Page 242 - ARM_19-1948_02
P. 242
Ս Տ ե Փ Ա ն ու գոբծուն՚Է ո ւթեանւ՛ է Ս՛ խիթա ր եան Պետրոս Վրգ * ՚ԳոբծակցաթիւՕ թպշհւիկնԽու
եւ Պէշիկթաշլեան՛ կը Հիմնեն «Համազգայինք» ,
որուն անդամակցութեան կր Հրաւիրուին բոլոր էլ Հ * ւ * / ծ ք » 1 ե Աիջհն»
Հայերն անխտիր։ Պ է շի կթա^չլեան կ^երդէ «/> բի՚֊ր
Ֆրանսա յ ի մէք կը տօնեն– 1848/ք յեղափոխու– ձայնից»ը, կը գոչէ «Եղբայր եմք մենք որ մրրկաւ ԽՄԲ կ՚արսւատպեւնք Պպաւյ ճի֊մՀո֊րիյէթ
թե ան՛ Հ ար իւր ամ եակը ։ Ա յգ շար մ ումին մ ասնա կ– էինք բաժնուած» : Նոյն՛ գաղափարին պաշտպան լրսւցյոԷՅ, պարզապէս ի տ հ զ հ 1 | | ^ փ լ | 0 Յ օ դ ո ւ ա
ցա՛ծ են նաեւ երկու Հայեր՝ ՜Աաեվւան Ո սկան եւ պիտի Հանգիսանայ Ասկան՝ Փարիզի մէք* Ա վա - ծագիրն է Միր<1ա Պալա, որ ծանօթ֊ կ՚երերայ
Ջանիկ Արամեան ։ ճեանի «Մեղուն»՝ Պոլսոյ մէք։ Ո ս կանի Համար կովկասի դէպքերուն •—
Հայ միջավայրին Համար ժամանակէն առաք « ազգութիւնը դաւանանք չէ , ոբովՀետեւ ազգա
կը ծնի Ո սկան , Հայ Հրապարակագրութեան Հա ՜ յին լուսաւո բութիւն ր , յառաքդիմո ւթիւնր եկեղե Մ այի" 2&Բ այն պատմական, օրն է , ուր ԱդՀէ–
մար ժամանակէն առաք կր գագրի ասվրելէ ։ Ան– ցիին կապուած չի կրնար րլլալ , եկեղեցին չի կր՛ պէյճանի Թուրքերը փրկուեցան ռուսական լուձ՜էն
կաշկանգ գաղավւարնեբուճւ Համար , յեղափոխա– նար աղդային միութեան կապ ըլլալ , քանի որ եւ անկաիաւթիւձն հռչակեցին ւ Երեսուն տարի ա–
կան իսառնուածքիհ պա ա ճ ա ռււ վ կը Հալածուի , ընւ– դաւանանքով բաժնուած ^սՔ Համայնքներու» : ռա^, \9\8ին պատահեցաւ այս պատմական դէպ–
Բեր&ող չունենար տ «գովէ կամ լռէ» , կր գոչէ եւ Ո ւ սա ի բա՛ժնելու է եկեղեցական եւ աշխաբՀիկ քր ել զուդադիպեցալ առածին– աշխարհամարտին
կը գագրի գրելէ , նախընտրելով լռելր գովելէն ։ դո ր&երը , Հ ոգեւոր ական ին լան ձնե լու է ե կեղե - վչելւշ՝ին տարիին , Օսմանեան Թուրք կայսրու
Ո սկան , Համ ե սա ընտանիքի մը զաւակը , կը ց ին՝, աղդա յին դո լծերն ալ յանձնուե լու են– աշ– թիւնն ալ դործնապկս վ\եր^ կր դտնէր այդ տա
ծնի Իզմիր՝ \Տ25ին : Կ՝ աշակերտէ Աեսրոպեան խարՀականներու– մատակարարման։ Կր Հբատա - րին ՚ եւ երկու թուրք երկիրներու մի^ել դոյացահ՝
վարժարանին Անդրէաս Փափագեանի աեսչու - բակէ 1 $>59ին կազմ ուած ընւկեբո լ թեան մը կանո - դի ւան աղի տականք եւ յչինո ւո րական յարա՚րե րու -
թե ան օրով ։ կանխաՀաս աշակերա , ինչպէս բոլոր նադբութիւնր, որուն երբորդ յօդուածը կը արա՝– թիւններր ամենափայլոլն մկկ էֆյԼ կր կազմեն նոր
բացառիկ կա բոզութեամբ օժտուած անՀաաները* մագբէ * «Ընկերութիւնը կբօնակա\Լ՛ ՛նպատակ չո շրջաններու թուրք պատմութեան յ
միշտ յառաքազէմ է ել Հազիւ աւարտած գարոցին նի , կր մնա յ ազգա յին՛ ։ Ազգ (Լս^ Լոււ\ Հ յե՛ր ուն 1917 Մարտին յ ռուս ցար ական ո ւթիւն՛ը տա -
։ Այլ է ազդու -
ընթացքը , կբ Հ ր ալի ր ո ւի օգնական ուսո ւց չու - յրնդՀանրութիլնբ կր Հասկնանք պալած էր , Ապրիլին ել Մայիսին քիուսիոյ Բ*ուր<–
իժ եան : Միքավայրր– բաւաբար չէր՝ ուսման ծարա թիւն՝, այլ է դաւանանք , ազգութիւնը միութիլե՝ քե րը պատգամ աւո րական ժողովներ գումարեցին–
ւի երիտասարդին Համար։ Եվրոպայի լոյս քազա– սեռի եւ դաւանանքը ներքին Համոզում՝ մասնա Մ ո ս կո ւա յ ի մէք ել որոշեցին որ ժողովրդապետա
քբ , մ տաւոր մ եծ կեգբոնր , զինք 1լ ա ռէլն յձն է ր յ ւոր մարդու ել բազմ ո ւթե ան՝ » ։ կանն եւ դաշնակցային Հանրապետութիւն՛ մը ըլլայ
Գրպանը մէկ քանի ոսկիով կը մեկնի Փա՛րիզ^ ուր Ոսկանի եւ Ավաճեանի գագտփաբր իրականա նոր քիուսիան ։ Այս որոշումին Համաձայն, տզզա
կր տառապի - թշուառսւթիւնը կր յածի իր Լուրք : նալու Հա՛մար ապաՀովելու էր պետութեան չէ զո– յին մի ութ իւն կ լ պմ ե լո ւնք կը ստանա յին
՚ք՚այց Ո՝սկան , խրոխտ նկարագրի տէր, չի գրիմեր՛ քոլթիւնյը ել փոխելու էր Համայնքներու մտայ - ոչ - ռուս ազգերը , մ էքն բ լ լալովդ նաեւ թուրքերը ,
ազգական կուպար աէյին՝, որ այն ատեն Փա՛րիզ ՏհոլիԺվձւնը ։\Պ ե տ ո ւ թ ի ւ\նր դաւանական Հ իմ ելաւ վր– որոնք գերի էին քիուսերոլն ձեռքը։ Այս Թուրքե
կը գտնուէ բ ։ «Աշխատութեան մէք ղան ո լեր ենք , բայ դրած էր ազգութիւնը եւ դաւանական– բաժա րը ստիպուա^ծ էին քանի մր պետութիւն կազմել ,
բա յց ոչ նուաստութեան : կեանքը մ եզի Հ ամ ար նումներով քազաքական նպատակներ կը Հ ե տա - ոբովՀ ետեւ ց րո ւած վի ճա կի մ էք կը դան ո լէ ին :
ա յնւքան սիրե լի չէ որ մ աՀ էն առաք նուաստու պնդէր։ իւրաքանչիւր Համայնք դաւանանքը ազ - Աւելի վերքը այդ պետութիւնները վւ\րարու պիտի
թիւն ընգգրկԼնք» , կը գբէ : գութ իւն նկատած էր ել ւոարբեր դաւանանքի Հ ե– միանային դաշնակցային դրութեամբ։ ՝ւ^էրէնս -
Փարիզի մէք Աէնթ Պաբպ գոլկժի տնօրէնր կր տեւող մր ագգութենէն դուրս կը– նկատէր ։ Պոլսոլ կի ի առժամ ետ յ կառավար ո ւթիւն՛ը ար դելքՀանդի–
գնաՀատէ Ո ս կան ի խանգր , ֆրանսագիտութիւնր , երեսփ * ժողովը 1 Տ70ին փափաքեցալ ազղային սացաւ սակա՛յն այգ ծ ր ա գր ին\ի\բ ադործմ ան ։ք՝ոլշե–
դասեր կը՛ յանձնէ , աշակերտներ կը գտնէ : Ո սկան ժոզով մը ըլլա լ եբեսփոխաննե բու առաքաբկու - "–իկները վա րպետօրէն օդտագո բ՛ծեց ին ա յս պա -
եբքանիկ է , կը յաճախէ Աոբպոն ել Գոլէժ տր թեամ բ ։ Առա քար կր շուտով մ ոռցուե ցաւ ։ 1 9 1 3 ^ բադան ; Աւելի վերքը Ա թալին խոստովանեցալ
Փլ՛անս , կր Հետելի րնկեբա յ ին ու քազաքական Եբեսւի* ՚ք՜ո*ԼՈէլ\բ խանդավառս ւթեամ բ որոշեց* այս պարագան եւ «Լենին իզմի Հիմ երր՛» գրքին
շարժումներուն։ Կը յարի 4Տի միքազգային յեղա «Տ՝ ո գովին դռները բաց են միւս Համ այնքներուն մէք գրեց* • «քիուսական յեղափոխութիւնը^ պիտի
փոխական շարժման։ կր գրէ ու կր խօսի յեղսր– առքել , անոր կրնան անդամակցիլ կաթոգիկէ եւ չ յո։ քո զէր առա\նց ցարական քիուսիո յ ճնշուած ժո
վւո խութեան մ ասին , կը ծանօթանայ ընկերվարս*– բողոքական Հայերն ալ» ։ Աակայն նման– որոշումի ղովուրդներու օժանդակութեան :
սն Լուի Պլանի , Հանրապետական Աբմանւ Ա՛լ մը Համաձայն խմբագրելու էր կանոնագր ութ իւ - 1 91 7 Հոկտեմբերին , երբ բոլշեւիկնեբը իչխա —
կը պա Հ ան–
բաստի : Ազատական է ու ռամկավար \ն՚ը , վաւերացնել տալու, էր–, պետութենէն՛ ; Լուսա՝— ն ո ւթե ան գլուխ անցան , անոնց առաքին դռբ\ծը ե–
, քաղաքական
քէ ազատութիւն՝ ժ ողո վո լրղնե բ ո ւ եւ ՚եԼ^Գ^* ւո բչա կան մ եծամ ա սն ո ւթ ի ւն ր պիտի ընտրէ ր Հայ ղաւ ներկայացուցչական ժողովը ցրուել եւ Հրա
Հաւասարութիւն՝ քաղաքացիներու կաթող* Պատ ր իաբքր , Ազգապետը, կաթողիկէ եւ տարակել յա յտա բա բութիւն մը , որ անկախ ու -
քուէարկութիւն : բողոքական անգամներ պիտի մասնակցէին Հա ք իժիլն\ կուտաբ բոլոր ազգերուն ; Ա իւս կոզմէ ա -
Ֆրանսական յեղափոխութեան սկղբունքնե - պատրիարքի րն տ ր ո ւթե ան ։ նոնք Հ ե տ ե ւե ալը յայտարարեցին թումբք եւ իսլամ
բու քերմ քատ այլ ովն է Հայ Հ րապա բ ա՚կա գր ո ւ - Ո ս կան Հայերու առաքին պարտական ո ւթիւնը ազգերուն* • Գուք ալ անկախութիւն– Հռչակեցէք
իժեանւ մէք , սակս/յն՛ , ապագային՛ պիտի անդրա - կը նկատէ , եթէ կ՛ուզեն յառաքդիմել , փնտռել եւ ու եթէ կ^ոլղէք) Ռուսիայէն բաժնուելով միացէք
դառնա ր թէ յսյգ ս կզբունքն երր կանխաՀ աս էին ազգե ր ո լ լուսաւորութեան օրէնքն՚եբր ել թէ ձեր փափաքած պետութեան »։
Հայ քաղաքական միքավայբին եւ Հայ մտքին Հա ինչպէս այս լուսաւորութիւնր կր սլաՀոլի անգամ Այս հՀ՚Ս՚Ղ"^ ^* Ռուսիա պաշտօնա՛պէս ըն -
մար։ Պիաի ըմբռնէր Փասքալի խօսքր՛ • « .ճշմար մ ր ս տացուե լէ ետք ։ ՝գՈԼե ա՛ծ կ Րէէաբ նւախագաՀ Ո*–իլսընի Հռչակած
տութիւն՝ Պ ի ր են ե անն ե բու այս կոգմը , սխալ Ան Փարիղէն կր Հրաւիրուի ք^որինօ, ուր կը այն տեսակէտը թէ «ամէն ազգ իրաւունք ունի իր
միւս կոգմ ր » : Հ ր ա տ ա ր ակ ո լէ ր «Եթալի» թեր թր , ո ր ուն խմբա— ճակատագիրը տնօրինելու» ; 1 91 8ին կնքուա՛ծ
Ո սկան Փարիզի մէք կը– Հրատարակէ «Ար\ե ւե լք» գր ո ւթ ե ան կը կո չուի : $՝եբթին միքր*քով կր ծա՛ն՛օ Պրէսթ Լիթովսքի դաշնադ իր ը պաշտ օն ապ է ս ըն–
–էր
(\&55ին) ել ապա «Արեւմուտք» (\866թ՛) հան - թանայ մեծ իտալացիին, արտաքին նախաբար դՈ, ձաձ էլ հ աս տա՛տա, հ կ ւ՛ւ յււ սկզբունքը
հռչակոլահ՝
զ էսնեբր : Ըմ բոստ է բն կերային կա ր դե բո լ դէմ • կոմս թավուրի, որ՝ Ոսկանի կը յանձնէ իր զաւակ– Ազր,պէյճանի անկախութիւնը
«Ս՛եզի ըսին թէ ապստամբ ենք։ Այո, ապստամբ ն,եբոլն ֆրան սերէն ուսուցան՛ելու Հ ոգը ։ թավուրի Պրէսթ Լիթ"վ\"քի դաշինքէն քանի մը՛ ամիս վեր–
ենք , այսինքն 1789/՛ վեՀ թուական բ կը սիրենք մաՀէն յետոյ կը դառնայ Փարիզ, ուրկէ կր մեկնի Լկլ : Հաշտութեան բանակցութեանց ընթացքին
Հ ոգիով եւ մ ա ր մնով , մ արգո լա խիդճը , միտքր , Իզմիր , ստանձնելու Համար Մեսրոպեան Վ^արժա*֊ բոլշեւիկնեբը հայ Գա շնակներուն հետ միանալոՎ
իրաւունքը ւժպոտամբութ իլն ՛ով ազատութիւն գը– բանի տեսչութիւնը * Ոզքեբթի կուգան Կանպեթ - Պտքո-ւի մէջ հալաքուաօ– հայ զինոլորէնեբուն գր–
տեր ՛են» ։ Կր խանդավառս լի իտալականէ Վ^եբա - թա եւ էտմոն Ապոլ ։ էքրկոլ տաբի պաշտօնավա լուխը անցան ել 14 հազար անզէն Թուրքերը սու
հնութեամբ ել կը գոչէ* «ՕրՀնեալ է յարութիւնը րելէ յետոյ, կը Հեռանայ Հայ միքավայբէն , կը լ՛ է անցընելէ վերջ , տիրացան քաղաքին ու սկսան՛
նաՀատակ ազգեբոլ» : Հիմնէ «Լա Րէֆորմ» թերթլՀ, ֆրանսերէն առա տարատո՛ւիլ շրջակաները յ
*ք՝րտական ապսաամ լա։ թե ան մ ը (ո ՚ Ր Ր ցաւո // քին օրագիրը Արեւելքի մէք % Աղբպէյճանի առմամեայ կառավարութիւնը , ո–
արձանագրելէ յետոյ՝ 1լ աւելցնէ * «Վ^առօդի աման Ո ո կան կը մնայ ան կաշառ , միշտ խիզախ , վա՛լն կեդրոնը Գանձակ կը գտնուէր , 4 Յունիս
պէտք է եւ խնկաման կը պատրաստեն» : Վ^առօդ բարձր եւ անՀամակեբպող նկարագրի տէր։ Չքա 1918^5, Օսմանեան պետութեան Հ ետ կնքեց դաշ–
պէտք է բռնակալու .թիլնն՚երէն ազատագրուելու ւորութեան մէք կր մերժէ բարեկամներու օժան - սագիբ ՛քր* որուն չորրորդ յօդուածին՝ Համաձայն
Համար ։ Ալս է գադաւիաբը Ո սկան ի , բայց վառօդ դակոլթիլնր, կր մեռնի 1901 Փ՝ե ա ր * 23 ին , պան Թուրքիա զինուորական օժանդակութիւն կը խոս
պէտք է ին քև ա՚պ աշտ պ անութ եան Հ ամ ար եւ ըմ - դոկի մբ վերին յարկին մէք՝. Աշակերտն՛ ու բարե տանա բ Ագրպէյճանի : (Այս մասին ընդարձակ
բո ստութիւն կարելի է օդտագո րծ ելով պատեՀ ու կամը՝ Գէորգ Պուպլի կը խօսի միակ գամ՝բանա - մ անրամ ասնո ւթ իւններ կան «Ասքէբի Մ էճմ ուա–
թի ւններր * ^Իքո°ներ՝է Համապատասխան ՐէէաէՈԼ՛ կան ր , վեր Հանելով Հ րապա բա կադրին մտքի ել ս»ի 1934 տարուան 34րդ թիլին 93րգ էքր* ո*֊ր
են նպատակին եւ ել *- ըմբոստութիլնր մեծ ագո յն սրտի արժէքները, դոյզն վարձատրութիւն մր՝ տեղակալ Ր իւ շուիւ կը նկարագրէ Պա քո լ ի պա -
լա՚րԻքԻ ՚ ^ Հ * պատճառ֊ պիաի Րէէայ * փոքրագոյն բեղունւ կեանքի մր , որ յոռետես մնացած էր եւ տերաղմը ) :
չ ա բԻքը ն ա խբ նա ր ել ու է : յոռետեսութեամբ կը փակուէր : Այգ յօդուածին Համաձայն, երրորդ բա՛նակի
ք) ս կան ի Համար ժողովուրդն է գրական՚ու - Հեռատես այս Հայուն ձայնը լսելի չեղաւ, ո– Հրամ ան ատ ար ՎէՀիպ փաշա, Յունիս 7 ին Գան -
թեան ազբիւրը ել ազգային աւանդո լթիւննե րէն րոՀետեւ անապատի մ՛ը– մէք կը՛ խօսէր ; Լաւատես ձակ ղրկեց կովկասեան– Հետեւակազօրաց Հինդե–
ներշնչուելոլ է գրագէտը : ժողովուրդի փառա էբ եր իաասարդ օբե բուն՝ ֆ ր ան սա կան միքավայ— բո՚ր՚դ գունդը , մինչ այս բոլշեւիկ դաշնակ ու
բանութեան՝ գրական վա բգապետու թի ւնն է ասի րի ագգեց ո ւթե ան տակ , յոռետես դարձալ չափա– ժերը ամ բո զքովին գրաւած էին Արեւելեան Աղբ -*
կա , քարոզո ւած գե րմ ան վիպա՛կան դպրոցէն եւ Հ աս ո լթեան ։ իր են նմ ան \քեբենց ալ տար իներ ու պէյճանը ել կը քալէին Գանձակի վրայ ։ Կէնճէի
Հհրանսա ներմուծուած է ՛ո կար ՝Բինէի կոզմէ։ Ո ս– ամ ուլ աշխաաանքէ յոգնաբե կ՝ կը գրէր Փ եթերս– ( Գանձակ ) մ էք կազմուած էր «Կ ո վկա սի իսլամ -
կան ՝ք՝ինւէի աշակերտ է , Հետեւած է Գոլէժ տբ պուբկի «Արաքս» թերթի խմբագիր Գ ո ւ լա մ ի ր ե ա֊– եան՝ բանակ» , որուն Հ բամ անտ տ ա ր ը Ղքա-Է1 ի փաշա
Ֆրանսի ուսուցչին գասեբուն եւ խանդավառուած նի * «: ՝$անի քանի տարիներ գր՛չով եւ մեր կեանքի Հեռագրով ՎէՀիպ վւաշայի դիմած էր խնդրելով
պե րճաիսօս գա սա խօս ո ւթիլննե բէն : օրինակով կ՚աշխատինք այս ազդր բաբո յա կան՝ ա - որ Գան՛ձակ ղրկուի նաեւ 3$բդ գունդը։ Օսման -
Ո սկան Հա յուն տեւա կան ութ իւն ր ընտանեկան ցնել , բա յց մեր տ յս չափ տարիներու քանքր անօ ե ան զինո ւո րն երրՀ տեղաց ի Ազրպ է յճա նեան ո ւժե–
ա ռաքին ո լ թե ան մէք կը գտնէ , ուստի պաՀպան\ե լ գուտ եզաւ։ Ոչ քագաք , ոչ գիւղ ականք չունեցան բուն մի ան տ լո վ պարտութեան մտանեցին՝ թ^նա —
ա յ դ առաքինութիւներ՝ կբ նշանակէ ապաՀ ովեք մեր անշաՀասէր ձայնր լսելու» : մին եւ յառաջացած,, մ\ինչել Պաքուի սլարիսսլնն -
ազգին ապագան , Հայ ընտանիքը պաՀելու է իր Գաղափա բն երր ո ւռճանալո լ Հ ամ աբ պատ - ՐՐ ՚ 5 Օգ՚՚սսւ ՚ 1918/՛՛^ անոնք յարձակեցան,Պաքուի
պ արգո ւթ ի ւն ր եւ Հ եռու մնա լո լ է ե ւ ր ոպա կան՛ րաստ Հող դան ելու են . երբ Հ ոգը պատրաստ չէ , Վրամ–> Բ՚սյՅ Կարելի չեղաւ արդիւնք մը ձեռք
բարքերէ։ ՝« Հա յուն գլխաւոր պարտքն է կազ լաւագոյն դա գա փ արն ե ր ր ամլո ւթե ան՝ կը դատա - ^Գ^Լ ՝• Ասոր վրայ դիմում կատարուեցաւ Կ ո վկաս
դուրել բնաանիքր ել Հ ոն ուղղել ամէն փոյթ եւ պար տ ութն : Գրկելու համար \5բդ զօրաբաժինը, ոբ կար պա թ–
դարման։ Ընտանիքը փոքր Հայրենիք է եւ եթէ եան ճակատը կբ գտնուէր Հ
Հոնկէ քաղաքացիներ չելլեն, ի զուր մեծ Հայբե– (Ազդարար) ԽՈՐԷՆ ԳԱԲԻԿԵԱՆ Մինչ ա յգ Ազբպէյճան ղբկուե -
նիփի մր տեսիլր կրնան ունենալ ոմանք***»։ Ա- ցան Օսմանեան 56բդ եւ \06րդ հետեւակազօբքի
ռողք գա գա փա ր ՝ պաշտպան ուած ո ւր ի չն եր ո ւ կոզ գունդերը ( որոնք ՚Լարաքիլիսէ կր՝ գտնուէին :
մէ ալ, միայն թէ ծաւալած չէ մեծ քազաքներու ԻՄԱՍՏՈՒՆ ԽՕՍ-ԲԵՐ Այգ Զիջ՛՛ցին Խ՛ Ռուսիա եւ Գերմանիա ստո
մէքգ ուր Հայն ու օաաբր իրարու կը Հ անդի պին ՚, րագրեցին Պաքուի քա,րփւզԱերունվերաբեբեա,լհա–
4Տի շարժում ր ազգայնականէ էր Եվրոպայի ՓՈԽԱԳԱՐ2 ՕԳՆՈՒԹԵԱՆ ԳԱԵՒՆ֊Բ ֊ ԵՐ մաձաքնագիբ մը՝ որով Գեր՛մանիա յանձն կ՛՛առ —
պետութես/ևց
մէք։ Հայերն ալ դաւանանքներէ վեր բարձրանա– միֆել կ՝1քուաձ– դաշինք մը ո ^՚էր՝ Ի^ոյէ չաալ որ Օսմանեան բանակները Կովկա
՛բուն նպատակն
^«(^ ազււայէն Հէմ կէէ փաւկա քինւ տա է աչխաբՀիկ բորդ մը : է էէոլռ ճամբոլ մէշ՝ դնել ես - սի մէջ որոչ գիձ-է մը աւելի յառաջ երթան , միայն
թէ այդ օրերուն Պաքոլ կը գտնուէին Անգլիացի -
Fonds A.R.A.M
եւ Պէշիկթաշլեան՛ կը Հիմնեն «Համազգայինք» ,
որուն անդամակցութեան կր Հրաւիրուին բոլոր էլ Հ * ւ * / ծ ք » 1 ե Աիջհն»
Հայերն անխտիր։ Պ է շի կթա^չլեան կ^երդէ «/> բի՚֊ր
Ֆրանսա յ ի մէք կը տօնեն– 1848/ք յեղափոխու– ձայնից»ը, կը գոչէ «Եղբայր եմք մենք որ մրրկաւ ԽՄԲ կ՚արսւատպեւնք Պպաւյ ճի֊մՀո֊րիյէթ
թե ան՛ Հ ար իւր ամ եակը ։ Ա յգ շար մ ումին մ ասնա կ– էինք բաժնուած» : Նոյն՛ գաղափարին պաշտպան լրսւցյոԷՅ, պարզապէս ի տ հ զ հ 1 | | ^ փ լ | 0 Յ օ դ ո ւ ա
ցա՛ծ են նաեւ երկու Հայեր՝ ՜Աաեվւան Ո սկան եւ պիտի Հանգիսանայ Ասկան՝ Փարիզի մէք* Ա վա - ծագիրն է Միր<1ա Պալա, որ ծանօթ֊ կ՚երերայ
Ջանիկ Արամեան ։ ճեանի «Մեղուն»՝ Պոլսոյ մէք։ Ո ս կանի Համար կովկասի դէպքերուն •—
Հայ միջավայրին Համար ժամանակէն առաք « ազգութիւնը դաւանանք չէ , ոբովՀետեւ ազգա
կը ծնի Ո սկան , Հայ Հրապարակագրութեան Հա ՜ յին լուսաւո բութիւն ր , յառաքդիմո ւթիւնր եկեղե Մ այի" 2&Բ այն պատմական, օրն է , ուր ԱդՀէ–
մար ժամանակէն առաք կր գագրի ասվրելէ ։ Ան– ցիին կապուած չի կրնար րլլալ , եկեղեցին չի կր՛ պէյճանի Թուրքերը փրկուեցան ռուսական լուձ՜էն
կաշկանգ գաղավւարնեբուճւ Համար , յեղափոխա– նար աղդային միութեան կապ ըլլալ , քանի որ եւ անկաիաւթիւձն հռչակեցին ւ Երեսուն տարի ա–
կան իսառնուածքիհ պա ա ճ ա ռււ վ կը Հալածուի , ընւ– դաւանանքով բաժնուած ^սՔ Համայնքներու» : ռա^, \9\8ին պատահեցաւ այս պատմական դէպ–
Բեր&ող չունենար տ «գովէ կամ լռէ» , կր գոչէ եւ Ո ւ սա ի բա՛ժնելու է եկեղեցական եւ աշխաբՀիկ քր ել զուդադիպեցալ առածին– աշխարհամարտին
կը գագրի գրելէ , նախընտրելով լռելր գովելէն ։ դո ր&երը , Հ ոգեւոր ական ին լան ձնե լու է ե կեղե - վչելւշ՝ին տարիին , Օսմանեան Թուրք կայսրու
Ո սկան , Համ ե սա ընտանիքի մը զաւակը , կը ց ին՝, աղդա յին դո լծերն ալ յանձնուե լու են– աշ– թիւնն ալ դործնապկս վ\եր^ կր դտնէր այդ տա
ծնի Իզմիր՝ \Տ25ին : Կ՝ աշակերտէ Աեսրոպեան խարՀականներու– մատակարարման։ Կր Հբատա - րին ՚ եւ երկու թուրք երկիրներու մի^ել դոյացահ՝
վարժարանին Անդրէաս Փափագեանի աեսչու - բակէ 1 $>59ին կազմ ուած ընւկեբո լ թեան մը կանո - դի ւան աղի տականք եւ յչինո ւո րական յարա՚րե րու -
թե ան օրով ։ կանխաՀաս աշակերա , ինչպէս բոլոր նադբութիւնր, որուն երբորդ յօդուածը կը արա՝– թիւններր ամենափայլոլն մկկ էֆյԼ կր կազմեն նոր
բացառիկ կա բոզութեամբ օժտուած անՀաաները* մագբէ * «Ընկերութիւնը կբօնակա\Լ՛ ՛նպատակ չո շրջաններու թուրք պատմութեան յ
միշտ յառաքազէմ է ել Հազիւ աւարտած գարոցին նի , կր մնա յ ազգա յին՛ ։ Ազգ (Լս^ Լոււ\ Հ յե՛ր ուն 1917 Մարտին յ ռուս ցար ական ո ւթիւն՛ը տա -
։ Այլ է ազդու -
ընթացքը , կբ Հ ր ալի ր ո ւի օգնական ուսո ւց չու - յրնդՀանրութիլնբ կր Հասկնանք պալած էր , Ապրիլին ել Մայիսին քիուսիոյ Բ*ուր<–
իժ եան : Միքավայրր– բաւաբար չէր՝ ուսման ծարա թիւն՝, այլ է դաւանանք , ազգութիւնը միութիլե՝ քե րը պատգամ աւո րական ժողովներ գումարեցին–
ւի երիտասարդին Համար։ Եվրոպայի լոյս քազա– սեռի եւ դաւանանքը ներքին Համոզում՝ մասնա Մ ո ս կո ւա յ ի մէք ել որոշեցին որ ժողովրդապետա
քբ , մ տաւոր մ եծ կեգբոնր , զինք 1լ ա ռէլն յձն է ր յ ւոր մարդու ել բազմ ո ւթե ան՝ » ։ կանն եւ դաշնակցային Հանրապետութիւն՛ մը ըլլայ
Գրպանը մէկ քանի ոսկիով կը մեկնի Փա՛րիզ^ ուր Ոսկանի եւ Ավաճեանի գագտփաբր իրականա նոր քիուսիան ։ Այս որոշումին Համաձայն, տզզա
կր տառապի - թշուառսւթիւնը կր յածի իր Լուրք : նալու Հա՛մար ապաՀովելու էր պետութեան չէ զո– յին մի ութ իւն կ լ պմ ե լո ւնք կը ստանա յին
՚ք՚այց Ո՝սկան , խրոխտ նկարագրի տէր, չի գրիմեր՛ քոլթիւնյը ել փոխելու էր Համայնքներու մտայ - ոչ - ռուս ազգերը , մ էքն բ լ լալովդ նաեւ թուրքերը ,
ազգական կուպար աէյին՝, որ այն ատեն Փա՛րիզ ՏհոլիԺվձւնը ։\Պ ե տ ո ւ թ ի ւ\նր դաւանական Հ իմ ելաւ վր– որոնք գերի էին քիուսերոլն ձեռքը։ Այս Թուրքե
կը գտնուէ բ ։ «Աշխատութեան մէք ղան ո լեր ենք , բայ դրած էր ազգութիւնը եւ դաւանական– բաժա րը ստիպուա^ծ էին քանի մր պետութիւն կազմել ,
բա յց ոչ նուաստութեան : կեանքը մ եզի Հ ամ ար նումներով քազաքական նպատակներ կը Հ ե տա - ոբովՀ ետեւ ց րո ւած վի ճա կի մ էք կը դան ո լէ ին :
ա յնւքան սիրե լի չէ որ մ աՀ էն առաք նուաստու պնդէր։ իւրաքանչիւր Համայնք դաւանանքը ազ - Աւելի վերքը այդ պետութիւնները վւ\րարու պիտի
թիւն ընգգրկԼնք» , կը գբէ : գութ իւն նկատած էր ել ւոարբեր դաւանանքի Հ ե– միանային դաշնակցային դրութեամբ։ ՝ւ^էրէնս -
Փարիզի մէք Աէնթ Պաբպ գոլկժի տնօրէնր կր տեւող մր ագգութենէն դուրս կը– նկատէր ։ Պոլսոլ կի ի առժամ ետ յ կառավար ո ւթիւն՛ը ար դելքՀանդի–
գնաՀատէ Ո ս կան ի խանգր , ֆրանսագիտութիւնր , երեսփ * ժողովը 1 Տ70ին փափաքեցալ ազղային սացաւ սակա՛յն այգ ծ ր ա գր ին\ի\բ ադործմ ան ։ք՝ոլշե–
դասեր կը՛ յանձնէ , աշակերտներ կը գտնէ : Ո սկան ժոզով մը ըլլա լ եբեսփոխաննե բու առաքաբկու - "–իկները վա րպետօրէն օդտագո բ՛ծեց ին ա յս պա -
եբքանիկ է , կը յաճախէ Աոբպոն ել Գոլէժ տր թեամ բ ։ Առա քար կր շուտով մ ոռցուե ցաւ ։ 1 9 1 3 ^ բադան ; Աւելի վերքը Ա թալին խոստովանեցալ
Փլ՛անս , կր Հետելի րնկեբա յ ին ու քազաքական Եբեսւի* ՚ք՜ո*ԼՈէլ\բ խանդավառս ւթեամ բ որոշեց* այս պարագան եւ «Լենին իզմի Հիմ երր՛» գրքին
շարժումներուն։ Կը յարի 4Տի միքազգային յեղա «Տ՝ ո գովին դռները բաց են միւս Համ այնքներուն մէք գրեց* • «քիուսական յեղափոխութիւնը^ պիտի
փոխական շարժման։ կր գրէ ու կր խօսի յեղսր– առքել , անոր կրնան անդամակցիլ կաթոգիկէ եւ չ յո։ քո զէր առա\նց ցարական քիուսիո յ ճնշուած ժո
վւո խութեան մ ասին , կը ծանօթանայ ընկերվարս*– բողոքական Հայերն ալ» ։ Աակայն նման– որոշումի ղովուրդներու օժանդակութեան :
սն Լուի Պլանի , Հանրապետական Աբմանւ Ա՛լ մը Համաձայն խմբագրելու էր կանոնագր ութ իւ - 1 91 7 Հոկտեմբերին , երբ բոլշեւիկնեբը իչխա —
կը պա Հ ան–
բաստի : Ազատական է ու ռամկավար \ն՚ը , վաւերացնել տալու, էր–, պետութենէն՛ ; Լուսա՝— ն ո ւթե ան գլուխ անցան , անոնց առաքին դռբ\ծը ե–
, քաղաքական
քէ ազատութիւն՝ ժ ողո վո լրղնե բ ո ւ եւ ՚եԼ^Գ^* ւո բչա կան մ եծամ ա սն ո ւթ ի ւն ր պիտի ընտրէ ր Հայ ղաւ ներկայացուցչական ժողովը ցրուել եւ Հրա
Հաւասարութիւն՝ քաղաքացիներու կաթող* Պատ ր իաբքր , Ազգապետը, կաթողիկէ եւ տարակել յա յտա բա բութիւն մը , որ անկախ ու -
քուէարկութիւն : բողոքական անգամներ պիտի մասնակցէին Հա ք իժիլն\ կուտաբ բոլոր ազգերուն ; Ա իւս կոզմէ ա -
Ֆրանսական յեղափոխութեան սկղբունքնե - պատրիարքի րն տ ր ո ւթե ան ։ նոնք Հ ե տ ե ւե ալը յայտարարեցին թումբք եւ իսլամ
բու քերմ քատ այլ ովն է Հայ Հ րապա բ ա՚կա գր ո ւ - Ո ս կան Հայերու առաքին պարտական ո ւթիւնը ազգերուն* • Գուք ալ անկախութիւն– Հռչակեցէք
իժեանւ մէք , սակս/յն՛ , ապագային՛ պիտի անդրա - կը նկատէ , եթէ կ՛ուզեն յառաքդիմել , փնտռել եւ ու եթէ կ^ոլղէք) Ռուսիայէն բաժնուելով միացէք
դառնա ր թէ յսյգ ս կզբունքն երր կանխաՀ աս էին ազգե ր ո լ լուսաւորութեան օրէնքն՚եբր ել թէ ձեր փափաքած պետութեան »։
Հայ քաղաքական միքավայբին եւ Հայ մտքին Հա ինչպէս այս լուսաւորութիւնր կր սլաՀոլի անգամ Այս հՀ՚Ս՚Ղ"^ ^* Ռուսիա պաշտօնա՛պէս ըն -
մար։ Պիաի ըմբռնէր Փասքալի խօսքր՛ • « .ճշմար մ ր ս տացուե լէ ետք ։ ՝գՈԼե ա՛ծ կ Րէէաբ նւախագաՀ Ո*–իլսընի Հռչակած
տութիւն՝ Պ ի ր են ե անն ե բու այս կոգմը , սխալ Ան Փարիղէն կր Հրաւիրուի ք^որինօ, ուր կը այն տեսակէտը թէ «ամէն ազգ իրաւունք ունի իր
միւս կոգմ ր » : Հ ր ա տ ա ր ակ ո լէ ր «Եթալի» թեր թր , ո ր ուն խմբա— ճակատագիրը տնօրինելու» ; 1 91 8ին կնքուա՛ծ
Ո սկան Փարիզի մէք կը– Հրատարակէ «Ար\ե ւե լք» գր ո ւթ ե ան կը կո չուի : $՝եբթին միքր*քով կր ծա՛ն՛օ Պրէսթ Լիթովսքի դաշնադ իր ը պաշտ օն ապ է ս ըն–
–էր
(\&55ին) ել ապա «Արեւմուտք» (\866թ՛) հան - թանայ մեծ իտալացիին, արտաքին նախաբար դՈ, ձաձ էլ հ աս տա՛տա, հ կ ւ՛ւ յււ սկզբունքը
հռչակոլահ՝
զ էսնեբր : Ըմ բոստ է բն կերային կա ր դե բո լ դէմ • կոմս թավուրի, որ՝ Ոսկանի կը յանձնէ իր զաւակ– Ազր,պէյճանի անկախութիւնը
«Ս՛եզի ըսին թէ ապստամբ ենք։ Այո, ապստամբ ն,եբոլն ֆրան սերէն ուսուցան՛ելու Հ ոգը ։ թավուրի Պրէսթ Լիթ"վ\"քի դաշինքէն քանի մը՛ ամիս վեր–
ենք , այսինքն 1789/՛ վեՀ թուական բ կը սիրենք մաՀէն յետոյ կը դառնայ Փարիզ, ուրկէ կր մեկնի Լկլ : Հաշտութեան բանակցութեանց ընթացքին
Հ ոգիով եւ մ ա ր մնով , մ արգո լա խիդճը , միտքր , Իզմիր , ստանձնելու Համար Մեսրոպեան Վ^արժա*֊ բոլշեւիկնեբը հայ Գա շնակներուն հետ միանալոՎ
իրաւունքը ւժպոտամբութ իլն ՛ով ազատութիւն գը– բանի տեսչութիւնը * Ոզքեբթի կուգան Կանպեթ - Պտքո-ւի մէջ հալաքուաօ– հայ զինոլորէնեբուն գր–
տեր ՛են» ։ Կր խանդավառս լի իտալականէ Վ^եբա - թա եւ էտմոն Ապոլ ։ էքրկոլ տաբի պաշտօնավա լուխը անցան ել 14 հազար անզէն Թուրքերը սու
հնութեամբ ել կը գոչէ* «ՕրՀնեալ է յարութիւնը րելէ յետոյ, կը Հեռանայ Հայ միքավայբէն , կը լ՛ է անցընելէ վերջ , տիրացան քաղաքին ու սկսան՛
նաՀատակ ազգեբոլ» : Հիմնէ «Լա Րէֆորմ» թերթլՀ, ֆրանսերէն առա տարատո՛ւիլ շրջակաները յ
*ք՝րտական ապսաամ լա։ թե ան մ ը (ո ՚ Ր Ր ցաւո // քին օրագիրը Արեւելքի մէք % Աղբպէյճանի առմամեայ կառավարութիւնը , ո–
արձանագրելէ յետոյ՝ 1լ աւելցնէ * «Վ^առօդի աման Ո ո կան կը մնայ ան կաշառ , միշտ խիզախ , վա՛լն կեդրոնը Գանձակ կը գտնուէր , 4 Յունիս
պէտք է եւ խնկաման կը պատրաստեն» : Վ^առօդ բարձր եւ անՀամակեբպող նկարագրի տէր։ Չքա 1918^5, Օսմանեան պետութեան Հ ետ կնքեց դաշ–
պէտք է բռնակալու .թիլնն՚երէն ազատագրուելու ւորութեան մէք կր մերժէ բարեկամներու օժան - սագիբ ՛քր* որուն չորրորդ յօդուածին՝ Համաձայն
Համար ։ Ալս է գադաւիաբը Ո սկան ի , բայց վառօդ դակոլթիլնր, կր մեռնի 1901 Փ՝ե ա ր * 23 ին , պան Թուրքիա զինուորական օժանդակութիւն կը խոս
պէտք է ին քև ա՚պ աշտ պ անութ եան Հ ամ ար եւ ըմ - դոկի մբ վերին յարկին մէք՝. Աշակերտն՛ ու բարե տանա բ Ագրպէյճանի : (Այս մասին ընդարձակ
բո ստութիւն կարելի է օդտագո րծ ելով պատեՀ ու կամը՝ Գէորգ Պուպլի կը խօսի միակ գամ՝բանա - մ անրամ ասնո ւթ իւններ կան «Ասքէբի Մ էճմ ուա–
թի ւններր * ^Իքո°ներ՝է Համապատասխան ՐէէաէՈԼ՛ կան ր , վեր Հանելով Հ րապա բա կադրին մտքի ել ս»ի 1934 տարուան 34րդ թիլին 93րգ էքր* ո*֊ր
են նպատակին եւ ել *- ըմբոստութիլնր մեծ ագո յն սրտի արժէքները, դոյզն վարձատրութիւն մր՝ տեղակալ Ր իւ շուիւ կը նկարագրէ Պա քո լ ի պա -
լա՚րԻքԻ ՚ ^ Հ * պատճառ֊ պիաի Րէէայ * փոքրագոյն բեղունւ կեանքի մր , որ յոռետես մնացած էր եւ տերաղմը ) :
չ ա բԻքը ն ա խբ նա ր ել ու է : յոռետեսութեամբ կը փակուէր : Այգ յօդուածին Համաձայն, երրորդ բա՛նակի
ք) ս կան ի Համար ժողովուրդն է գրական՚ու - Հեռատես այս Հայուն ձայնը լսելի չեղաւ, ո– Հրամ ան ատ ար ՎէՀիպ փաշա, Յունիս 7 ին Գան -
թեան ազբիւրը ել ազգային աւանդո լթիւննե րէն րոՀետեւ անապատի մ՛ը– մէք կը՛ խօսէր ; Լաւատես ձակ ղրկեց կովկասեան– Հետեւակազօրաց Հինդե–
ներշնչուելոլ է գրագէտը : ժողովուրդի փառա էբ եր իաասարդ օբե բուն՝ ֆ ր ան սա կան միքավայ— բո՚ր՚դ գունդը , մինչ այս բոլշեւիկ դաշնակ ու
բանութեան՝ գրական վա բգապետու թի ւնն է ասի րի ագգեց ո ւթե ան տակ , յոռետես դարձալ չափա– ժերը ամ բո զքովին գրաւած էին Արեւելեան Աղբ -*
կա , քարոզո ւած գե րմ ան վիպա՛կան դպրոցէն եւ Հ աս ո լթեան ։ իր են նմ ան \քեբենց ալ տար իներ ու պէյճանը ել կը քալէին Գանձակի վրայ ։ Կէնճէի
Հհրանսա ներմուծուած է ՛ո կար ՝Բինէի կոզմէ։ Ո ս– ամ ուլ աշխաաանքէ յոգնաբե կ՝ կը գրէր Փ եթերս– ( Գանձակ ) մ էք կազմուած էր «Կ ո վկա սի իսլամ -
կան ՝ք՝ինւէի աշակերտ է , Հետեւած է Գոլէժ տբ պուբկի «Արաքս» թերթի խմբագիր Գ ո ւ լա մ ի ր ե ա֊– եան՝ բանակ» , որուն Հ բամ անտ տ ա ր ը Ղքա-Է1 ի փաշա
Ֆրանսի ուսուցչին գասեբուն եւ խանդավառուած նի * «: ՝$անի քանի տարիներ գր՛չով եւ մեր կեանքի Հեռագրով ՎէՀիպ վւաշայի դիմած էր խնդրելով
պե րճաիսօս գա սա խօս ո ւթիլննե բէն : օրինակով կ՚աշխատինք այս ազդր բաբո յա կան՝ ա - որ Գան՛ձակ ղրկուի նաեւ 3$բդ գունդը։ Օսման -
Ո սկան Հա յուն տեւա կան ութ իւն ր ընտանեկան ցնել , բա յց մեր տ յս չափ տարիներու քանքր անօ ե ան զինո ւո րն երրՀ տեղաց ի Ազրպ է յճա նեան ո ւժե–
ա ռաքին ո լ թե ան մէք կը գտնէ , ուստի պաՀպան\ե լ գուտ եզաւ։ Ոչ քագաք , ոչ գիւղ ականք չունեցան բուն մի ան տ լո վ պարտութեան մտանեցին՝ թ^նա —
ա յ դ առաքինութիւներ՝ կբ նշանակէ ապաՀ ովեք մեր անշաՀասէր ձայնր լսելու» : մին եւ յառաջացած,, մ\ինչել Պաքուի սլարիսսլնն -
ազգին ապագան , Հայ ընտանիքը պաՀելու է իր Գաղափա բն երր ո ւռճանալո լ Հ ամ աբ պատ - ՐՐ ՚ 5 Օգ՚՚սսւ ՚ 1918/՛՛^ անոնք յարձակեցան,Պաքուի
պ արգո ւթ ի ւն ր եւ Հ եռու մնա լո լ է ե ւ ր ոպա կան՛ րաստ Հող դան ելու են . երբ Հ ոգը պատրաստ չէ , Վրամ–> Բ՚սյՅ Կարելի չեղաւ արդիւնք մը ձեռք
բարքերէ։ ՝« Հա յուն գլխաւոր պարտքն է կազ լաւագոյն դա գա փ արն ե ր ր ամլո ւթե ան՝ կը դատա - ^Գ^Լ ՝• Ասոր վրայ դիմում կատարուեցաւ Կ ո վկաս
դուրել բնաանիքր ել Հ ոն ուղղել ամէն փոյթ եւ պար տ ութն : Գրկելու համար \5բդ զօրաբաժինը, ոբ կար պա թ–
դարման։ Ընտանիքը փոքր Հայրենիք է եւ եթէ եան ճակատը կբ գտնուէր Հ
Հոնկէ քաղաքացիներ չելլեն, ի զուր մեծ Հայբե– (Ազդարար) ԽՈՐԷՆ ԳԱԲԻԿԵԱՆ Մինչ ա յգ Ազբպէյճան ղբկուե -
նիփի մր տեսիլր կրնան ունենալ ոմանք***»։ Ա- ցան Օսմանեան 56բդ եւ \06րդ հետեւակազօբքի
ռողք գա գա փա ր ՝ պաշտպան ուած ո ւր ի չն եր ո ւ կոզ գունդերը ( որոնք ՚Լարաքիլիսէ կր՝ գտնուէին :
մէ ալ, միայն թէ ծաւալած չէ մեծ քազաքներու ԻՄԱՍՏՈՒՆ ԽՕՍ-ԲԵՐ Այգ Զիջ՛՛ցին Խ՛ Ռուսիա եւ Գերմանիա ստո
մէքգ ուր Հայն ու օաաբր իրարու կը Հ անդի պին ՚, րագրեցին Պաքուի քա,րփւզԱերունվերաբեբեա,լհա–
4Տի շարժում ր ազգայնականէ էր Եվրոպայի ՓՈԽԱԳԱՐ2 ՕԳՆՈՒԹԵԱՆ ԳԱԵՒՆ֊Բ ֊ ԵՐ մաձաքնագիբ մը՝ որով Գեր՛մանիա յանձն կ՛՛առ —
պետութես/ևց
մէք։ Հայերն ալ դաւանանքներէ վեր բարձրանա– միֆել կ՝1քուաձ– դաշինք մը ո ^՚էր՝ Ի^ոյէ չաալ որ Օսմանեան բանակները Կովկա
՛բուն նպատակն
^«(^ ազււայէն Հէմ կէէ փաւկա քինւ տա է աչխաբՀիկ բորդ մը : է էէոլռ ճամբոլ մէշ՝ դնել ես - սի մէջ որոչ գիձ-է մը աւելի յառաջ երթան , միայն
թէ այդ օրերուն Պաքոլ կը գտնուէին Անգլիացի -
Fonds A.R.A.M
