Page 236 - ARM_19-1946_04

ԳԻՐ՛Ի ՄԸ Զ Ո Ր ՊԷՏ՚Բ է ԳՈՎԵԼ ԱկադեմակաԱ 3 ՄաԱաԱգեաԱ ~~^ւ«ժ^պ^>>*՛էկ *;՚Հ՚**ձ4
՚՚ •է եկեըրր՛եեււագանտննուիեեկկաաււպատմ՚ոորարպկպէաէսսն պպաա«տտմմմաաատեբբրաաիննալ,իղմ»մմիըբ,, ոորբգիըքաաերրդդէէնն-
I

Փրոֆ. Վահան Արծ՜րունիի դիրքին քննադա - ԽԱ՝բ— Երեւ֊աւԱի թ-երթ-երէն , մեր հայերէնով. րու վրայ։ Հին եւ Մ՝ իիաղարեան Հայաստանի

տութենէն անմիիսպէս ետքը, իբր՛եւ շարունակու­ Տակոր Ա՝ ան անգեան՝ ծնած է Ախալցիսա , տնտեսական կեանքի առանձին Հարցերու ուսում -
ստացած է Ի&իֆ–
թիւն այն պայքարին՝ զոր կր վարեմ յանուն ար­ 1873/–։ Սկզբնական կրթութիւնը նաՏիրութեան արդիւնքը Հանդիսացաւ «Հա յաս .

ժէքներու վերագնաՀատոլթեան կամ մեր բանաւոր լիղի ճեմ արանին մ էջ, իսկ բաբձրագո յն կրթու - տանի առեւտուրի ել քաղաքների մասին, կապ -

մեքենային վերանորոգութեան, մտադիր էի նոյն թիւնը՝ նախ Ենայի (Գերմանիա) մէջ, աւր \&97ին ուած՜ Հին ժամա՛նակների աշիարՀային առեւտուրի

կշիռքին վյրայ չափել նաեւ Փրոֆ. Աճառեանի եր­ աւարտելով Համալսարանը, կը ստանայ փիլիսո - Հետ» անունով մենադրութիւնը : Այղ աշխատոլ -

կու գործ՜երը : փա յութեան վարդապետի յյյստի ճան , ապա Փե թիւնը լաւագոյն տեղեկատուն է բոլոր անոնց Հա­

Հ<Հարթենք»ի ո՛չ ցանկութիւն ունիմ, ո՛չ աք թե րսպոլրկի Համ ա լսարան ի սրեւելւյ ՛գիտական մար , որոնք կ՝ուսումնասիրեն կովկասի եւ Մերձա­

սիրտ : իմ նպատակս է թ ո յ լ չտալ , որ ընթերցողէ , բաժնին եւ վերջապէս Դ որ պատ ի ի ր ա լա գի տա կան ւոր Արեւելքի երկիրներուն տնտեսական կապերու

երբ այս շարքին՝ մէչ1 վերագնաՀ ատ ո ւթեան նոյն Համ ալս ար անին մ էջ , ղո ր կ՛՝Հ աւարտէ \ 909ին % պատմութիւնը։ Ի վերչոյ, նախարարական Հա -

փորձերը կա տար եմ գրական արժէքներու վրա / 1900—1905 տարիներ ուն , Դէ ո բգեան ճեմարա­ յաստանի ընկերային կարգուսարքի Հարցերոլ

եւս, կարծ՜է թէ քմայք է որ կը ծ՜ախ՚եմ ,- տպա­ նին մէջ դասախօս յ՛ոյն գրականութեան ո լ. փիլի - վերաբերեալ Հետազօտութիւներու ընգՀանրացու—

ւորապաշտ քննադատ ո ւթեան աժււաժնան - կարապետ սոփայութեան , ինչպէս նա՛եւ գերմաներէն եւ Հա– մը Հանդիսացաւ անոր գլիյաւո ր աշխատութիւնը

ապրանքը : Գիտական գորօ՜եր՚ոլ այս քննադատա֊ ձերէն լեգո –ն,ե »ու ւ ԱյնոլՀետեւ Աանանդեան աշ­ Հհէօդալիզմը Հին Հայաստանում» (Աբշակունինե–

թիւնր ապացոյց մըպիտի կազմէ թէ գրական գոր­ խատած է ^իֆէիդէ ճեմարանին մէջ՝ իբրեւ ուսու— րի ել մարզպանների ժ ամ Այն ա կա շբ չանա մ ) , որ

շ՜երու քննա դա առ ւթի ւնը եւս պիտի ունենա յ իր ցիձ եւ Բագո լի մ էջ՝ իբրեւ երդուեալ Հաւատար - մեծ՜ աւանդ է ոչ միայն Հայագիտութեան , այլեւ

նռյնքան առարկայական մասշտաբը՝ Հ ա ւ աս տ աս ի մատար ; սովետական պատմ ագրՈ ւթեան մ էջ ;

բառով, եւ նոյնքան պայծառ մ ե թռաք՛. Այս ա շիս ա տ ան քն ե ր ո ւն զուգընթաց , ան եր ֊ Տ * Մ անանդեանի յիչեալ եբկասիբութիւննեբր ,

էք լ սակայն , ոմանք ինծի դիտել կո ւ տան աք– բեմն կը Հրատարակէր իր լեղո ւա բան ական՝ Հետա ֊ ինչպէս նաեւ «§ շիռքները >ե լ չավւեր բ Հ ին Հայաս­

դէն թէ նման քննադատո ւթ իւննե ք ք , արժէքներու զօտոլթիլնները ւ. տանում» , «Հին Հայաստանի գլխաւոր ճանապարՀ–

քանդումով կամ փառք ՛եւ անուն շինած դէմքերու \92,\\ին Հայագիտութեան կեդրոն դարձաւ Ե - ները» (կցուած Պիֆինտեբեան նշանաւոր քարտէսի

տապալումով, պիտի ծառայեն– Հիասթափութիւն բեւանի պետական Համալսարանը, ուր Հրաւիրուե­ Հետ) , « է բեւանբ որպէս ^ամ պէոսի ճ անտ պար Հ

պա աճառելու երիտասարդութեան մէջ , փո իսանակ ցաւ Ա անան՛դեան իբրեւ դասախօս եւ մ իաժամա - գ է ա ի Անդրկովկաս» , «Հասարակական ԿաՐԳո\

ստեդծելու թան դա վառս ւթի ւե եւ ազգային Հսչար– նակ եղաւ առա ջին տե սո լչն ու պատմ ա-գրական մինչ՝ Արշակունեան Հայաստանում» եւ կարգ մբ

աո ւթ ի ւն : Անշո ւշտ , կորսեն , կարելի չէ յաւերժա­ Համալսարանի օգնական դասախօս ը : Այգ շրջանին ՝ ո * ֊ բ ի չ ա շիս ատ ո ւթիւններ յ Համա շխարՀտ յին Հռչակ

ցնել սխալները , (տեսանք թէ ի՚՚^չ կոտոշաւոր սկսաւ անոր ստեղծագործական աշխատանքը : Լեզ– ստեղծեցին անոր շա֊բջ :

ս խալնե ր է ին ) , ո Լ ալ թե լա զո ւթի ւն է պարծ են տ ւ ո լաբան ական նեղ Հարցերէն անցաւ Հին եւ միչ - Նայելով խօսակցին՝ Տ * Մ անանդեան ժպտելով
կ՝ըսէ .
սուտ արժէքներով : ք*ա յց վերաքննութեան՛ ա շիւ ա - ն ագար եան Հա յաստանի ընկերա յին կարգի եւ

տ ան՚քև՚ե բ ը կարելի չէ^ կատարել . . . ժողովուրդին տնտեսական կեանքի Հարց ե բու Հետաղօտման; ք*՝ր Ւբրեւ պատմաբան , ես կը գտնուիմ չափս։ -

ականթէն՝ Հեռու։ Փոխանակ տապարք շարժելու Օ– առաջին՝ պատմական աշխատութիւնը Համ ալ զանց բարենպաստ պայմաններու մէչ՛. Հայկական
րաթերթի մր մէջ, աւելի լալ չէԲր ր լ լար նոյն ա յգ
անգութ ա շիւ ա ւո ա՚Լ ։ր ր կատարել մ տաւորականնե բանին՛ մէջ 1921^֊ կարդացած դասախօս՛ս ւթ իւն­ Հնագոյն եզակի ձեռագիրները , որոնք կեդրոնա -
-
նե բն ՛են , որ Հրատարակուեցան \92.2,ին , ձեռադբի ցած՜ են Մատենադարանին մէչ, անսպառ նիւթ կը

րուն ականթին տակ միայն, պարբերաթերթերու իրաւունքով, «Հայաստանի պատմութիւնբ Հայթայթեն ոչ միայն Հին ու Միջնադարեան Հա­

մ էջ , \ո բոնք ան մ ատ չելի կբ մնան ժ ո գո վ ո լր գ ին թ՛ուրք - թաթարական արշաւանքներ ի ժամանակա– յաստանի պատմութեան նոր լուսաբանութեան՛

առօրեայ ընթերցանութեան ել Հետաքրքրութեան ; միջոցում » . Համ լ ,ր, այլ. 7ւ արեւելս ՛գիտութեան կարեւո րլ
գոյն աղբիլրներէն
\թ,ախ պէտք է դիտել տալ թէ պարբերականր , Հայաստանի \ \ \3բդ դարերու պատմութեան մէկը կը Հանդիսանան : Պատե­

մեր մէչ, քառածալ կամ ութածալ օրաթերթ մ բն վերաբերեալ այգ դասախօս ութ իւնն ե ր ո ւն– մէջ, ա– րազմը , ուրկէ սովետական ժողովուրդը պատուով

է մ իա յն , որուն Հ ետաքրքրոլթիւն ր կբ սաՀմ անա– ռաջին անդամ 1լ ընգՀանրացուի Հայաստանի պատ­ դուրս եկաւ, ինհ՜ի աւելի շունչ տուաւ։ Ես որո–

փակոլի Հրատարակելով երկու պա ամ ո ւած ք ել մ՛ութեան այգ շրջ,սսԻ՛^ տակաւին չուսումնասիր - չեցի , քանի դեռ կրնամ շարժել ղրիչս , Հիւսել Հա­

եօթբ ՛ոտանաւոր : Ա՝ եղի կբ ս(աԿսի "Հ միայն՛ իս­ ուած պատմութիւնը ։ ԱտկԷց վերջ դրած է ձաՐՔ յոց ամբողչ քննական պատմութիւնը , նպատակ

կական պարբերականր , այլ եւ պարբերական կոչ­ մը աշխատութիւնն եր նուի ր ո ւա՛ծ նախարարական •ունենալով ցոյց տալ աշխարՀ ին , թէ ինչպիսի Հե­

ուած բանին խմբադբոլթեան Հասկացողութիւնը։ Հայաստանի տնտեսական կեանքին ու ընկերային րոսութեան, անձնուիրութեան եւ քրտնա^սն աշ -

Ա յգ պակասին դէմ՝ ուն ինք օրաթերթեր , ո րոնք կարգուսարքի Հ\ետաղօտաւթեան : խԽտանքի ընդունակ են եղաճ մեր անմաՀ նաիսա -

1լ ա շվս ատին , ժո դո վուբդի ն եւ մտ ա ւո ր ականին Հ ե– ՚Հյերկայիս անվարան՝ կարելի է ըսե՛լ, որ Հա ֊ Հայրերը՝ անվերչ մաքառելով իրենց երկրի տըն–

տա քբ քբոլթեանց իրարու Հետ Հաշտ ՛ծ ի րէն մեկ­ յաստանի նախարարական շրջւււ՚1ւի պատմութ՜եան տեսական բարդաւաճման , մշակոյթի, ՛արուեստի

նելով, ճաշակ ստեղծել դիմացող ու տոկացող ծա­ ուսումնասիրութիւնը կապո՛ւած է Աանանդեանի ձաղկման Համար, ընդդէմ բազմադէմ թշնամի -

նօթս ւթ ի ւննե բո վ մտածման տուն մը կաՀաւորե ֊ անուտն Հետ։ ք* ր Հետազօտ,ութ իւննե ր բ Հայագի­ ներՀ՚ւ » :

լու։ Ատով՝ 1*^ռրք^Ր 1էրԿ^Լոլ՜ ՝՝* ամա ր վտանգէն , որ տութեան պատմո ւթեան մէջ՝ դարագլուխ մբ կբ

նպարավաճառներուն՛ սպառնալիքը կր կազմէ , կազմեն ւ Տ • Մ անանդեան առաջինն է , ՝որ խնդրին Տ՛ Մանանդեանի «Հա յ՛ո ս պատմութեան քննա­

պանիր փաթթել : Ատով՝ թե ր թ բ բա րձբա ցն՚ե ւ ո ւ մ օտեցաւ ո՛ չ միա յն իրաւական տ՛եսակէտէն , այ ք կան տեսութիւնը» պիտի բնդղրկէ Հայոց ամրող -

Համար առօբեա լ նիւթապաշտ մտա Հ՛ո զ ո ւթի ւննե– ելակէտ ընդունեց այն տնտեսական ու ընկերական չ ակ։ս՚հ պատմութիւնը ամենաՀին շրչանէն Հայ ցե­

րէն վեր, գաղափարապաշտ սլացքով մբ , զհս(է Հ իմր , որով կբ պա յմ անաւորէ բ ա յգ իբ ալտ կակնա ղաբանութ՛եան կաղմալորում՛էն մինչեւ առեւտրա­
մ տ ա ւո բ ա կան անկ ո րնչելի Համ ա լս ա ր աննե րո ւն գո յութիւնը :
ժառանգութեանց վե ր ֊ կան դրամագլխի Հաստատումը Հայաստանի մէչ,

նատոլնը ։ Այդ տեսակէ տով , մեր գրականութեան– 1925^ սկսեալ Հրատարակած է ամբողջ շարք Լերդ դարէն մինչեւ \ երդ գար) , եւ պիտի ամփոփէ

սլա ամ ութեան աշխատաւ՚ո րը , ուղէ չոլզէ , ստիպ­ մը Հ ետ աղօտ ո ւթ ի ւնն եր , որոնք Հա յ ո ց պատմ ա - անոր աւելի քան յիսուն դրակա՛ն Հետաղօտ՚ութիւն–

ուած է , փաԳՐ 1 ներկայացնելու Համար Ափի ւ ոքի .գրութեան մէջ՝ առա ջին անգամ Հիմը գբի՛՛*1 Հա ֊ ներու կարեւորագոյն եզրակացոլթիլններ-ը :

գրական կազմութեան աղբիլրնեբբ, խորապէս ու- յաստանի պատմ ական անց ե ա լի ո ւս ո լմնա ս իրո լ - Առաչին Հատորը ՛որ կր բովանդակէ Հայոց

սումնասիրել Յաոաջ^ , Որ գրական տնկարանի մը թեան , անոր տնտեսական– զարզացման տ\եսակէ - պատմութիւնը՝ Հայ ցեղաբանութեան կաղմալու -

(բշբաւՇւ՚շ) գհբ կատար եց օր ո լա՛ն ի ր Հ եւտսւզառ տէն • Փա յլուն Հ ետաղօտ ո ւթ իւննե րո լ այս ԼաՐՔՐ հ՜ումէն մինչեւ Արչակունեանց Հարստութիւնը ,

ա շիւ ատ ան քներ ուն կողքին : Ատ ո ր Համ ար՝ ալս եւ սկսաւ «Ակնարկներ Հին Հայաստանում շինական՝ արդէն լոյս է տեսած՜ Հայպ՚ետՀրատի Հրատարա -

նմ ան յօօդդ/ուա Ննե ր բ , այստեղ % գրութեան մ աս ին մ ա րզպան՚ո ւթեան ժամ անակա - կութեամբ % Երկրորդ Հատորը կը բովանդակէ Ար–

Տետո յ ,գա՚լո վ ա ռա ր կո ւթ ե ան ց մ իւս էջին , ին­ շրջանում» անաւն ա շիւա տ ո ւթե ա մ բ : Այդ ս ՛֊ յ ռ - շակոլնեանց Հարստութենէն մինչեւ Աելճուքներոլ

տիրապետ՛ութեան . ր ^ ւ։։՚ե ր (առաչին գար՛ու կէսէն

ծի կը թուի թէ , ա յս օրերուս , Հիւանդագին գիւ- մինչեւ 1 1 րգ գարու առաչին կէսը) :

քա զգա ծութ իւն մը ստեղծուեբ է մեր մէջ, չեմ նելով այսօր, այսինքն քառասո՛՛ւն՝ տաբի եաքբ : Հ Այս չրչանին ՛վերաբերեալ կան Հարուստ

ուզեր բացատրել պատճառը աս այժմ , այնքան Ջեմ խօսիր դեռ ա րտասաՀ մ ան եան Հա յե րէն Հրաշք նիւթ՛եր մեր պատմիչներ՛ուս թողած՜ Հարուստ ժա­

՝որ կը սիրենք թաւշա յին իւղե ր քսել մ ե ր ջի՚թ* - լեզ/1 լին մ ասին , որուն ճարտարապետական նրբա– ռանգութիւնը , նիւթական մշակոյթի ա Հ ագին մնա­

բուն՛, ժ՛ամանակին, ք$ոլէՀ+ քՒումտնեան՛ խիստ եւ Հ իւս կա ռո լցուածքին՛ գաղտնիքները Հասկնալու ցորդներ, ա րձանագր՚ո ւթ իւննե ր , ոլսումնաս իրոլ -

ան գո ւթ քննա գա տ ո ւթ ե ան մբ ենթարկեց Աճառեա­ Համար բաւական չէ կարդալ դ|իալեկաիկւս կամ թիւևներ : Այդ շրչանին կը պատկանին նաեւ իմ

նի մէկ գործը, բայց ՛ոչ ոք պոռաց՝ շէր|ւա՜Բ՜ ։ էկոնոմիկա: ա շխաաո ւթ իւննե ր՛ո ւս գլխաւոր մասը»։

1Լասնղի , Հա յուն ջի ղեք ը նուազ Հ իւանդ էին տ յն ք*մ ցաւս այն է ՛որ, նեքսիննեբբ Հասկնան կամ

շրջանին յ ոչ , դուր սինն երը տակաւին էԱս ՚ըմ բռնե ր թէ ղե- Այգպէսով երկրորդ Հատորր բովանդակող

Ո*֊բիշ կէտ մը եւս % Ի՛րենց անունն ու մակա­ Գռցի*կ բան է քննադատութիւներ, բայց գիտո՛ւն նիւթ ե րո ւ շա րադրո ւթիւԼ\ր տր՛ուա՛ծ է իր իսկ՝ Մ ա -

նունը անսխալ ԳՐռէոլ– վարժութենէ՛ն՛ իսկ զուրկ քննադատ-ո ւթ ի ւն բ , ոբ կբ կատարուի ցոյց տալու նանդեանի կողմէ, բազմաթիւ տարիներու ընթաց­

մարդիկ, դիւրին օքապաՀիկ մբ ապաՀովելու յար­ Համ ար մեր արժէքները Հրաւլդանի թէ Ա էն ի , ք) ֊ ք ի ն ։ <ձԱյդ պատճառով ալ, կը քարէ ակադեմակա­

մար օրուան արՀեստովբ, ո ո է Դ՛աշնակցականը րոնգէսի թէ Նս ՚1 "սի ափեր ո ւն վրայ * 1Լտսնզի , նը, ես առ այժմ կր թողում երկրորդ Հատ՛որի աշ­

Հա յա սա ան ի թշնամ ի ցո յց տալ՝ որպէսզի , գործի գէթ մ եղի Հ ամար , Հ ա յբենիքր Հայաստա՛նն է՝ խատանքները ՛ել կ՝անցնիմ երրորդ Հատորին՛, ՛որ

Վրա յ ե ր ե լա լո լ եւ առատ վճ՛ար ո ւե լու Համ ար , ս իրս էի եւ նուիրական , բա յց մ եր բա րձբսւզ ո լն պիտի ընզդրկէ Հայոց պատմութեան ամենաՀին,

սեւցնեն Դաշնակցական ոեւէ լօղ ու ածագիբ , Հա յբենիքը Հա յ մշակո յթն է միայն՝ սր բազան՛ եւ ՛ո չ - ուսումնասիրուած՜ սակայն ՛ուշագրաւ շրչան -

պայման է որ հս11֊ա՜|1 պոռան՝ երբ Երեւանի մէ$ ներէն։ մէկը՝ I)ելճոլկներու տիրապետութե՛նէն

ապրող մտաւորականի մբ աշխատութեան մասին անբռնաբա ր ելի , տոսւնց ստեզծագո րծո ւթեան , մինչեւ Պարսկաստանի ել Տաճկաստանի տիրապե­

քննադատութիւն մբ եր ելա յ պատն է շին ա յս կող­ առանց Հոգիի ,առանց արուեստի՝ չկա՛յ Հայրենիք ; տութիւներու շրչան՚ը Զաքարեաննւերու շրիսնր
, ո ր կր ներկա յան ա յ «Հող ֊
մը : Օրինակ , վա*՛յ էր փրթեր սթէ ս ս ստորա­ Հին տեսութեան դէմ (11/»ք գարու երկրորդ կէսէն մինչեւ \երդ գար),
, մ ենք կր դնենք «մ իտք ֊
գրած ԷՀԷԼայի քննադատութիւնը զոր կատարեց ւէե– Հայրենիք» շրչան մը ՛ուրկէ այժմ Հայաստան ի Հողին վրայ

տարազով
նետիկեան երիտասարդ վարդապետ մբ Աճառեանի Հայրենիք» տարազը, ամէնէն յ ա ռա ջս/ սլ ա Հ տարա– կանգուն կբ մնան Հայ մշակոյթի բազմաթիւ կո -

գործին մ ասին : Հա յ կա կան ^ ապր Ալիի ԳաՐոցիս՝ զբ , մատենադարա՛ն մտէք քէ^ մր, Ր11 ւեաԳՐ թողներ :

այգ շրջանաւարտները, սակայն , աիստաւոր վայել­ պիտի եզ բա յրացնէ ժողո վո լրդներ ր եւ բո լո ր քա­ Հ Մ՛եծ է Հայոց պատմութիւնը , - կ՝ըսէ բազ­

քով մբ կը Հրճոլին՝ երբ, Երեւանի մէջ, գրական ղաքակիրթ տղղ երը , մարդ արարած ին տալով ճւ§– մավաստակ պատմաբանը, զայն ամբող^ւ -

մ ա բղար անի մ ք աննշան դռնապանը >ե լլէ յա յտա– աէ€, ապրելու Համար իմացականօբէն , ել ոչ թէ թեամբ գրելը մէկ մարդ՛ու ուժերէն վեր է; Ե"

բարէ թէ Հա յեբէն լեզուն՛ իւ ա թ ա րու ած , զօսացած անասնօրէն ՝ միա լն ուտելո՛ ւ Համ ար , մ իա յն ցրկ– Հանգիստ իմ այն յոյսով, ՛որ իմ աշակերտներն ու

եւ. անճոռնի բան մր դարձած է Ափիւռքի մէջ, թէ նե վախանորդն՚եբբ կՀաւարտեն այգ գործը, նուիրա­

անաբժէք եւ անտաղանդ արարածներ են արդի Հայ քո՛ւ Համար * կան , անխոնչ եւ յարատեւ աշխատանքով , արժա­

գրագէտները ա րտասաՀ մա ն ի մէջ՛. Զեն, խռրՀիր թէ ԱՀա մեր քննադատս ւթեան ց ն պ ա տ ա կ ր ։ նի Հայ Հե ր՛ո ս ա կան պատմութեան »:

նմ ան յա յտարա րո ւթեան մը Հ եղին ակր Ա փիլռքի Դալով այն առարկութեան թէ քննադատա - Գիտնականին աչքերը կր փայլին տենղազին

տ ա գանգն ե ր ո ւն Հ անդէպ կը կրկնէ ա յն լբբութիլ– թիւնք Հ իա ս թ ա փ ո ւթ ի ւն՝ կբ պատճառէ , 1լ ուզէ ի Հրճուանքով, ան կարծես թէ կը տեսնէ իր ժողո­

սբ*, զո բ ժամանակին՛ կատարած են իր վարժապետ­ դիտել տալ նախ թէ սխալ Հասկցուած է , մեր մէջ, վուրդի աւելի փառաւոր ապագան ել պատմութիւ­

ները Հանդէպ Վարուժանի՝ Հհթ–ա(եւս Երգերը երկ– քննադատութիւնը, մտաւորական մեքենային այդ նը նոր ժ ամ անակա շրջանին , ՛որուն առաչին քաղա­

նողին փառքի օրերուն , զայն Հասկցողի ձեւեր առ– արու ճռինչը : քացիներէն մէկն է ինքը,

(Մնացեալը յաջորդով) 8ՈՎՀ. ՛ՀԱԶԱՐԵԱՆ

Fonds A.R.A.M