛ւ ղո ւմ ս է թէ գր ա կան՛ո ւթի ւնը գլիւաւո ր պատասխանատուութիւնը կը ւծաւն՚րանայ \ն\րն ու ըն թեր ց ա սի ր ո ւթի ւն ը ղէպի աղգա յին եւ

եւ արուեստները, , քաղաքակրթութեան ամէնէնւ *\\ն առատ ո ւ,.թեա\ն ուսեր ուն վրա յ Ո ՐովՀ ետեւ ընդՀանուր գրական աւթիւնը , բանաս իր ութ ի ւնն ՛ու

Հաւատարիմ ու կանխագուշակ խորՀ ր գան ի շերը քննադատը անՀասկնալի պատճառներ՛ով % չէ ^ԷՐՐ֊– վէիլիսովւայ՛ո լթ ի լն ը , նո րա միտքը դարձրել Էթ–՛

կը կաղմ են : Ասիկա անվիճելի ճշմ արտ ութ իւն մը ցած ինքն իրեն ձերբազատել անցեալին մէջ կա - բովանդակալից եւ խոր լ Ափս՛ոս ( շատ ափսոս , որ

կրնայ դառնա լ ամ էն ուն Համ ար ^ պա յմ տն\ալ որ տարուած ս խա լներ է\ն , չէ խորացուցած իր գիրքի^ նա չը կարողացաւ լիովին իր ագո բծել Հայ մատե­

մամ անակտկից գր կանո ւթե ան ու ա րո ւես ան ե բո ւ Հարկադրած պաՀանջներն ու վւոըձառութիւնը , ՛ոլ նագրութեան պատմ ութիւն գրելու ՛որոշումը • ն՛ո­

մօաէն տեղեակ մնալու պէտքն ու պաՀանջլւ , Հիմ­ միշտ գերի մնացած է գրական նոյն աակափու -,. րա դոբծը կը լինէր մի այլ տեսակի մատենագրու­

նական Համոգումն՚եր ըլլան անոնց քով X Աակայն , թիւններոկ ;, թեա՛ն պ ա տմո ւթ ի ւն Ա° • Աբեղեան ի աշիւ ատ անքի

նոյնք՛ան անվիճելի ՚<ո*^ անյեղլի պայման մըն՝ է որ , ՊաՀ մը անդր ադա ւմն ա\ն՝ք անոնց վրայ , մեգ կողքին ։

խղճամ՛աո ւթե ամբ մ օտենանք արժէքներուն՝ , ըն ֊ տբամագրուած պայմաններու կարելիութեան1 ր: Աղբալեանի Հմտութիւնը Հայ պատմութեան ,

դո ւնա կո ւթ ի ւձնը ունենանք Հոն նշմաբելու, ապա­ ժամանակակից արժէքներու վյրայ դատում մ բ գրականութեան եւ լեզուի մէջ շատ աւելի էր, քան

գա յին կենոո լնա կո ւթ ի ւն ը Գ,1։ռ^"սոզ տարրերը X Հ ի մնա լոր ելո լ նախապատուութիւնը կը պատկանի ժառանգութիւն թողեց մեգ * նա քիշ տուաւ մեգ

^անաղանել կարենանք գերակատարի խորութիւն քննադատին՛^ Ասիկա տարա կոյս չվւ վերցներ ՚. Ան այս մարղե րում , քան տալ կարոգ էր , զր տ ւլ ո ւած

ունեցող արժէքները՝ անցեալի անՀ ամ ձեւերու իր դի րքով ոկ պա բ տ ա կան ո ւթ ե ա մ բ գրական ո լ վարժապետական եւ այլ գործերով : Բայց թողա՛ծ

կրկնութիւնն եր ով ծանրաբեռն գոր՚ծեբէն ; թեան պատմ ագի րէն տարբեր անձ մըն՝ է : ^յենսա– քիշ ժառանգութեան մէջ, մանաւանդ Ա՝ատենա -

Այս պա յ մ տննեբո ւն որոշ ու գործնական ըն՝– - \կտն է ա՛ն ո ր աշխատանքը, բայց ել այնպէս Հ/*/7"–"" գ րո ւթ ե ա\ն՝ պատմ ո ւթեան ներածութեան մէջ ,նկսբ–*

թացք մը տալու դժուարութիւնը՝ ինձ կը բա֊ թեան կը կարօտ ի , Համարձակ ու Հասկնալի ր լ/ա– տելի է , թէ որշափ թափա՝ն՝ցելէր նա Հայ Հոգոլ^

ցատրէ ա յն՛ շփոթ ու շուար գէրքր շատ մ բ քըն– Լոլ Համար ։ Այգ աշխատանքը մասնաւորաբար , աւան գներ ի եւ ստեղծագործութեան էութեան

ն ադա տներ ուն , որոնք սխալած ու վրիպած՜ են , վտանգաւո ր կըդառնա յ գրական ո ւթեան երբ ^ևնաա մէջ։ Հայ անցեալի լաւագոյն գնաՀ ատողներից

ի րենց մամ անակտկից ուշագբութեան արման ի դատը անցեալին գլուխ գո ր ծ ո ցն եր ո լ յաճախ շըփ– մէկն էր նա է

տ աո անդնգս*րըե Կ՛ց գործ՜երը ճան\ի(նալու մէջ։ ո լելով կորսնց ո լցած վՀԷԼայ նոր արժէքներ; ճանչ– Այդ էր պատճառը, որ Հաճոյք էր լսել ն\որա
Ժոգովոլրգներոլ
գր ա կան ո լթ եան ոլ տ ո ուեստռիտ նալոլ կարողութիւն ը։ իմացական այս փթացումը՝

պատմ ութեան ց մ էջ , դժուար չէ նշմ արել այս ասիկա թերեւս շատեր ուն Համար տարօրինակ

ուղղութեամբ կատարուած անՀասկնալի՝ մոլո ֊ երեւայ արգելք կը դաոնա յ անոր , գբակա՝ ն նւ Այս դժբախտ երեւոյթին պատկերը ն՛ոյն է գե–*

րան՝վձեերոլն ամէն տեսակները, պէտք եղածէն ա– ուղիներու բացուիլը նշմտրելոլ ու ան՛ոնց երկայն­ գտրուեստներու ամէն՝ ճիւղին Համար, նոյն ա\ե\

ւելի օրինակն եր ով յ քով նոր տագանգներու յ՜աղկիլը փութացնելու եւ Հոգութեամբ ու կատաղութիւնով գործ՜ադրուածէ

&ամ անց ի Համ ար չէ որ ա յգ վրի պանքն ե ր ո ւ քաջալերելու : Գրական Հին Հանդէսներու, կենսագրական է–

Վրա լ անդրադառնալ կր փափաքիմ , ոչ ալ անոնց֊ Նոր գրական ո ւթ իւնները , գրական նոր շրջան­ ջերու մէջ, պրպտում ներ կատար՛ողը ( լիուլի փաս֊

մէ խուսափելու Համար , միջոց մը պարտագրելու ները յաճախ առաջնորդուած ե\ն՝ քաջ ու խղճամ իտ տեր կը գտնէ , կատարուած նախճիրին ա Հագն ու­

յաւակնոտ ութի ւնր ունիմ : Բայց ինծի Համար քննադատ՝ ն՛եր ով : Անոնք մ տաՀ՚ոգուա՚ծ են առաւե­ թի ւնը ըմբռնելու Համար ւ

խոր Համոզումներ կբ մնան ժամանակակից ար - լապէս Հոն՝ ձեւ ու յարատեւութիւն Հաստատելու ճշմարտութեան ու ա ր դար ո ւթե ան կրակով

ժէքնե բու ճշգրիտ գնաՀ ատ ո ւթեան՝ կար եւո րու - Համար X Գմբտխտաբար շատ քիշեր կր՝ Հ ամ ասլա - տոգոր ո ւած գրիմեր պակաս շէին, որոնք, ժամա­

թիւնը ու պաՀանջըՀ Եւ այս գնաՀ ատումը կա֊ տաս խան ե՛ն , մեր երաղած րն գՀ ան ր ա չափին : կո - նակակից քննադատները կր խարանէին խիստ ՛ոլ.

տարեալ արդարամտութեամբ գործադրելու պայ– չում ի գե տն ին վբա յ , տտղս/նդալո ր քննադատը , կծու խօսքերով՝ թէ յօդուածներու եւ թէ նամակ֊

մանաւ ; շատ աւելի ցանցառ, է քան բանաստեղծն ու իմաս­ նեբոլ մէջx Անոնցմէ մին, նոյնիսկ սկսած էր

Բանաստեղծին նման, քննադատն ալ, պէտք է տասէրը ; բառգիրքի գր ութ եամբ , ամ փ՚ոփել , գրական Հա -

որ ՛ծնի ։ Աակայն, ասիկա չի նշանակեր թէ, երբ ՛ճիշդ է որ արուեստի արժէք ներկա յացնող սարակ տեզիքնե բո լ ամ էն արտայա յտո ւթիւն՛, ան­
ի ւնը
զարգացումը , ճաշակը ու յայտ՝նատես ութ գործերը, երկար ժամանակ անն՛շմար մնացա\ծ չեն Հե թ ե թ ո լի/ է ւՏն ^ տափակութիւն , ոբպէսզի , ինք ֊
ան՝
՛ագատի մը գլխաւոր պաշարը կը կազմեն, սլիտի ոլ չէին կրնա՛ր ալ մնալ։. Աակայն՝ նոյնքան ալ ան­ զէսՔԸ յ՛ա՚րդոգ որեւէ քննադատ , Հ ին ցած այգ ձե.

անմիջտպէս արժէք մր ճան թնալու մէջ , ա յս ժխտելի իրոգոլթիւն մ րն է որ , գրեթէ բոԼոր գրա֊ *~երը .ոլ ասութիւնները ա շքի առջեւ ՛ունենալով,

շուա ոի ու թերանա յ : Նպատակս է ծանրանալ կան ււ ւ արուեստի գլուխ գո ըծո ցնե բ ը , ա՛նցեալին զերծ մնար ղանոնք նոյնութեամբ կրկնելէ ; Այս–

կէտին վրայ ։ մէջ խծիծոլած են, եւ կամ մոռացումի գատա ֊ պէս , մաքրագործելու Համար , գրականութիւնը

Գրական ո լ թեան ու արուեստ– պարտ-ոլտծ , ժամանակակից լտւագոյն միտքերոլ •ոլ գրական ասուլիսները, պայմանագրական գա -
լուծելի շատ Հարցեր կան ։ Ամէն սերունդ ղափարնեբէ
տոլ, ֊ կողմէ : Ա՝ ինչդեռ այգ նո յն մ իտքերը , իրենց քա– ու պա բ բե ր ո լթ ի լնն՛ե րէ է

եալներու ցուցակ մր ունի զանոնք ուսումնասիրե­ ջա լե ր ա\ն քը խնայա\ծ շեն օրուան ՛ո չն չո ւթ ի Անն ե ֊ Ջեմ գիտեր թէ , այգ գործը ա մ բո ղֆա ց ո* ւց :
Ո շ ալ Համոզուած
լու կամ գէթ անոնց մօտենալու Համար : Բայց երբ բու, միեւձւոյն ատեն անոնց անգոյ տրմէքերբ փա– գործ՜ը ունենար եմ որ, եթէ յաջողէր իսկ^ այդ

անոնք կի րար կո ւթեան կը տ բուին , պէտք չէ ա չքէ ռա բա ելով ւ որեւէ օգտակարութեան xէԼս սնղի,

Հ եռա ցնել ան ց եալին մէջ գո ր ծ՛ ո ւած սխալն երը , ոչ Չափազանցած շեմ ըլլար ՐԱեէով թէ , շատ մ աբդկա յին իմ ա ց ո զա կան յատկութիւնը , ՜էքԱ1Ա1յ

ալ կաս կածի լ ա յն ո ւղինե բո ւն ելքին վրա յ ուր տ աղանդն ե բ , մնացած են անտես ու փճացած X դայէւդաւլութիՆն. կոչուած ոստայնին մԷԼ բանս

լաւագոյն իմացականութեան Հետքեր ր դրոշմուած &ատ արժէքն եր իրենց արդար ՛՛ծնունդէն առաջ , տուած է ոլ թմրած X

են ապագա յ սերունդներու անվախ անցքին՝ Հա - վ իմումի դատապարտուած են , ան կա ր ող ու ան - Հետե ւա բա ր այս վյր իպ ո ւմնե բր պիտի շա րո լ^
գա զլին ք , բա -
մ ար ;. բարեխիղճ քն՛նադատներու ճնշումին՝ տակ ւ Տ աճա֊ նակոլին միշտ X Տ աճա իւ պիտի դան

• յկատի .ունենալով գրականութիւնը տր - խակի յեգյեղումԳւերով բթացած էրենց գրչին մէկ ւմն ե ր ո լ ոլ տուեա/ն ե բու առջեւ ,

խոլր ի րական ո լթ ի լննե բ էն՝ ամ էն էն. ցտյտունր կբ շարժումով, թունաւորած– են , ^ճԽոներու , Տհշ1 - իրրել. թէ նորութեան մըէ օտարութեան մ՝ըլ առէեւ

մնաւ՝, ժամանակակից քննագտտներո կողմէ՝ ապ­ \օքներու , ճշ&էտերու , Ց9ւս6,շ1շւհշներու, ւՀ\ահՅւսձն՝ե– գանուած֊ լլԼլայէ՝ե՝Ք ՝• ՈրովՀետել. պահպանողական

րելու Համ ար ՚ծնած ա ա ղանտ գն\ե ր ո ւ աննշմ ար անց– բու, ատձ\ՅւՈռօներու , Շ\ցլսձշ\ն ե բու , ^Յւ\շւյնեբոլ Տ եւ այս երակչլ մաբդզայէն էք եւ. մեծ՜ագոյն "՚բ՚չ՚՚քլքը՝

նիլը . կամ դատապարտ՛ուիլը եւ կամ աւելի յա­ անոնց չափ տաղանդաւոր շատ մը ուրիշներու րնքնատպութիլյնյյ մշաղելոկ եւ. ղաբգացնելո լ. է

ճախ չկարենալ ճանչցուելու պարագան : Գրական փթթում ր , եւ թե ո եւս , ղանո՛նք ալ գերազանցող

պատմ ագի րներն ալ , ընգո լ\ն՝ելով Հանդերձ իրեն\ց Հանճարներու .ոչ>լ..; ացման աաաճառ. եղած տ ՋԱՐԵՀ ԳԱԶԱՋ՚ԱՂ

» Fonds A.R.A.M