Page 135 - ARM_19-1945_04
P. 135
6 Ա ՀԱ Զ
զի գանգիւնք։ կը Հնչեցնէ , թնչպէս սպասել չէզոք ՕՐԸ ՕՐԻՆ չունենար թէ Ամ բա կումը եկեր է, Ամրակումը
Հան
Հայէն որ՝ գառնուկի Հլութեամբ, կար գա յ ան ԱՍ գացեր է՛.
Հա
դուրժել/՛։ խորթութիւններով լեցուն լ ե զ ո ւ ն կր ու Օ դ վաղուկ Անունը Ամ բակում չէ* քյ ար ազան Էհ
յաստանի գրականութեան, երբ կամ Հազիւ օրի - Խարազա՞ն ։ կ^բնգունիմ ոբ բաւական յանձ
կարդայ , կամ բնաւ չի կարդար իր սորված– նապաստան ութ իւն է ա յ դ անուն ր սեփականացնե
նական սագուն լեզուն ։ ՄաՐԳ մը բերին Մաբսէյչէն յ լը : Կբ պատմեն թէ Մեծն Աղեքսանդբ , Ասէոյ մէթ*
Ամէն թիւրիս ացոլթիւն կանխակալօրէն վանե Բարեկամներէս մին, մարդասիրաբար , ընկե– կը Հանդիպի իբ զինուոբնեբէն մէկուն» ոբ չի կրր՛
լու Համար , Հոս շեչաենք թէ՝ այս գիաոզոլթիւնր բացեր էր՝ բացատրուիմ իւննե ր տա չու Համար , -- նար ցատկել առուակի մր վրա յէն։ Անունդ թ՛ե չ է ք
չակնարկեր երբեք Հայաստանի գրականութեան ոչ ինք դժուար թէ կարենար Հասկցնել իբ միաքըւ կը Հարցնէ կատակելու Համ՛ար : ՎԱղեքսա՚նդր ,
նիւթին , Անմիթապէս ճան չռա յ , տասը տաբի առաթ Տէր իմ$> կը պատասխանէ ղինուոբը։ ԱշխաբՀակա–
" ճ որակէն , ո՝՛չ աչ արուեստագիտական խորՀուրգ տուեր էի ոբ քիթը թսքեէ սոՐ՚ԼՒ ; լբ * վայրացած, կ՚ըսէ* ճկամ կը ցատկես այս թու՜
ստեղծագործական արժէքին , որ ՀետղՀետէ կը Բարեկամս բացատրեց թէ վերթերս շատ յ անձ– րին վրա յէն , կամ կը Հրաժարիս անունէդ» : Վերթբ
Հասնի թերմապէս գնաՀատելի րարձրո ւթիւննե– նապաստան դարձաք է , մերթ Հայոց գրականու ինչ կ ՝ բ լ լ ա յ չեմ դիտեր % Գալով մեր խարազանին,
բու, մ ան սւ ւան գ ուսումնասիրական - բանասիրա թեան քննադատի Հովեր կ՚առնէ, մերթ Հայ լեզուի ո եւ է մէկուն ներելի կը գտնեմ խօսիլ Հայ գրա
կան ւՀիւղին մէթ, այլ կ՝ակնարկէ մ ի ա յ ն լ ե զ ո ւ ի ն : մասնագէտի ձեւեր , մերթ* • * կանութեան մասին եւ աղմկել Հայ Հրապարակա
Արգ, լեզուն, երկա. ճ ա մ բ ա ն ե ր ո վ ա ն տ ա ն ե լ ի Ներողութի՛ւն , Րսի բարԽկամիս, երբ ՛հա գրութեան մէթգ րայց աններելի կը գտնեմ ք0 ար ու
եւ ա ն մ ա ր ս ե լ ի նոր բարբառի մ ր տարաղբ կ՚առնէ զարէ թ ր եպիս կո պո ս՛ա կան քարոզներ կբ կարդայ , զան անունը ասանկ նմո յշի մը վրայ՛։ (\ւստի Հարկ
Ավւիւռքի բնթե բռողին աչքին, եթէ նոյնբ չէ Հա եւ Արմ են ա կբ քաղաքական ճառեր կ՚արտասանէ կը Համ ար իմ սրբագրութիւն մր կատարել :
յաստանի ա զգա բն ա կչո ւթե ան ։ ք
$)իաի ծանրանանք ա յգ երկու կէտեբուն ո՛՛ շաԲտ կը տեսնես որ , երրորդութիւն մը կազմելու Խարազան Հին պարսկերէնէ փոխ առնուած
վրայ * թոր այն Համոզումով թէ՝ պարզուած տե– Համար է)՝ արս ի լի ո յ մէթ, ա յս մէկն աչ դրականու բաբդ բառ մըն է * ոբ կազմուած է ի ա ր ( է շ ) եւ
սութիւններուն ոգին Հայաստանի ն ո ւ ի ր ա կ ա ն շա. թիւնն ըետբէ իրեն Համար բեմ : զաԱ Լղաբնեչ) բառեր էն , ու կը նշանակէ ձէշ ծե–
ե ե լ ա ւ ն ծ ա ւ ւ ա յ ե լ է ուրիշ նկատումով չի կրնար Բայց չափազանց տկար է իր Հայերէնը։ ծեչու գործիք» : ճիշդ ա յ ս ձեւով ունինք գաւազան
թարզմանուիլ որ եւ է ողջամիտ խորՀողի կողմէ։ Գաղափար մ ը տա չու Հ ամ ար իբ Հա յերէնագիտու– բառը, նոյնպէս Հին պարսկերէնէ փո խառեա լ , ոբ
Ա. Ե թէ Հ՛ո յ՛ս ՛ւ ա ան ի ւլր ա կան ո ւթ ի ւն բ իր թեան մասին՝ մանրավէպ մբ պատմեմ : խափշիկ կբ նշանակէ Հէշ ծեծելու գործիքէ :
նո ր չեզուով սաՀ մ անուակ չէ բանտս ւած մնալու պաւոա նի մը. ^ եււա\ւ Արդ * կրճատումներու եւ խնա յո զո ւթե անց
ա ս ա ա ա ա րէ1 *°ՐՐ ներկայ օրերուն , ճիշդ չեմ գտներ երեք վանկ տալ
մ իա յն Հա յ րե ե իքին մ էթ , ա յյ մամ տնակի Հ րամ ա– Հետ ճամ բո րդութեան կ՚ելլէ գէպի Հռոմ ; Առաթին Մ աՐսէյ՝Լոի այս պա բոնին ; Մէկ փա^^(Լ բաւական
յական պաՀ անթ է նաեւ որ ան ԱրտասաՀմանի մէթ օրէն, պատանին կբ ձանձրանա յ՝ տեսնելով է , իր անունին առաթին ՚ վանկը մ իա յն — ք\) ա ր ։
ալ տարած ուի , իբրեւ ռեզին բնատոՀմ իկ իմ ա ցա ոբ իր լեզուն խօսող չկայ : Առաւօտ մբ , աւան ա կ Իայց եթէ անպայման երկու վանկ կ՝ուզէ , կրնայ
կան ս տ ե գծագո րծ ո ւթե ան արտա յա յտ ո ւթ ի ւն բ ^ մր կբ զռայ փողոցէն՝. հ)ավւշիկ պատանին ծափ կը գործածել դե ղթկա կան ձեւով՝ հ$արօ * ասկէ՝ Խռօ*.
իբրեւ ցեղա յ էն իա էտ լներ ո լ վա ռա ր ան ին ցոլա ցու– զարնէ եւ կը պոռայ Հօրը* Հ֊Հայբի՚կ, է Լր մեր լե ԼՎբացինեբը ապաՀովաբաբ մեզմէ փոխ առնելով՝
մբ–, եւ իր այգ Հմայքներով ներգաղթելու կոչուած զուն կը խօսխծ : ՈրովՀետեւ անասունին եդանա կբ ունին՝ Խրօ , որ կբ նշանակէ աւանակնեբու եբա–
մ՜ոզով ուբգբ մ ոգէ ու գրաւէ ^ պէտք է մտնէ անոր ծանօթ էր իրեն՝ ի աղայ տիոց : մակ) :
կողմէ ր ն ր ե ս ն լ ի գառնալոլ ճամ բուն մէթ, նաՀ ան Լեզուները ճան թւ ա լու այս ձեւով չէ՛ որ Հայ Եւ Հիմակ, հՏռօ՛ .գնա1 աղմկել ուր որ կ՛ուզես ,
թեք ով գէպի լե զո ւա կան Հին կարգերբ ։ կամ Հ րա– կազեան բարբառին մ ասին խօսելու իրաւունք պի՜ բայց մի՛ մոռնար բարեւս տալ Ա՝արսէյլցիներուն
ժաբի ա յգ առաքե լութենէն ; \յ ր կրնա բանքին մէթ տի արուի մեր նմոյշին : եւ յիշեցնել, որ կնքա Հայր ի իրաւունքս չմոռնան՝
ոթր կողմ՛ն է առոզթ իմաստութիւնը : իրապաշտ ու Հոգ մի բներ , այսսլիսինեբբ յիսուն տարի ամէն անգամ ոբ քեզ կանչեն։
"ՂԼ Համ Ի ա • զ ո ւթե ան նժարին
մէթ ոբ կողմ ր կ՚աղմկեն Հայ Հ րապա րա կադր ութեան մ էթ , բայց
լելի ծանր կբ կշռէ՝ նպատակին ծաոԱ1յերււ տեսա– Հ այ դրականութեան պա ամ ութիւնբ լուր անգամ Երթաս բաբով, եւ անունդ ՚^այԼոէ՝^։
կէտՈվ։ Ա կառչած մնա լր գործուած սխալին ԱՐԱԶ
վրայ, որուն արդիւնքէն նոյնիսկ Հայաստանի ոչ
մէկ անկախ գրագէտ Հաւատալի չէ որ դոՀ ըլլա յ : Եդեսիպ քւաևդ.֊ Լ ԹսւՎսաիկ պար տա գրէր զինաթափ ըլլալ : Այս վայրկենական
է Հայաստանի սպառնալիքին
(Այլապէս , ի ՞ ն չ երեւոյթի նշան տակ , զինուոր եւ ոստիկան աղա
գրական ղեկավարութեան ՆափաՀարելի լա քհա– չանքով զէնքերը կը յանձնէ ին՝ մաՀէն ճողոպրե
խոՀութեամ բ տուած աղդ ան շան բ Հգէպի ետֆ) : (ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏԻ ՅՕԱՄԵԱԿԻՆ ԱՌԹԻՒ) լու Համար։ Մկրաիչ եւ Բ՝օւմաս զէնքերը առնելով
Բ Թէ՝ իբրե՛ւ ա ր ձ ա գ ա ն գ թէ ներքին եւ թէ՛ վե Հ ան ձն ո ւթ ե ամ բ ազատ կբ թողուն վատերը ։
արտաքին յեղաշրթուած պայմաններու եւ նոր պա– Հայոց պատմ ութիւն ը կը յորդի Հ սկաներ
ՀանթԳւերու առնել յանդուգն բայց քաղաքականա կտրիճներու քաթազ ո րծ ո ւթ ե ան ց ր ձ անագբու– Կէսօրին Մայր եկեղեցիի վեց ամիսէ ի վեր
պէս Հեռատես քայլը վերակենդանացնելու այն լե թեամբ ։ ՈւրՀիա յի գ ի ւց ա զն ա մ արւ լռութեան դա տա պա րտ ո ւած զանգակը կը ղօղան–
ղուն զոր Հիմնեցին արեւելաՀայ գրականութեան թային օղակներէն մէկբ։ Երեսուն տաբի փ^րթը թէ ր գիւցաղնամ արտի ազդանշանի տալով ։ Մ ար՜
ականաւոր մշակներ, ստեղծելով մատենագրական երբ կը մտածեմ այդ պայքարի եւ փառքի օրերուն տակոչն էր ոբ կը Հնչէր տխուր ու Հատու , կլլ ^բն–
մ աքար արեւելաՀա յեր էնը , զտուած օտարամուտ վրա յ , Հերռսներբ աչքիս առթեւ կուդան ու կ՛ անց ցէր Հին դարերու ըմբոստ ու ազատասէր Հոգինե
տարրերէ , յղկուած քերականութիւնով ու գրա նին նոյնքան խրոխտ եւ յանդուգն : րը* թումաս Հարսանիքի մէթ էր՛ <ձԱխու Աաքօ
գիտութիւնով , եւ վւրկուաձ ռուսերէն , թուրքե Այդ Համեստ Հոյյին մէթէն՝ աՀա քհումասիկր մխ*լ *1՝օգօ՝ֆ պոռալով դի բքէ դ Իրք յ տան իքէ տա
րէն , թաթ աքերէն , վրացերէն քառերու խիճերով ր ( քծ՝ում աս) ա րՀեստաւո ր բետան իքի զաւակ ։ ՛Հյուր բ նիք կը թռչէր , կը կռուէր ու կը խրախուսէր :
խճողուած անճանաչելի լեզուի վփճակէն : Եթէ արհեստաւոր , սանտր շէէն՛ելու ատեն՝ իր ս գոցին Բռնութեան բիրտ լուծին տակ սմքած , ճմլոլած
Հնար ըլլար. անկաշկանդ Հաւատաքննութիւն մբ , երգբ յեղափոխական Հաւատամքի վերածած , (1ւրֆացին կբ պոռթկար միաՀամուռ գրոՀ մր տա
տաբակուսելի չէ երբեք թէ կբ ստացուէր այն բնիկ Ոէ֊բֆացի , ծնած 1880 85/՛ն . Հպարտ իր ծա լու Համար հ \»ա խապէս որոշուած դիրքեր բ լեցուե
յայան ս ւթ ի լն բ՝ որ տրամ ա բան ական Հ ետելոլթի լ– գումովդ միշտ կը կրկնէր Հ֊Ախու Աաքօ Ա՚խց ^օգօ» ցան ; կատանի , երիտասարդ , օրիորդ եւ կին միա–
^•րն է Հոգեկան - իմացական րնսւշրթու մ ի օրէնքնե ^Աարգիսին Մխցի Գրիգորին եղբայրն եմ$։ խ առն ո լած * աննախընթաց եռուզեռ , յեղափոխա
րու , որոնց Համաձայն բմբռնելի չէ որ տրուես– կան ու ազգային երդեբր մթնոլորտը կը ճեղքէին ։
տագ է տոներ ու Հոծ մր զանգուած օր էն կարոդ Երբ Ուրֆայի այգեստանին դալարադեզ ուղի ԱնՀաւասար կռիւ էր* Դ,էսՔո*էգ ռումբով, ակ
, կէ՛ս յ
ՐԱայ հ ա մ ո զ ո ւ մ ո վ գա լան ա փոխ րԱալու , եբէկէն ներուն վրա յ փռուաֆ֊ խան գա վ ա ռ կա ր ա ւաննե ր ր ռաներով , եղունգներով ։ Երիտասարդ , ծեր ինքնա
այսօրի պաՀոլ մր, յանկարծակի ցնցումով , որբա այգեգնացնեբուն մ՛թնոլոբտր կր պայթեցնէին ի֊ երախայ բոլորը , ^լՐ^լէ" էէ՚ե նետուած * Հա
նալով ու ժխտելով ինչ որ իր դաստիարակութեան բենց Հա յ բեն աս ի բա կան երգերով , Ա անտ րճ եան ե զ– պաշտ պան ո ւթ ե ան փառաւս ր էթ մ ը բանալով
՛ւմ որում ի ն Հ ե ա իր իմ ա ց ա կան յօրինուածքին Հ ի՜ բա յբներբ իրենց ուրախ ո լ զուարթ՛ բնաւորու յոց պատմութեան մէթ :
ՐՐ ռ ւ արմատներն է կազմեր, ակնթարթի մբ թեամբ կ՚ողողէին ճամ բուն երկայնքը։ Հոս էր Թումասիկ , իբ գոռ ձայնով, <ձԱխօ ,
ս* էթ մոգական կամ ուր 9 է մր ոստում գործելով ԱՀ ա Հ ամ ա շխա րՀ ա յին պատերազմ , թ ում աս Աաքօ մխց Գօգօ» , ղէրքէ գէրք 1 տանիքներէն ,
վաշ
վ աւլնթա կան անոեալէն դէպք/ անծանօթ ասլագ ան : ալ զինուոր գնաց Ղ՚ուաէմէի բանուորական դեանա յարկերէն սրաթռիչ , ի/շնամ ի էն ղոՀ մ ր ա–
1լբնթանային։
Իմացական բնաշրթութեան այգ կարգի երեւոյթ տին մէթ։ ՚հէպքերր թաւալգլոր ւելի խլելու Համար ։
գոյութիւն չունի, եթէ Հողե վ։ ո խո լ թի ւնբ տարասւ– ձերբակալում մտաւորակասնեբու , երեւելինեբու ։ Թ ո ւ մ ա ս ի վրայ պարտականութիւն դրուած էր
դ ի ո չէ է ինչ որ թէ կր չքացնէ աբժէքբ նոր Հաւատ քՒուբքր իր ճիւազային ծբագիրներբ սկսաւ գործա թշնամիրն ամ բացած մէկ դիբքբ օդը Հանել , գի՛
քին եւ թէ կ աս կ ածելի կր գ ա ր ձն է անոր դաւանու– դրել։ Ղ՝ ա ր ա - ՝Բէօվւրի եւ ^ուտէմէի Հայկական շե բու ան մ ութէն օգտ ո ւե լո վ , ուժանակբ մ ա ս ո ւն քի
Թիւնբ։ ԱՀա թէ ինչու չ ի կրնար Հաւտացուիլ որ բանուորական վաշտերու թաբդը\^՝\Տ Օգոստոսին ե պէս կուրծքին սեղմ ած 5 կբ տպրդի թ–շ1ւամ ի դիր՛
Հայաստանի գրականութեան զանազան ճիւ գերու աՀաւոր դէպքեր իրարու յաթորղ եցին ։ Ջարդ^ քին տակ, պատին մէթ գ –ա ԷՐ Հնով , եղունգներով
մշակներ կարենան Համոզուած ախոյեաններ ԲԱալ սարսափ : Ամ բողթ Մ իթագետքբ ս պան գ ան ո ց ի մբ հակ մբ կբ բանայ ու իր գուրգուրալի ուժանակբ
՝լի ր արկ ո ւ ու \ լեզու ական վարդապետութեան , ի– վերածուեցաւ : կբ զետեղէ ։ Արտատրոփ աբէթը կբ վառէ իր վե
րենք բլւալով ա ւն դպրոցին սերունգբ որ աշա *իուտէմէի սպանդանոցէն $՝ումաս իր ձաբպի– րարկուին տակ , կը բռնկցնէ սլա ա ր ո յ՛լ ր ։ Անոր
՛կերտած է, սնած է, զարգացած Է , ծաղկած Է , կութեամ՛բ ու յանդգնութեամբ կր Հասնէր ք\ւրֆա : մէկ կա յծէն յլիրտր կբ ի՛ա յա ա յ է ս ր բազան գոՀու–
քայլ ա յ ւ ա ծ Է , գ Ո ր ծ ա ծ Է Հին ուղղագրութիւնով, Առաթին գործը եղաւ Մկրաիչ Եօթնեղբայրեանի նակութեամբ կը վե ր ադա ռնա յ իր դիրքին մ էթ Հ
ոացի նորաՀա ։։ բ ա ն ա ս տ ե զ հներէն; ք>սկ եթէ կայ տեղեկացնել գէպքերր ։ անՀամրեր կբ սպասէ փրկարար պայթիւնին ։
դասակարգ մր՝ որ բնազղ օրէն ու դաստիարակու Ղ՝ ուտ է մ էի եւ Պ*աբա ՝Բէօփր ի մէթ ս պանն ո ւած Ա կ րա ի չի Հ րաՀանգր կատարուած էր , թշնամիին
թիւնով կրնայ Հատագովր Հ՛Հ/՛"/ նոր ուղզագրու– էին մօտաւորասլէս 500 Հոգի՝. Այս վայրերէն ճոզո– > ինդ օրա պն ամ րաց ո լցած դիրքր քանդուած ,
՝ թեան , 25 տարեկաններու սերունդն է, որ ման պրածներր ձերբակալելու պատ բոլակսվ 1լ ո լզէին Հայ ոս/զմիկներբ իրական վտանգէ մբ ազատ էին։
կութենէ նորր միայն ճանչցած Ը Ա ՚ ՚ ՚ լ ո վ ել Հինին Մկրաիչ Եօթնեղբա յրեանի խումբը ձեռք ^գեէ%
վրայ ոբ ել է զաղափար չունենալով^ անոնց լա Մկրաիչ իր խում բով դիմադբեց , 2 0 — 3 0 ոստիկան Ամբողթ մէկ ու կէս ամիս կռուեցաւ, պա յ քա
ւագոյնը զանազանելու անզօր է : Եւ ոչ աւելի քան ու ոստիկան զինուորնեբ կէս ձամուան կարճ եւ ա– րե ցաւ ազատութեան Համար, եւ օր մը ինկաւ զէն
25 ա արեկաններ է քանի" Հող ու. արմատ ունեցող րիւնալի կռիւէ մբ վերթ՛ տաս ր մեռեալ եւ վիրա ի ձեռին , պատուոյ պատնէշին վրայ ։ Հայրենի
գրական զ էմք կրնայ ծաղկած՝ րլ/ալ՝ որպէսզի ար– ւոր ձգելով անզէն մոզովուրզին վրայ յարձակե խնկաբոյր Հողը ծծեց անոր կարմիր արիւնը, 3 0 ՝ –
~1~հք եւ կշիռ ներկայացնէին՝ Հաշիւի առնուելու ցան , իրենց բորենիի դայբոյթբ անմեղներէն աո– 35 աարեկան կանանչ Հասակին ։
Համար , իբր ուղղափառ վարդապետութեան մր նելով։ Ռասթկէլէնեանի դէպքին 300 - ֊ 350 զոՀեր 8• ՀԻՍԱՑԵԱՆ
•լինուոբներ : տուաւ Եղեսացին։
(Մնացեալը յաջորդով) ԵՆՈՎ՚Բ ԱՐՄԻՆ Բաժակբ յորդած էր՝ Բանի մր օր ՛Լերթ, չո ՖՐԱՆՍԱՑԻ ՄԱՔՐԱԳՈՐԾՈՒՄՆԵՐՈՒ մասին
րեքշաբթի 1 5 Աեպտ * 1915, թուրք վայրագ հ.ա~ զեկուցում մբ տալով Լոնտոնի մէթ, դատական
ռավարութիւնբ վճռած էր ՛Լերթ տալ ըմբոստները նախարար ր Հետեւեալ թի՚-եըը Հաղորդեց , Ամ -
5.000.000 ԹՈՆ ածուխ պիտի գայ մինչեւ ղեկ– ձերբակալելով : Հայոց թաղր ողողուած էրԶէբքէդ
•ո եմ. լեր ի վերքր։ 1938/՛ ն Տերանսայի ամսական եւ զանազան ազգի բորենիներով։ Աանարճեաննե– բաստանուած են 101.000 Հոգի , դատուած՝
60.000,
«պալւումն ^"5.500.000 թոն; բու աունբ կեդրոնն էր թշ՚եամիյարձակոդականին։
ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹԵԱՆ յանձնաշողովը շարու Թու մաս իր րկերնե րով առիւծի պէս կուրծք տուաւ սաՀուան դատապարտուած՝ 2 5 0 0 ։ Այո վերշՀիննե–
նակելով իր աշխատանքները, որոշեց պարտաւո– թշնամի գրոՀներուն : Մինչ այդ Մկրաիչ ւոանիք– րու կէսին մաՀապատիմ-ը գործադրուած Էհ ՄաՀ–
բիչ Հռչակել բոլոր քաղաքացիներու քոլէարկոլ– նեբէն ցատկելով օգնութեան կը Հասնէր եւ թշնա–
թիւնը, ս1լսե–լով 2 0 տարեկանէն : մի ին կեդր ոնա ցա ծ ուժին վբ այ յ՛արձակէ, լո վ կը ոլան դատապարտուած են նաեւ 50 կիներ , բայց ո
եւ է կնոշ1 մաՀապատիմ-ը գործ-ադբուած չէ։
Fonds A.R.A.M
զի գանգիւնք։ կը Հնչեցնէ , թնչպէս սպասել չէզոք ՕՐԸ ՕՐԻՆ չունենար թէ Ամ բա կումը եկեր է, Ամրակումը
Հան
Հայէն որ՝ գառնուկի Հլութեամբ, կար գա յ ան ԱՍ գացեր է՛.
Հա
դուրժել/՛։ խորթութիւններով լեցուն լ ե զ ո ւ ն կր ու Օ դ վաղուկ Անունը Ամ բակում չէ* քյ ար ազան Էհ
յաստանի գրականութեան, երբ կամ Հազիւ օրի - Խարազա՞ն ։ կ^բնգունիմ ոբ բաւական յանձ
կարդայ , կամ բնաւ չի կարդար իր սորված– նապաստան ութ իւն է ա յ դ անուն ր սեփականացնե
նական սագուն լեզուն ։ ՄաՐԳ մը բերին Մաբսէյչէն յ լը : Կբ պատմեն թէ Մեծն Աղեքսանդբ , Ասէոյ մէթ*
Ամէն թիւրիս ացոլթիւն կանխակալօրէն վանե Բարեկամներէս մին, մարդասիրաբար , ընկե– կը Հանդիպի իբ զինուոբնեբէն մէկուն» ոբ չի կրր՛
լու Համար , Հոս շեչաենք թէ՝ այս գիաոզոլթիւնր բացեր էր՝ բացատրուիմ իւննե ր տա չու Համար , -- նար ցատկել առուակի մր վրա յէն։ Անունդ թ՛ե չ է ք
չակնարկեր երբեք Հայաստանի գրականութեան ոչ ինք դժուար թէ կարենար Հասկցնել իբ միաքըւ կը Հարցնէ կատակելու Համ՛ար : ՎԱղեքսա՚նդր ,
նիւթին , Անմիթապէս ճան չռա յ , տասը տաբի առաթ Տէր իմ$> կը պատասխանէ ղինուոբը։ ԱշխաբՀակա–
" ճ որակէն , ո՝՛չ աչ արուեստագիտական խորՀուրգ տուեր էի ոբ քիթը թսքեէ սոՐ՚ԼՒ ; լբ * վայրացած, կ՚ըսէ* ճկամ կը ցատկես այս թու՜
ստեղծագործական արժէքին , որ ՀետղՀետէ կը Բարեկամս բացատրեց թէ վերթերս շատ յ անձ– րին վրա յէն , կամ կը Հրաժարիս անունէդ» : Վերթբ
Հասնի թերմապէս գնաՀատելի րարձրո ւթիւննե– նապաստան դարձաք է , մերթ Հայոց գրականու ինչ կ ՝ բ լ լ ա յ չեմ դիտեր % Գալով մեր խարազանին,
բու, մ ան սւ ւան գ ուսումնասիրական - բանասիրա թեան քննադատի Հովեր կ՚առնէ, մերթ Հայ լեզուի ո եւ է մէկուն ներելի կը գտնեմ խօսիլ Հայ գրա
կան ւՀիւղին մէթ, այլ կ՝ակնարկէ մ ի ա յ ն լ ե զ ո ւ ի ն : մասնագէտի ձեւեր , մերթ* • * կանութեան մասին եւ աղմկել Հայ Հրապարակա
Արգ, լեզուն, երկա. ճ ա մ բ ա ն ե ր ո վ ա ն տ ա ն ե լ ի Ներողութի՛ւն , Րսի բարԽկամիս, երբ ՛հա գրութեան մէթգ րայց աններելի կը գտնեմ ք0 ար ու
եւ ա ն մ ա ր ս ե լ ի նոր բարբառի մ ր տարաղբ կ՚առնէ զարէ թ ր եպիս կո պո ս՛ա կան քարոզներ կբ կարդայ , զան անունը ասանկ նմո յշի մը վրայ՛։ (\ւստի Հարկ
Ավւիւռքի բնթե բռողին աչքին, եթէ նոյնբ չէ Հա եւ Արմ են ա կբ քաղաքական ճառեր կ՚արտասանէ կը Համ ար իմ սրբագրութիւն մր կատարել :
յաստանի ա զգա բն ա կչո ւթե ան ։ ք
$)իաի ծանրանանք ա յգ երկու կէտեբուն ո՛՛ շաԲտ կը տեսնես որ , երրորդութիւն մը կազմելու Խարազան Հին պարսկերէնէ փոխ առնուած
վրայ * թոր այն Համոզումով թէ՝ պարզուած տե– Համար է)՝ արս ի լի ո յ մէթ, ա յս մէկն աչ դրականու բաբդ բառ մըն է * ոբ կազմուած է ի ա ր ( է շ ) եւ
սութիւններուն ոգին Հայաստանի ն ո ւ ի ր ա կ ա ն շա. թիւնն ըետբէ իրեն Համար բեմ : զաԱ Լղաբնեչ) բառեր էն , ու կը նշանակէ ձէշ ծե–
ե ե լ ա ւ ն ծ ա ւ ւ ա յ ե լ է ուրիշ նկատումով չի կրնար Բայց չափազանց տկար է իր Հայերէնը։ ծեչու գործիք» : ճիշդ ա յ ս ձեւով ունինք գաւազան
թարզմանուիլ որ եւ է ողջամիտ խորՀողի կողմէ։ Գաղափար մ ը տա չու Հ ամ ար իբ Հա յերէնագիտու– բառը, նոյնպէս Հին պարսկերէնէ փո խառեա լ , ոբ
Ա. Ե թէ Հ՛ո յ՛ս ՛ւ ա ան ի ւլր ա կան ո ւթ ի ւն բ իր թեան մասին՝ մանրավէպ մբ պատմեմ : խափշիկ կբ նշանակէ Հէշ ծեծելու գործիքէ :
նո ր չեզուով սաՀ մ անուակ չէ բանտս ւած մնալու պաւոա նի մը. ^ եււա\ւ Արդ * կրճատումներու եւ խնա յո զո ւթե անց
ա ս ա ա ա ա րէ1 *°ՐՐ ներկայ օրերուն , ճիշդ չեմ գտներ երեք վանկ տալ
մ իա յն Հա յ րե ե իքին մ էթ , ա յյ մամ տնակի Հ րամ ա– Հետ ճամ բո րդութեան կ՚ելլէ գէպի Հռոմ ; Առաթին Մ աՐսէյ՝Լոի այս պա բոնին ; Մէկ փա^^(Լ բաւական
յական պաՀ անթ է նաեւ որ ան ԱրտասաՀմանի մէթ օրէն, պատանին կբ ձանձրանա յ՝ տեսնելով է , իր անունին առաթին ՚ վանկը մ իա յն — ք\) ա ր ։
ալ տարած ուի , իբրեւ ռեզին բնատոՀմ իկ իմ ա ցա ոբ իր լեզուն խօսող չկայ : Առաւօտ մբ , աւան ա կ Իայց եթէ անպայման երկու վանկ կ՝ուզէ , կրնայ
կան ս տ ե գծագո րծ ո ւթե ան արտա յա յտ ո ւթ ի ւն բ ^ մր կբ զռայ փողոցէն՝. հ)ավւշիկ պատանին ծափ կը գործածել դե ղթկա կան ձեւով՝ հ$արօ * ասկէ՝ Խռօ*.
իբրեւ ցեղա յ էն իա էտ լներ ո լ վա ռա ր ան ին ցոլա ցու– զարնէ եւ կը պոռայ Հօրը* Հ֊Հայբի՚կ, է Լր մեր լե ԼՎբացինեբը ապաՀովաբաբ մեզմէ փոխ առնելով՝
մբ–, եւ իր այգ Հմայքներով ներգաղթելու կոչուած զուն կը խօսխծ : ՈրովՀետեւ անասունին եդանա կբ ունին՝ Խրօ , որ կբ նշանակէ աւանակնեբու եբա–
մ՜ոզով ուբգբ մ ոգէ ու գրաւէ ^ պէտք է մտնէ անոր ծանօթ էր իրեն՝ ի աղայ տիոց : մակ) :
կողմէ ր ն ր ե ս ն լ ի գառնալոլ ճամ բուն մէթ, նաՀ ան Լեզուները ճան թւ ա լու այս ձեւով չէ՛ որ Հայ Եւ Հիմակ, հՏռօ՛ .գնա1 աղմկել ուր որ կ՛ուզես ,
թեք ով գէպի լե զո ւա կան Հին կարգերբ ։ կամ Հ րա– կազեան բարբառին մ ասին խօսելու իրաւունք պի՜ բայց մի՛ մոռնար բարեւս տալ Ա՝արսէյլցիներուն
ժաբի ա յգ առաքե լութենէն ; \յ ր կրնա բանքին մէթ տի արուի մեր նմոյշին : եւ յիշեցնել, որ կնքա Հայր ի իրաւունքս չմոռնան՝
ոթր կողմ՛ն է առոզթ իմաստութիւնը : իրապաշտ ու Հոգ մի բներ , այսսլիսինեբբ յիսուն տարի ամէն անգամ ոբ քեզ կանչեն։
"ՂԼ Համ Ի ա • զ ո ւթե ան նժարին
մէթ ոբ կողմ ր կ՚աղմկեն Հայ Հ րապա րա կադր ութեան մ էթ , բայց
լելի ծանր կբ կշռէ՝ նպատակին ծաոԱ1յերււ տեսա– Հ այ դրականութեան պա ամ ութիւնբ լուր անգամ Երթաս բաբով, եւ անունդ ՚^այԼոէ՝^։
կէտՈվ։ Ա կառչած մնա լր գործուած սխալին ԱՐԱԶ
վրայ, որուն արդիւնքէն նոյնիսկ Հայաստանի ոչ
մէկ անկախ գրագէտ Հաւատալի չէ որ դոՀ ըլլա յ : Եդեսիպ քւաևդ.֊ Լ ԹսւՎսաիկ պար տա գրէր զինաթափ ըլլալ : Այս վայրկենական
է Հայաստանի սպառնալիքին
(Այլապէս , ի ՞ ն չ երեւոյթի նշան տակ , զինուոր եւ ոստիկան աղա
գրական ղեկավարութեան ՆափաՀարելի լա քհա– չանքով զէնքերը կը յանձնէ ին՝ մաՀէն ճողոպրե
խոՀութեամ բ տուած աղդ ան շան բ Հգէպի ետֆ) : (ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏԻ ՅՕԱՄԵԱԿԻՆ ԱՌԹԻՒ) լու Համար։ Մկրաիչ եւ Բ՝օւմաս զէնքերը առնելով
Բ Թէ՝ իբրե՛ւ ա ր ձ ա գ ա ն գ թէ ներքին եւ թէ՛ վե Հ ան ձն ո ւթ ե ամ բ ազատ կբ թողուն վատերը ։
արտաքին յեղաշրթուած պայմաններու եւ նոր պա– Հայոց պատմ ութիւն ը կը յորդի Հ սկաներ
ՀանթԳւերու առնել յանդուգն բայց քաղաքականա կտրիճներու քաթազ ո րծ ո ւթ ե ան ց ր ձ անագբու– Կէսօրին Մայր եկեղեցիի վեց ամիսէ ի վեր
պէս Հեռատես քայլը վերակենդանացնելու այն լե թեամբ ։ ՈւրՀիա յի գ ի ւց ա զն ա մ արւ լռութեան դա տա պա րտ ո ւած զանգակը կը ղօղան–
ղուն զոր Հիմնեցին արեւելաՀայ գրականութեան թային օղակներէն մէկբ։ Երեսուն տաբի փ^րթը թէ ր գիւցաղնամ արտի ազդանշանի տալով ։ Մ ար՜
ականաւոր մշակներ, ստեղծելով մատենագրական երբ կը մտածեմ այդ պայքարի եւ փառքի օրերուն տակոչն էր ոբ կը Հնչէր տխուր ու Հատու , կլլ ^բն–
մ աքար արեւելաՀա յեր էնը , զտուած օտարամուտ վրա յ , Հերռսներբ աչքիս առթեւ կուդան ու կ՛ անց ցէր Հին դարերու ըմբոստ ու ազատասէր Հոգինե
տարրերէ , յղկուած քերականութիւնով ու գրա նին նոյնքան խրոխտ եւ յանդուգն : րը* թումաս Հարսանիքի մէթ էր՛ <ձԱխու Աաքօ
գիտութիւնով , եւ վւրկուաձ ռուսերէն , թուրքե Այդ Համեստ Հոյյին մէթէն՝ աՀա քհումասիկր մխ*լ *1՝օգօ՝ֆ պոռալով դի բքէ դ Իրք յ տան իքէ տա
րէն , թաթ աքերէն , վրացերէն քառերու խիճերով ր ( քծ՝ում աս) ա րՀեստաւո ր բետան իքի զաւակ ։ ՛Հյուր բ նիք կը թռչէր , կը կռուէր ու կը խրախուսէր :
խճողուած անճանաչելի լեզուի վփճակէն : Եթէ արհեստաւոր , սանտր շէէն՛ելու ատեն՝ իր ս գոցին Բռնութեան բիրտ լուծին տակ սմքած , ճմլոլած
Հնար ըլլար. անկաշկանդ Հաւատաքննութիւն մբ , երգբ յեղափոխական Հաւատամքի վերածած , (1ւրֆացին կբ պոռթկար միաՀամուռ գրոՀ մր տա
տաբակուսելի չէ երբեք թէ կբ ստացուէր այն բնիկ Ոէ֊բֆացի , ծնած 1880 85/՛ն . Հպարտ իր ծա լու Համար հ \»ա խապէս որոշուած դիրքեր բ լեցուե
յայան ս ւթ ի լն բ՝ որ տրամ ա բան ական Հ ետելոլթի լ– գումովդ միշտ կը կրկնէր Հ֊Ախու Աաքօ Ա՚խց ^օգօ» ցան ; կատանի , երիտասարդ , օրիորդ եւ կին միա–
^•րն է Հոգեկան - իմացական րնսւշրթու մ ի օրէնքնե ^Աարգիսին Մխցի Գրիգորին եղբայրն եմ$։ խ առն ո լած * աննախընթաց եռուզեռ , յեղափոխա
րու , որոնց Համաձայն բմբռնելի չէ որ տրուես– կան ու ազգային երդեբր մթնոլորտը կը ճեղքէին ։
տագ է տոներ ու Հոծ մր զանգուած օր էն կարոդ Երբ Ուրֆայի այգեստանին դալարադեզ ուղի ԱնՀաւասար կռիւ էր* Դ,էսՔո*էգ ռումբով, ակ
, կէ՛ս յ
ՐԱայ հ ա մ ո զ ո ւ մ ո վ գա լան ա փոխ րԱալու , եբէկէն ներուն վրա յ փռուաֆ֊ խան գա վ ա ռ կա ր ա ւաննե ր ր ռաներով , եղունգներով ։ Երիտասարդ , ծեր ինքնա
այսօրի պաՀոլ մր, յանկարծակի ցնցումով , որբա այգեգնացնեբուն մ՛թնոլոբտր կր պայթեցնէին ի֊ երախայ բոլորը , ^լՐ^լէ" էէ՚ե նետուած * Հա
նալով ու ժխտելով ինչ որ իր դաստիարակութեան բենց Հա յ բեն աս ի բա կան երգերով , Ա անտ րճ եան ե զ– պաշտ պան ո ւթ ե ան փառաւս ր էթ մ ը բանալով
՛ւմ որում ի ն Հ ե ա իր իմ ա ց ա կան յօրինուածքին Հ ի՜ բա յբներբ իրենց ուրախ ո լ զուարթ՛ բնաւորու յոց պատմութեան մէթ :
ՐՐ ռ ւ արմատներն է կազմեր, ակնթարթի մբ թեամբ կ՚ողողէին ճամ բուն երկայնքը։ Հոս էր Թումասիկ , իբ գոռ ձայնով, <ձԱխօ ,
ս* էթ մոգական կամ ուր 9 է մր ոստում գործելով ԱՀ ա Հ ամ ա շխա րՀ ա յին պատերազմ , թ ում աս Աաքօ մխց Գօգօ» , ղէրքէ գէրք 1 տանիքներէն ,
վաշ
վ աւլնթա կան անոեալէն դէպք/ անծանօթ ասլագ ան : ալ զինուոր գնաց Ղ՚ուաէմէի բանուորական դեանա յարկերէն սրաթռիչ , ի/շնամ ի էն ղոՀ մ ր ա–
1լբնթանային։
Իմացական բնաշրթութեան այգ կարգի երեւոյթ տին մէթ։ ՚հէպքերր թաւալգլոր ւելի խլելու Համար ։
գոյութիւն չունի, եթէ Հողե վ։ ո խո լ թի ւնբ տարասւ– ձերբակալում մտաւորակասնեբու , երեւելինեբու ։ Թ ո ւ մ ա ս ի վրայ պարտականութիւն դրուած էր
դ ի ո չէ է ինչ որ թէ կր չքացնէ աբժէքբ նոր Հաւատ քՒուբքր իր ճիւազային ծբագիրներբ սկսաւ գործա թշնամիրն ամ բացած մէկ դիբքբ օդը Հանել , գի՛
քին եւ թէ կ աս կ ածելի կր գ ա ր ձն է անոր դաւանու– դրել։ Ղ՝ ա ր ա - ՝Բէօվւրի եւ ^ուտէմէի Հայկական շե բու ան մ ութէն օգտ ո ւե լո վ , ուժանակբ մ ա ս ո ւն քի
Թիւնբ։ ԱՀա թէ ինչու չ ի կրնար Հաւտացուիլ որ բանուորական վաշտերու թաբդը\^՝\Տ Օգոստոսին ե պէս կուրծքին սեղմ ած 5 կբ տպրդի թ–շ1ւամ ի դիր՛
Հայաստանի գրականութեան զանազան ճիւ գերու աՀաւոր դէպքեր իրարու յաթորղ եցին ։ Ջարդ^ քին տակ, պատին մէթ գ –ա ԷՐ Հնով , եղունգներով
մշակներ կարենան Համոզուած ախոյեաններ ԲԱալ սարսափ : Ամ բողթ Մ իթագետքբ ս պան գ ան ո ց ի մբ հակ մբ կբ բանայ ու իր գուրգուրալի ուժանակբ
՝լի ր արկ ո ւ ու \ լեզու ական վարդապետութեան , ի– վերածուեցաւ : կբ զետեղէ ։ Արտատրոփ աբէթը կբ վառէ իր վե
րենք բլւալով ա ւն դպրոցին սերունգբ որ աշա *իուտէմէի սպանդանոցէն $՝ումաս իր ձաբպի– րարկուին տակ , կը բռնկցնէ սլա ա ր ո յ՛լ ր ։ Անոր
՛կերտած է, սնած է, զարգացած Է , ծաղկած Է , կութեամ՛բ ու յանդգնութեամբ կր Հասնէր ք\ւրֆա : մէկ կա յծէն յլիրտր կբ ի՛ա յա ա յ է ս ր բազան գոՀու–
քայլ ա յ ւ ա ծ Է , գ Ո ր ծ ա ծ Է Հին ուղղագրութիւնով, Առաթին գործը եղաւ Մկրաիչ Եօթնեղբայրեանի նակութեամբ կը վե ր ադա ռնա յ իր դիրքին մ էթ Հ
ոացի նորաՀա ։։ բ ա ն ա ս տ ե զ հներէն; ք>սկ եթէ կայ տեղեկացնել գէպքերր ։ անՀամրեր կբ սպասէ փրկարար պայթիւնին ։
դասակարգ մր՝ որ բնազղ օրէն ու դաստիարակու Ղ՝ ուտ է մ էի եւ Պ*աբա ՝Բէօփր ի մէթ ս պանն ո ւած Ա կ րա ի չի Հ րաՀանգր կատարուած էր , թշնամիին
թիւնով կրնայ Հատագովր Հ՛Հ/՛"/ նոր ուղզագրու– էին մօտաւորասլէս 500 Հոգի՝. Այս վայրերէն ճոզո– > ինդ օրա պն ամ րաց ո լցած դիրքր քանդուած ,
՝ թեան , 25 տարեկաններու սերունդն է, որ ման պրածներր ձերբակալելու պատ բոլակսվ 1լ ո լզէին Հայ ոս/զմիկներբ իրական վտանգէ մբ ազատ էին։
կութենէ նորր միայն ճանչցած Ը Ա ՚ ՚ ՚ լ ո վ ել Հինին Մկրաիչ Եօթնեղբա յրեանի խումբը ձեռք ^գեէ%
վրայ ոբ ել է զաղափար չունենալով^ անոնց լա Մկրաիչ իր խում բով դիմադբեց , 2 0 — 3 0 ոստիկան Ամբողթ մէկ ու կէս ամիս կռուեցաւ, պա յ քա
ւագոյնը զանազանելու անզօր է : Եւ ոչ աւելի քան ու ոստիկան զինուորնեբ կէս ձամուան կարճ եւ ա– րե ցաւ ազատութեան Համար, եւ օր մը ինկաւ զէն
25 ա արեկաններ է քանի" Հող ու. արմատ ունեցող րիւնալի կռիւէ մբ վերթ՛ տաս ր մեռեալ եւ վիրա ի ձեռին , պատուոյ պատնէշին վրայ ։ Հայրենի
գրական զ էմք կրնայ ծաղկած՝ րլ/ալ՝ որպէսզի ար– ւոր ձգելով անզէն մոզովուրզին վրայ յարձակե խնկաբոյր Հողը ծծեց անոր կարմիր արիւնը, 3 0 ՝ –
~1~հք եւ կշիռ ներկայացնէին՝ Հաշիւի առնուելու ցան , իրենց բորենիի դայբոյթբ անմեղներէն աո– 35 աարեկան կանանչ Հասակին ։
Համար , իբր ուղղափառ վարդապետութեան մր նելով։ Ռասթկէլէնեանի դէպքին 300 - ֊ 350 զոՀեր 8• ՀԻՍԱՑԵԱՆ
•լինուոբներ : տուաւ Եղեսացին։
(Մնացեալը յաջորդով) ԵՆՈՎ՚Բ ԱՐՄԻՆ Բաժակբ յորդած էր՝ Բանի մր օր ՛Լերթ, չո ՖՐԱՆՍԱՑԻ ՄԱՔՐԱԳՈՐԾՈՒՄՆԵՐՈՒ մասին
րեքշաբթի 1 5 Աեպտ * 1915, թուրք վայրագ հ.ա~ զեկուցում մբ տալով Լոնտոնի մէթ, դատական
ռավարութիւնբ վճռած էր ՛Լերթ տալ ըմբոստները նախարար ր Հետեւեալ թի՚-եըը Հաղորդեց , Ամ -
5.000.000 ԹՈՆ ածուխ պիտի գայ մինչեւ ղեկ– ձերբակալելով : Հայոց թաղր ողողուած էրԶէբքէդ
•ո եմ. լեր ի վերքր։ 1938/՛ ն Տերանսայի ամսական եւ զանազան ազգի բորենիներով։ Աանարճեաննե– բաստանուած են 101.000 Հոգի , դատուած՝
60.000,
«պալւումն ^"5.500.000 թոն; բու աունբ կեդրոնն էր թշ՚եամիյարձակոդականին։
ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹԵԱՆ յանձնաշողովը շարու Թու մաս իր րկերնե րով առիւծի պէս կուրծք տուաւ սաՀուան դատապարտուած՝ 2 5 0 0 ։ Այո վերշՀիննե–
նակելով իր աշխատանքները, որոշեց պարտաւո– թշնամի գրոՀներուն : Մինչ այդ Մկրաիչ ւոանիք– րու կէսին մաՀապատիմ-ը գործադրուած Էհ ՄաՀ–
բիչ Հռչակել բոլոր քաղաքացիներու քոլէարկոլ– նեբէն ցատկելով օգնութեան կը Հասնէր եւ թշնա–
թիւնը, ս1լսե–լով 2 0 տարեկանէն : մի ին կեդր ոնա ցա ծ ուժին վբ այ յ՛արձակէ, լո վ կը ոլան դատապարտուած են նաեւ 50 կիներ , բայց ո
եւ է կնոշ1 մաՀապատիմ-ը գործ-ադբուած չէ։
Fonds A.R.A.M
