Page 118 - ARM_19-1947_04
P. 118
որոնց մահաչուձչ բանաից 10 օջ աո^չ էթ ^ ֊
վոլել րմչւոստնեջփ զէնքով ՚
ՄաբգկաթետԱ ծագումԱ ո ւ
զարգացումը ե ւ ՀագաԱ Հեբչիձ անգամ Հանղէաեցի ք՝աչավնոմեռմկ
նաՀասվչ. ճաՀեաաաքՀթ», Ղ-աըալադե աղում .. Աչ,Ա
տեղը ա&ոք Վկ մթւ աղ Հր, երր մենք նրան հասանք։ Գոլչ,,լոլչ1ա
1919^ Օգոստոս 1 ին Հայաստանի խոր Հր գին ցէԼք վրան։ Ամրողլ օրը մնաց մեզ հեա։ Բայց ո֊
փո իստր ի\սեց րնգՀան ո լր ձա յ ն ա տ ո ւո ւթ ե ա ս՝ բ լլետ ֊ րովՀեաեւ մեր վաշար գա՚նգաղ էր լարձլոլձ •
ՊԱՏԱՍԽԱՆ ԳԵՐՄԱՆԱՑԻՆԵՐՈՒՆ րուած՜ խորՀ րգարանլչ Հպար լամ է&տ ) X ՝Բ>աջաո1ձՈւ– ևա աոաչ անցաւ, սակայն ժամանակ ունեցաւ է,ր
*• քնու վա էսա րէ և վար չա պետ ^տրուեց Ալ • $ատլ> ս– սիրար լժափելու, գմգոհութինԱ ու ղմրաիաոլ .
ետ՚սրւ լՀնէլերների մի մ սա ր առաջէեխն\ Համարում թրւնյչ պատմելու։ ՚իմգոհոլթեան դէմ կարելր է
Հա կա ուա կ Գերմ ան\ւ երոլ պարծենկոտութեան, Էին ոչ «ճկունդ : *Գայսաւ\~երր Հիմնովին փոխուել առարկել, իսկ դժբախտութեան միայն կարոկցկ.
իրենց մէկ ջնջին մասբ միայն Հիւսիսային է, Էին X Հայաստա\1ն այցելութեան վայր Էր րաղմա - Իրօք, դառն եղաւ այդ րչետիր մարդու կԼան֊
մ իւսնհ բ\բ իւ ա ռն ո ւած ամէն եւրոպական ոլ քի՛չ թիւ Աւբ/աչացի կամ ամ եր ր կաց ի ղօրավաբների , քր։ Միակ որդին րէ կաւ Հերոսականն մահով Հա
մ ոն ա է աբա եւբոսլական ա ա բ բ ե բ ո ւի , ո բ աե ւաոն– բարձր կոմիսար՛ներ ր , յատուկ գե ս պա ն\ն ե րի եւն՝* յաս տան ի սլա չտ սլան ո ւթ ե ան կռիմեերում : Աղ ֊
՛ներ ր գաաե լո լ րնթացքին բանի ձուլեցին , իրենց վախ յարա բե րութ րւնՀ^եր ր (եդրբ^ Է\անի եւ 1Լրաս ֊ չկանից հեռացաւ։ Արտասահմա\եում՛ նա մինակ
կաթնեղբայր մո\ւկոլական– /թ՛ուրքերուն պէս : Ւ - տանի Հետ աւելի բարդացել Էի\ե X կառավարու էր , մտերիմ րէ՛– կեր կամ բարեկամ չունէր : իսչո"լ ;
րենց ե ր է կո ւան վաբ ի չն ու կի ս ա ս տ ո ւած ր * Հիթ - թեան գլուիս պիտԷւ լՀ՚Աէր մ Է Կ(Լ » "V երբեմն յա - Որովհետեւ իր անհատականութիւնը թ ո յ լ չէր
լէբ , նախ աւստրիացի է ծնունդով, յեաոյ բնաւ մառօրէ՚ն ձ"1ԼգէԲ * եբվոլ աեգամ երկու ինր տա ւլիս նրաէնւ մեռնել,ձուլւել կուսակցութեան հետ
երբեք չունէր բաբձբ Հասակ *.ոնդՀ ակտ ռակն գա չի արևում, տ յլ չո ր ս : Ջէ որ դիւանագիտութիւներ ու վայելել Գա չնակց ո ւթեա՛ն ը՛նկեր ակ սքե ո ւթ է լեր .
մասամբ է լ լարախաղացութիւն՝ էX
ճաճ էր* ո ձ ա I կապոյտ ա չքկամ խարտեաշ մազե ւ ա՛հ֊ աասսուոմւ էր ես սլետակա\ն\ եւ հասարակական
երկար գանկ, Հետեւաբար մարմնապէս բնաւ Հ իւ– Աակայն ՝իաջաղեուեին այնպիսի մի /"ոձոո գործ ի չ եմ եւ ոչ կուսակցական ; Եթէ իմ թեկևա^
սի սա յին մր չէր ։ անձնաւոր՛ութիւնէ էր , որ նրսՀն չէ ր ^ԼաՐ^*լփ ^է հ ութիւնլլ դնեմ օրինակ Երեւաէնի քաղաքային կո^
Զարմանալի է որ գերման նշանաւոր մարգոց կողմ Հրել ու ստուերի մէջ թոգսե^, (յ՛ո լէնտրուեց միտէի անդամ՚ութեան համար ել քնարողները լի֊
արձաներր, տճոոձնի քիթերով ու դիմագծերով * խ որ Հրգ ար անի ն աչս տղա՛դ ո ւթ ե ա\հ I անգամ ել \վե ր ֊ (հեն դիտակից դաշնակցականներ , ես կր տապալ ֊
բաղդատած Հին գարու տրձաններու1ն՛ Հետ , այլա– ջր ն ախագաՀ ; ուեմ :
սերածի ւո պա ւ որո լթ ի ւն կքրնեն * Հոն նե րկտյ չէ Նա միչտ մնաց կուսակցութեան եզերքին ել
չնաշիսարՀիկ Հ ի լ.ս ի ս տ տ ի սլբ , որ թուղթի *Լրայ զգուշացաւ անել մի քանի քայլ , որպէս ղի չրքյս֊
այնքան կր փառաբանեն՝ ; Ա՝եծն Փրետերիկոս 1921^ Փետրուարի վերջիւն՝ բարեկենդանի կի ՚նակի մէ^ը մ անի :
Հիւսիսային չէ, ոչ իսկ Պիղմարք։ Կէօթէ * իր րակի ՛էի չե րվբ մի սարսափելի ձիւն ամրրիկ կարծ՜ես Կառավարութիւն կազմելու առաջինէ իսկ օր .
պատկառելի քէթ ո վ * տ ին ա ր ե ան ի կր նմ սձնի : իս ե գդում էր մեծամաս նա կանն՚ե րի գէմ ապստամ - ոլանից ձդտում\ Էր ոչ րաչնՀակցական հոսա՛նքներ
՝ի^տնթարեւելապալթեա\ն՝ է : Գերմաններր ՛զգոլ - բած՜ Երեւանր ; րին Էլ գործեի ԷՕ^ել։ Երր առա^վւՀն անդամ էյաշՀո ֊
շացտծ են\ իրենց տ յս երկու մեծագո յ\ն> Հանճար - կ ա ր մ ի րն ե րի զրտՀապտտր մօտեց ել էր ե րկա- ղեց իյառն դահ լիճ ստեզօ՜ե լ , երկրորդ անդամ
ներր ցեղաբանօրէն գասաւորելէ ; թոլղային կայարան. ր\Լ եւ տաք կռիւ կար այն։տեգՀ ամեն.այ\ն յամառութեամբ պնդեց ժողովրդական՛
իրենց ցեղապաշտութեանս տեսա բանր , կիւն՛՝ ֊ // չ ոք քն ՛ած՝ էր ու շո լնչս ե րր բռնտ ծ ամ է եքքե\ կուսակցութեան ա չիւ ատ ա կցո ւթեան՛ վրայ : էյ ս
թէր * երբեք ց եղա բան ո լթ ի ւն ուսած՜ չէ եւ երկ - սպասում էին կռի լի ելքին։ X Մեր թիկուՏնքում կամ իյառն վարչապետ կը լինեմ կամ չեմ
ր որ գ ական վար մ արա ն ի ուս ո ւցի չ մրն է յո լյնա ր Լ - ծպտուած Բոլշեւիկ^եր , այստեղ այնտեգ , կրա ֊ լինի։
ն ի եւ լա տ ինեբէն ի : ք* ր առաջին– գո բիծերէն՛ ալ կ\ր կում՛ է ին Հ րազէնն երից տշիսատելով խուճապ ա - *ն^ւՐւ\ր՝ յոլսաիյաբ եղաւ :
վ խտան ց եղա բանական հ՜ի հ՜ա գե լի սխա լներ ո վ : ռաջացնելx ՝Ի՝աւլաքր շրջապատող բարձր ո ւ)ն՝ք\ն ե րից Մարդր սխալական է, ասում էր մեր կրօնի
Հա կառա կ ատ ո ր անոնք լաւ կբ քշո ւէ ին նաց իա - մէկի գիրքերու\հ\ էի* երբ եկան կանչեցին, քա դասատուն։ Ա եծ՜ մարդիկ մ եհ՜ սխաՀն՚եր են դո ր «
կան՝ շուկայինն մէջ եւ իրեն բերին– Փրօֆէսէօր ղաքից մարգի կ ե\ն եկել, քեղ ՝են ուղում տեսնել * հում : Բայց երբ ես պատկերացնում եմ խ՛ ձ փա -
տիտղոսր : Կ իւնթէ ր Հաւանաբար Հեղինակն Հ»//այ գկ. տցի X Ներս մտայ ծտ\ն օթ՝ իսբ ճի թն ո ւ ք ա Ր է ՛՜՛էէ քաղն՚ունոլն իր ամբողշ1 էութեամբ , զգում եմ, որ
«ա ր ի ա կանդ ին , ի բր ե լ ցեղային բացատրութիւն ^ ճրագի աղօտ լո յ ս ի մէջ տեսա յ «թախտի րիդ վրա յ ն,ա չէր կարող մնալ արտասահմանում , ճակա–
մ ինչգեռ Ա՛յգ Րաո֊ր զուտ լե զո լա բանական;, է եւ կր Աստած սի րե լր գէմ քե ր հաջաղն ուն ի , Համ օ 0– տադրօրէն նա պիտի վերադառնար Հայաստան :
տ րո ւի Հնդեւրոպական լեզուներոլ իսումբինւ Աա ֊ Հա^ջանեան , Աւետիք ԱաՀակեան ,՝՝ - Բմ * Տէր Իսկ այգ ՛նա չէր կարող անել, եթէ ինքն իրեն չը.
կա յն՝ Գ ե ր մ ան տ ց ի ք ճարպիկ են * ԱնոԱք ի վերջոյ Գալթեան , Աղբալես^ն , Բմ * Տէր Մէքայէէեան համոզէր, որ Գաշնակցո լթ ք լն ը հայրենիքից
պնդեց ին որ , եթէ չուն ին Հիւս ի սա յ ին ի բո լոր եւայլք , ամէնքր մեծ զաւակներ Հա յ ազգի , ճերՒ– դուրս անելիք չուձնի : Աակայն այս ափից պոկուե–
յտտկանիշերր, գոնէ Հիւսիսային՛ Հոգիի ամէնէն մ կա՝>ծ ռազմիկներ նրա ազատագրութեան պա յ ֊ լով նա միւս ափր դուրս չեկաւ, այլ մն՛աց գետի
Հաւատարիմ զաւակներն՛ են * Տ ե սանք մեր ցռգէ քարի X հոսանքի մ էշ եւ խեղդուեց։ Դաշնակցութիւնը
Հ սգի ին եղած՜ ակնարկութիւնն երր * քԱօսեց աւագերէցր , անդբանիկ վաբչապետր քննադատելով ւն ա պարսաւեց ել մեծամասնական–
Այս գիտութիւձն\ր տակաւին՛ նոր է , ուստի ան–~ Գէո*֊1սՐ վ՚աթթած «բ ա չյյլ ւլ ո ւէ» եւ վերարկուի վր– ներին։ Վկչիններից հայրենիքում չոլրշ 15 տա.
Հ րամեշտ է խ ա րիսավւ ե լով րնթտնալ , եւ առա յմմ ւ՚այից րս ֊ մամ՜ա -
կարծ՜իքներ յտյտնել , ոչ թէ վճիռներ ւաւււ ուսերին ։ րի մնաց արհամարուաձ՜ ու պատերազմի
տալ • • *Ա՝ի՝1 ք
/» նկատի ո լն են ա լո վ մ ա յրաքաղաքին ՚նակ աքսորի քշուեց;
Կիւնթէր կր ներկայացնէ Հալ - Հրեայ - գնչու պառնացոզ վա ա Լ գր , յարմար դատեցին մեղ Հե - Մենք նրանցից չենք, որոնք նեղմտօրէն ցեխ
ստորադաս ցեղերր ել մ ա բդեր ր , ել ան՛ոնց վատ ռացնել այնտեղից : Ուղում ենք գնալ Բաշ Գ՛առնի : են նետում այս կամ այն հայ հայրենասէրի վրայ,
Հոգին , ուրկէ կր խրտ չին իրենք, արիական գեր - ՊաՀակներ տար, որ մեղ տ ե ւլ Հասցնեն ; որովհետեւ մի օր նա դադարել է մեղ հետ համա -
մ ա ր գե ր ր % Ո*֊բիշ գե ր ման գիտ ո ւննե ր կր խրտ չին Աէկ երկու մամ մւացէք մեզ մօտ, ՀաՀհդս - կարծիք լինել։ Անդրա\նիկը \9\7ին հեռացաւ այն
նմ ան վճ ի ուներ է ո ւէս՚ոնա րՀ ա րա ր առաջ կ^րքշեն կա– տացէք եւ մի բա՝ն\ բեբէքՀ Հ$այտնտւմ եմ, որ ճա ԳԲ°11՚ց > "քի "՛ակ նա հերոսացել էր, բայց մենք
ա է կի՛ն առաջանալու տեսութիւներ , վախն ալով\,ա- կատում մեր գրութիւն ր բաբե լալում է, զրաՀա ֊ չենք զլանում մեր պաչտամոլնքր Աասունի արձ֊լի
ց ին եր ո լ բարկութենէն • պտար նաՀաււջեց : ՚իոլրսր ր ո ւքր /ժէեւ թուլանում
է, բայց դեռ Հեշտ տանելի չէ ; յիշատակին։ Լեւոձ Աթաբէկեանբ ա\նչատոլեց
Մարգերու ան Հա լաս ա բութեաՀն՛ այս տեսու - Գաշնակցոլթիւձից ( ոակայն միշտ մնաց յար -
թիւձէր սակայն երբեք գերմանական չէ* Ֆրանսա Ոչ > ոչ, քանի որ ճան ասլա րՀ ենք րնկել, զուահ֊ ու սիրո ւած Բագոլի մեր ընկերներից , ո -
շուտ տեղ ՀասՏւեՀևք, այնքան լալ :
ցի լքր , կոմ ս կոպին , նախորդ գար ո լ կէ սերուն որքան րոնք հա՚նրտյի., գործում յաճախ փնտռեցին նրա
ց Լ զեր ո լ աւԼ՚Հ ալա ս ա րո ւթեան ս կղբո ւն քր սւ ո ա 9 Ու Հա յաստ ան ի Հ անր ապետո լթեան տ արի քա– գործակցութիւնը •
քչեց , ֆրանսական յեղափո խութեան գաղտ փա բ - ւո ր բնաբանին , նախարարներ , յ ե զա փո իս ա կան Հ • Ց • Դաշնակցութիւնը չի ժխտում գաղա -
նե ր\ր ա ր մ ե զրկելս լ գիտում ով : կոպին $> րոյն սա յէն ա ռա ջն ո ր գն ե ր , ուսուցչապետներ , գրականագէտ - փար,ո կան տարակարծութիւնը, բայց հար ոլտ .
գուբս էլ ապրէ ր : /* ր լաջոբգր ն՛որէն– Ֆ րանսացի եր շտապում էին. Հեռանալ ոչ թէ քօլէրսյյ/՛ Հ՚" - ծում է նրանց, որոնք ան պար կե չտ ո լթ իլ\նը՝ ստով,
աղՀն\ուական մ րն՝ է, $րլառոլմ, 1871/» փրուսիա - մաճարակից , այլ այն «յեղափոիսականներից դ, զրպարտութեամբ ու մատնութեամբ պճնուած,
կան՝ պատերազմէն յետոյ եւ անոր ազգեցոլթեւսն
տակ գրած՝ X Այս գաղափարներ ունէ յումորդ շար ո լ –
(նակողբ միայն կր գրէ գերմանական Հողի վրայ յ
րա յց գա րձեալ օտար մ,յ՜\ն\ է , Փրուս ի ացած անգ ֊ \933է\ն յետոյ ձայնր Զու֊իցերիայէն ելաւ, ոէ֊Ր Հոն մեզմէ մէվն ու միւսր կր Հալածէին * Հրեայ
նոյնն է ։
լիացի մբ, ^էմպրլէյնx Այս մտբգ\ր Գերմաններուն փա խած Էր * դաոնալով մեղի պէս * • : կարծելով, կամ, 1լ րսէին , Հայ եւ Հրեայ ուրիշներ
Համ ար մ իւս ազգեր ր գերելով անոնց էէք"^ԼՈԼ– ԱՀա այս գերմանական գերմարդու Հագին, է Սեղմէ ոմանք արիական կ՝ընգունէին ,
քրիստոնէականր գրեց : Հետեւա\1 քր այն եղաւ որ որ 19 \5ին Հ՛ա լաճ եցաւ Հայ մողովուրգի բնաջնջ֊– ոչ X
Գերմանաց իք մ եհ՛ մասով Հաւատացին այն սուտե մ ան եւ գորտի սաււտծ աչքերով գիտեց զայն՝ :
րուն՝ թէ իրենք տա ր բե բ են , գե րմարդ են , ու ՛Ջարդի մանրամասնութիւնէ երր Պեբլին կր տեղե - Երբ եկաւ 1941/ւ անակնկալը , սուգ իշ\աւ բո
ոլո ռթկալով տեւտոն եա\ն որջէն;, սար կացն ել փոր կադրուէին իրենց դեսպանատան կողմէ, ու Պէթ– լորիս վրայ։ Ամէն հայ, առանց կուսակցական.
ձեցին՝ \ն՚ախ քյւրոպա\ն՝ , յետոյ ամյւողջ աշխարՀրx մ ան Հոլվէկ ղանոն ք ա բկղեր՚ր զետեղել կո ւտար X խտրութեաԱ, , կը վախնար Խորհրդային՛ Մի"՛– ~
Պատերազմին, անոնք լաճտխ 1լերգէին , «երբ մենք Ւ՞նչ գրականէ բան բրին տյզ սպտ\1դ<ր արգիլելու : թեան քայքայումէն ,՝ որ մեր վերչկլ պիտի նշանա -
քալենք, ամէն ինչ ջարդուվւշուր պիտի րլլա յ , ո - Ոչ մէկ բան բրին X Մինակ մէկ Հոգի, մէկ գեր - կէր : Ի՞նչ , նորէն Գերմանիս յ գութին մնալ,
րովՀետեւ տ յսօր մեզի կր պատ կան ի *իերմ անիա , մ ան , Լո*–նչր^ Պ որիս առաւ , ու բո գո քե ց , ու ջանաց 1915^ պէս...–. Մեր
վադյբ ամբողջ աշխար Հր » : օգնել փրկել * գտդրեցՂել եղեռն ր , երբ բանր բա ֊ զա, ,ո1լնհրոճհ սուրբ արիւն\լ*
քՒե ր եւս մ ա րգ տար ո ւի խորՀելոլ ո ր իրեն ց ն՚էն անցած էր արդէն : Եւ֊ 11 վ էր "՚յ՚Լ ^^^1 ^ա՚ՍԴԷՀ » նորէն անխնայ թափհցալ; Նացի զինուոր մը մի
ա շխտ րՀակտ լական ճամբուն վրայ Հրեան ե®ր՛ն է ին ա յգ մ իտկ իյղճամիտ Ղ>եբմ աճ ա ց ին : Տ է բա էր մ ր , այն 10 հայ գերի զին ոլոր կբ գնդակահարէ , ղա^
կեցած՜ որ իրենց ամբողջ թո յն ր թավւեց ին ա յս ՝Բրիստոսի Հաւատարիմ ծառայ մր , Տօքթ» Լէփ– նոն՚ք Հրեայի տեղ վնելով; Գերման կառավարու
խեղճ ու Հալւսծ^ական՝ մողովուրգին գլխուն , ջըն՝– ս իս ւս * * * * Որ պատերազմի րնթա ցքին ի՛սկ ՂՐ^՚Յ ՜ թիւն ր խոշոր ցուցատախտակ մ՛ը տպել տուաւ
ջելով վեց միլիոն Հոգի ել կէլելով ւս\նո\ն՚ց Հարս - « Հ ա յ մ՛ողովուրգին մաՀե ր թ րԴ : Ա տ ի պո ւե ց ա լ ղերի ռուս զի\. ո լորն եր է՛ն, տիպարներ զետեղելով
տ ո ւթ ի ւն ր : Հակառակ անոր որ ա յս «ա յէացեզդ եւ Զսլիցե րիա փախչիլ : Պատերազմէն յետոյ ալ Հ ր– վրան, որոնց մէչ նախ Հայ մը, «սա սա ո րամ ար -
Հոգիով տ ա ր բե ր ազդր Ղ*ե ր մ անն եր ո Լն– տ ո ւա ւ ի– րատաբակեց * «*իերմաՂ՚ի ա ի Հայաստանդ , փաս - դերը (էհշտշ Սոէշաւշոտշհշո) վերնագրին, տակ ՝.
րենց ամէնէն մեծ գիտուեր, Այ\\շթաթ\ ամէնէն տաթուզթեր : Այ ս գերմանական Հոգին էր որ Բ . Գերման դե լ. ե կայաններուն մէչ սովը եւ հիւան -
մեծ՜ գրողր, Ֆրանց Վէրֆլ* ամէնէն խոշոր տնտե– Համ տշխարՀա յին պատերազմ ին՝ նորէն՝ փորձել ղոլթիլնները կը տասանորդէին , կր փճացնէին
սագՀ տերն ոլ քաղաքական գէմքերր , >որո\նք Գեր ռուս գերիները , Հորպէսզի (հուսերը հատնին» ,
մանիան իրենց Հայր են. ի քր կր գա ւան՝ է ին ու կր նո յն խագո մ եղի Հետ , ա\– գամ մ ր մեզ Հրեայ Հռ– ինչպէս ֆրանսական բանակի Խափշիկ՛ներն ալ կա
սլա յքարէ ին փր ուսականութեան >> առաջինն չսւ ր - չ^ակել ուզելով, անգամ մր մեր ե րիտասարգոլ - ղամ ահ ըրած էին։ Եթէ լսածս ճիշդ է, 20.000 հա.1
քերույն մ էջ : Ո*– կր յ ա յ տ ա ր ա ր էին կա րե լի չէ եր թիլեր իր Հաշուին ռազմաճակատ գրկելով բռնի : զինուորական գերի, որոնք անպատուած է թ՝ ,Հի~
կու Հա յր են իքի հ՜առա քելԴ , ուրան ալով ս իոն ակտ– 1933^^՛, Գե բմ ան աՀ ա յե րր, թիւով մօտ չել յետին մարդը, կը մեռնին ժանտատենդէ ,
նոլթհ^ո* Անո\նցմէ մին, Թէ՚ոտոր Վո լֆ , Պեռլի– 800 ազատողներն ալ սովահար մեռնելով։ Ահա այս
նէր քՒակպլաթ Հրէական մեծ՜ օրաթերթին խմբա– Հոգի , շշմած, գրքոյկ մր Հրատարակեցին՝ գեր - պայմաններուն տակ է որ մեր երիտասարդներէս
զքասլետբ , անթ. Հա յո ւթ իւն ր կ\ր ձաղկէ ր իր մաներէն , «Հայոլթիւնր ա ր ի ւԱկան\ո լթ ի լն\ էդ ա ֊ ոմանք, նախընտրելով հաւանական փրկութիւնդ
թերթի էջե՜րէն, իմ բողոքներս զամբիւղ նետելով X նունին, տակ հ Անոնք աբմանացան «Հայերր պէտք ստոյդ մահէն , ստի պո լած , կբ հագնին, նացի հա
է արիական նկատելԴտմգոյն չԽորՀին : իրեքն՚ց կր մ՛աղգեստը :
բաւէր այգ, բայց ոչ Գե ոմաացիներ ո ւն : Հոս ոլ ԵՐ՛ ՀՈԶԵԱՆ
Fonds A.R.A.M
I
վոլել րմչւոստնեջփ զէնքով ՚
ՄաբգկաթետԱ ծագումԱ ո ւ
զարգացումը ե ւ ՀագաԱ Հեբչիձ անգամ Հանղէաեցի ք՝աչավնոմեռմկ
նաՀասվչ. ճաՀեաաաքՀթ», Ղ-աըալադե աղում .. Աչ,Ա
տեղը ա&ոք Վկ մթւ աղ Հր, երր մենք նրան հասանք։ Գոլչ,,լոլչ1ա
1919^ Օգոստոս 1 ին Հայաստանի խոր Հր գին ցէԼք վրան։ Ամրողլ օրը մնաց մեզ հեա։ Բայց ո֊
փո իստր ի\սեց րնգՀան ո լր ձա յ ն ա տ ո ւո ւթ ե ա ս՝ բ լլետ ֊ րովՀեաեւ մեր վաշար գա՚նգաղ էր լարձլոլձ •
ՊԱՏԱՍԽԱՆ ԳԵՐՄԱՆԱՑԻՆԵՐՈՒՆ րուած՜ խորՀ րգարանլչ Հպար լամ է&տ ) X ՝Բ>աջաո1ձՈւ– ևա աոաչ անցաւ, սակայն ժամանակ ունեցաւ է,ր
*• քնու վա էսա րէ և վար չա պետ ^տրուեց Ալ • $ատլ> ս– սիրար լժափելու, գմգոհութինԱ ու ղմրաիաոլ .
ետ՚սրւ լՀնէլերների մի մ սա ր առաջէեխն\ Համարում թրւնյչ պատմելու։ ՚իմգոհոլթեան դէմ կարելր է
Հա կա ուա կ Գերմ ան\ւ երոլ պարծենկոտութեան, Էին ոչ «ճկունդ : *Գայսաւ\~երր Հիմնովին փոխուել առարկել, իսկ դժբախտութեան միայն կարոկցկ.
իրենց մէկ ջնջին մասբ միայն Հիւսիսային է, Էին X Հայաստա\1ն այցելութեան վայր Էր րաղմա - Իրօք, դառն եղաւ այդ րչետիր մարդու կԼան֊
մ իւսնհ բ\բ իւ ա ռն ո ւած ամէն եւրոպական ոլ քի՛չ թիւ Աւբ/աչացի կամ ամ եր ր կաց ի ղօրավաբների , քր։ Միակ որդին րէ կաւ Հերոսականն մահով Հա
մ ոն ա է աբա եւբոսլական ա ա բ բ ե բ ո ւի , ո բ աե ւաոն– բարձր կոմիսար՛ներ ր , յատուկ գե ս պա ն\ն ե րի եւն՝* յաս տան ի սլա չտ սլան ո ւթ ե ան կռիմեերում : Աղ ֊
՛ներ ր գաաե լո լ րնթացքին բանի ձուլեցին , իրենց վախ յարա բե րութ րւնՀ^եր ր (եդրբ^ Է\անի եւ 1Լրաս ֊ չկանից հեռացաւ։ Արտասահմա\եում՛ նա մինակ
կաթնեղբայր մո\ւկոլական– /թ՛ուրքերուն պէս : Ւ - տանի Հետ աւելի բարդացել Էի\ե X կառավարու էր , մտերիմ րէ՛– կեր կամ բարեկամ չունէր : իսչո"լ ;
րենց ե ր է կո ւան վաբ ի չն ու կի ս ա ս տ ո ւած ր * Հիթ - թեան գլուիս պիտԷւ լՀ՚Աէր մ Է Կ(Լ » "V երբեմն յա - Որովհետեւ իր անհատականութիւնը թ ո յ լ չէր
լէբ , նախ աւստրիացի է ծնունդով, յեաոյ բնաւ մառօրէ՚ն ձ"1ԼգէԲ * եբվոլ աեգամ երկու ինր տա ւլիս նրաէնւ մեռնել,ձուլւել կուսակցութեան հետ
երբեք չունէր բաբձբ Հասակ *.ոնդՀ ակտ ռակն գա չի արևում, տ յլ չո ր ս : Ջէ որ դիւանագիտութիւներ ու վայելել Գա չնակց ո ւթեա՛ն ը՛նկեր ակ սքե ո ւթ է լեր .
մասամբ է լ լարախաղացութիւն՝ էX
ճաճ էր* ո ձ ա I կապոյտ ա չքկամ խարտեաշ մազե ւ ա՛հ֊ աասսուոմւ էր ես սլետակա\ն\ եւ հասարակական
երկար գանկ, Հետեւաբար մարմնապէս բնաւ Հ իւ– Աակայն ՝իաջաղեուեին այնպիսի մի /"ոձոո գործ ի չ եմ եւ ոչ կուսակցական ; Եթէ իմ թեկևա^
սի սա յին մր չէր ։ անձնաւոր՛ութիւնէ էր , որ նրսՀն չէ ր ^ԼաՐ^*լփ ^է հ ութիւնլլ դնեմ օրինակ Երեւաէնի քաղաքային կո^
Զարմանալի է որ գերման նշանաւոր մարգոց կողմ Հրել ու ստուերի մէջ թոգսե^, (յ՛ո լէնտրուեց միտէի անդամ՚ութեան համար ել քնարողները լի֊
արձաներր, տճոոձնի քիթերով ու դիմագծերով * խ որ Հրգ ար անի ն աչս տղա՛դ ո ւթ ե ա\հ I անգամ ել \վե ր ֊ (հեն դիտակից դաշնակցականներ , ես կր տապալ ֊
բաղդատած Հին գարու տրձաններու1ն՛ Հետ , այլա– ջր ն ախագաՀ ; ուեմ :
սերածի ւո պա ւ որո լթ ի ւն կքրնեն * Հոն նե րկտյ չէ Նա միչտ մնաց կուսակցութեան եզերքին ել
չնաշիսարՀիկ Հ ի լ.ս ի ս տ տ ի սլբ , որ թուղթի *Լրայ զգուշացաւ անել մի քանի քայլ , որպէս ղի չրքյս֊
այնքան կր փառաբանեն՝ ; Ա՝եծն Փրետերիկոս 1921^ Փետրուարի վերջիւն՝ բարեկենդանի կի ՚նակի մէ^ը մ անի :
Հիւսիսային չէ, ոչ իսկ Պիղմարք։ Կէօթէ * իր րակի ՛էի չե րվբ մի սարսափելի ձիւն ամրրիկ կարծ՜ես Կառավարութիւն կազմելու առաջինէ իսկ օր .
պատկառելի քէթ ո վ * տ ին ա ր ե ան ի կր նմ սձնի : իս ե գդում էր մեծամաս նա կանն՚ե րի գէմ ապստամ - ոլանից ձդտում\ Էր ոչ րաչնՀակցական հոսա՛նքներ
՝ի^տնթարեւելապալթեա\ն՝ է : Գերմաններր ՛զգոլ - բած՜ Երեւանր ; րին Էլ գործեի ԷՕ^ել։ Երր առա^վւՀն անդամ էյաշՀո ֊
շացտծ են\ իրենց տ յս երկու մեծագո յ\ն> Հանճար - կ ա ր մ ի րն ե րի զրտՀապտտր մօտեց ել էր ե րկա- ղեց իյառն դահ լիճ ստեզօ՜ե լ , երկրորդ անդամ
ներր ցեղաբանօրէն գասաւորելէ ; թոլղային կայարան. ր\Լ եւ տաք կռիւ կար այն։տեգՀ ամեն.այ\ն յամառութեամբ պնդեց ժողովրդական՛
իրենց ցեղապաշտութեանս տեսա բանր , կիւն՛՝ ֊ // չ ոք քն ՛ած՝ էր ու շո լնչս ե րր բռնտ ծ ամ է եքքե\ կուսակցութեան ա չիւ ատ ա կցո ւթեան՛ վրայ : էյ ս
թէր * երբեք ց եղա բան ո լթ ի ւն ուսած՜ չէ եւ երկ - սպասում էին կռի լի ելքին։ X Մեր թիկուՏնքում կամ իյառն վարչապետ կը լինեմ կամ չեմ
ր որ գ ական վար մ արա ն ի ուս ո ւցի չ մրն է յո լյնա ր Լ - ծպտուած Բոլշեւիկ^եր , այստեղ այնտեգ , կրա ֊ լինի։
ն ի եւ լա տ ինեբէն ի : ք* ր առաջին– գո բիծերէն՛ ալ կ\ր կում՛ է ին Հ րազէնն երից տշիսատելով խուճապ ա - *ն^ւՐւ\ր՝ յոլսաիյաբ եղաւ :
վ խտան ց եղա բանական հ՜ի հ՜ա գե լի սխա լներ ո վ : ռաջացնելx ՝Ի՝աւլաքր շրջապատող բարձր ո ւ)ն՝ք\ն ե րից Մարդր սխալական է, ասում էր մեր կրօնի
Հա կառա կ ատ ո ր անոնք լաւ կբ քշո ւէ ին նաց իա - մէկի գիրքերու\հ\ էի* երբ եկան կանչեցին, քա դասատուն։ Ա եծ՜ մարդիկ մ եհ՜ սխաՀն՚եր են դո ր «
կան՝ շուկայինն մէջ եւ իրեն բերին– Փրօֆէսէօր ղաքից մարգի կ ե\ն եկել, քեղ ՝են ուղում տեսնել * հում : Բայց երբ ես պատկերացնում եմ խ՛ ձ փա -
տիտղոսր : Կ իւնթէ ր Հաւանաբար Հեղինակն Հ»//այ գկ. տցի X Ներս մտայ ծտ\ն օթ՝ իսբ ճի թն ո ւ ք ա Ր է ՛՜՛էէ քաղն՚ունոլն իր ամբողշ1 էութեամբ , զգում եմ, որ
«ա ր ի ա կանդ ին , ի բր ե լ ցեղային բացատրութիւն ^ ճրագի աղօտ լո յ ս ի մէջ տեսա յ «թախտի րիդ վրա յ ն,ա չէր կարող մնալ արտասահմանում , ճակա–
մ ինչգեռ Ա՛յգ Րաո֊ր զուտ լե զո լա բանական;, է եւ կր Աստած սի րե լր գէմ քե ր հաջաղն ուն ի , Համ օ 0– տադրօրէն նա պիտի վերադառնար Հայաստան :
տ րո ւի Հնդեւրոպական լեզուներոլ իսումբինւ Աա ֊ Հա^ջանեան , Աւետիք ԱաՀակեան ,՝՝ - Բմ * Տէր Իսկ այգ ՛նա չէր կարող անել, եթէ ինքն իրեն չը.
կա յն՝ Գ ե ր մ ան տ ց ի ք ճարպիկ են * ԱնոԱք ի վերջոյ Գալթեան , Աղբալես^ն , Բմ * Տէր Մէքայէէեան համոզէր, որ Գաշնակցո լթ ք լն ը հայրենիքից
պնդեց ին որ , եթէ չուն ին Հիւս ի սա յ ին ի բո լոր եւայլք , ամէնքր մեծ զաւակներ Հա յ ազգի , ճերՒ– դուրս անելիք չուձնի : Աակայն այս ափից պոկուե–
յտտկանիշերր, գոնէ Հիւսիսային՛ Հոգիի ամէնէն մ կա՝>ծ ռազմիկներ նրա ազատագրութեան պա յ ֊ լով նա միւս ափր դուրս չեկաւ, այլ մն՛աց գետի
Հաւատարիմ զաւակներն՛ են * Տ ե սանք մեր ցռգէ քարի X հոսանքի մ էշ եւ խեղդուեց։ Դաշնակցութիւնը
Հ սգի ին եղած՜ ակնարկութիւնն երր * քԱօսեց աւագերէցր , անդբանիկ վաբչապետր քննադատելով ւն ա պարսաւեց ել մեծամասնական–
Այս գիտութիւձն\ր տակաւին՛ նոր է , ուստի ան–~ Գէո*֊1սՐ վ՚աթթած «բ ա չյյլ ւլ ո ւէ» եւ վերարկուի վր– ներին։ Վկչիններից հայրենիքում չոլրշ 15 տա.
Հ րամեշտ է խ ա րիսավւ ե լով րնթտնալ , եւ առա յմմ ւ՚այից րս ֊ մամ՜ա -
կարծ՜իքներ յտյտնել , ոչ թէ վճիռներ ւաւււ ուսերին ։ րի մնաց արհամարուաձ՜ ու պատերազմի
տալ • • *Ա՝ի՝1 ք
/» նկատի ո լն են ա լո վ մ ա յրաքաղաքին ՚նակ աքսորի քշուեց;
Կիւնթէր կր ներկայացնէ Հալ - Հրեայ - գնչու պառնացոզ վա ա Լ գր , յարմար դատեցին մեղ Հե - Մենք նրանցից չենք, որոնք նեղմտօրէն ցեխ
ստորադաս ցեղերր ել մ ա բդեր ր , ել ան՛ոնց վատ ռացնել այնտեղից : Ուղում ենք գնալ Բաշ Գ՛առնի : են նետում այս կամ այն հայ հայրենասէրի վրայ,
Հոգին , ուրկէ կր խրտ չին իրենք, արիական գեր - ՊաՀակներ տար, որ մեղ տ ե ւլ Հասցնեն ; որովհետեւ մի օր նա դադարել է մեղ հետ համա -
մ ա ր գե ր ր % Ո*֊բիշ գե ր ման գիտ ո ւննե ր կր խրտ չին Աէկ երկու մամ մւացէք մեզ մօտ, ՀաՀհդս - կարծիք լինել։ Անդրա\նիկը \9\7ին հեռացաւ այն
նմ ան վճ ի ուներ է ո ւէս՚ոնա րՀ ա րա ր առաջ կ^րքշեն կա– տացէք եւ մի բա՝ն\ բեբէքՀ Հ$այտնտւմ եմ, որ ճա ԳԲ°11՚ց > "քի "՛ակ նա հերոսացել էր, բայց մենք
ա է կի՛ն առաջանալու տեսութիւներ , վախն ալով\,ա- կատում մեր գրութիւն ր բաբե լալում է, զրաՀա ֊ չենք զլանում մեր պաչտամոլնքր Աասունի արձ֊լի
ց ին եր ո լ բարկութենէն • պտար նաՀաււջեց : ՚իոլրսր ր ո ւքր /ժէեւ թուլանում
է, բայց դեռ Հեշտ տանելի չէ ; յիշատակին։ Լեւոձ Աթաբէկեանբ ա\նչատոլեց
Մարգերու ան Հա լաս ա բութեաՀն՛ այս տեսու - Գաշնակցոլթիւձից ( ոակայն միշտ մնաց յար -
թիւձէր սակայն երբեք գերմանական չէ* Ֆրանսա Ոչ > ոչ, քանի որ ճան ասլա րՀ ենք րնկել, զուահ֊ ու սիրո ւած Բագոլի մեր ընկերներից , ո -
շուտ տեղ ՀասՏւեՀևք, այնքան լալ :
ցի լքր , կոմ ս կոպին , նախորդ գար ո լ կէ սերուն որքան րոնք հա՚նրտյի., գործում յաճախ փնտռեցին նրա
ց Լ զեր ո լ աւԼ՚Հ ալա ս ա րո ւթեան ս կղբո ւն քր սւ ո ա 9 Ու Հա յաստ ան ի Հ անր ապետո լթեան տ արի քա– գործակցութիւնը •
քչեց , ֆրանսական յեղափո խութեան գաղտ փա բ - ւո ր բնաբանին , նախարարներ , յ ե զա փո իս ա կան Հ • Ց • Դաշնակցութիւնը չի ժխտում գաղա -
նե ր\ր ա ր մ ե զրկելս լ գիտում ով : կոպին $> րոյն սա յէն ա ռա ջն ո ր գն ե ր , ուսուցչապետներ , գրականագէտ - փար,ո կան տարակարծութիւնը, բայց հար ոլտ .
գուբս էլ ապրէ ր : /* ր լաջոբգր ն՛որէն– Ֆ րանսացի եր շտապում էին. Հեռանալ ոչ թէ քօլէրսյյ/՛ Հ՚" - ծում է նրանց, որոնք ան պար կե չտ ո լթ իլ\նը՝ ստով,
աղՀն\ուական մ րն՝ է, $րլառոլմ, 1871/» փրուսիա - մաճարակից , այլ այն «յեղափոիսականներից դ, զրպարտութեամբ ու մատնութեամբ պճնուած,
կան՝ պատերազմէն յետոյ եւ անոր ազգեցոլթեւսն
տակ գրած՝ X Այս գաղափարներ ունէ յումորդ շար ո լ –
(նակողբ միայն կր գրէ գերմանական Հողի վրայ յ
րա յց գա րձեալ օտար մ,յ՜\ն\ է , Փրուս ի ացած անգ ֊ \933է\ն յետոյ ձայնր Զու֊իցերիայէն ելաւ, ոէ֊Ր Հոն մեզմէ մէվն ու միւսր կր Հալածէին * Հրեայ
նոյնն է ։
լիացի մբ, ^էմպրլէյնx Այս մտբգ\ր Գերմաններուն փա խած Էր * դաոնալով մեղի պէս * • : կարծելով, կամ, 1լ րսէին , Հայ եւ Հրեայ ուրիշներ
Համ ար մ իւս ազգեր ր գերելով անոնց էէք"^ԼՈԼ– ԱՀա այս գերմանական գերմարդու Հագին, է Սեղմէ ոմանք արիական կ՝ընգունէին ,
քրիստոնէականր գրեց : Հետեւա\1 քր այն եղաւ որ որ 19 \5ին Հ՛ա լաճ եցաւ Հայ մողովուրգի բնաջնջ֊– ոչ X
Գերմանաց իք մ եհ՛ մասով Հաւատացին այն սուտե մ ան եւ գորտի սաււտծ աչքերով գիտեց զայն՝ :
րուն՝ թէ իրենք տա ր բե բ են , գե րմարդ են , ու ՛Ջարդի մանրամասնութիւնէ երր Պեբլին կր տեղե - Երբ եկաւ 1941/ւ անակնկալը , սուգ իշ\աւ բո
ոլո ռթկալով տեւտոն եա\ն որջէն;, սար կացն ել փոր կադրուէին իրենց դեսպանատան կողմէ, ու Պէթ– լորիս վրայ։ Ամէն հայ, առանց կուսակցական.
ձեցին՝ \ն՚ախ քյւրոպա\ն՝ , յետոյ ամյւողջ աշխարՀրx մ ան Հոլվէկ ղանոն ք ա բկղեր՚ր զետեղել կո ւտար X խտրութեաԱ, , կը վախնար Խորհրդային՛ Մի"՛– ~
Պատերազմին, անոնք լաճտխ 1լերգէին , «երբ մենք Ւ՞նչ գրականէ բան բրին տյզ սպտ\1դ<ր արգիլելու : թեան քայքայումէն ,՝ որ մեր վերչկլ պիտի նշանա -
քալենք, ամէն ինչ ջարդուվւշուր պիտի րլլա յ , ո - Ոչ մէկ բան բրին X Մինակ մէկ Հոգի, մէկ գեր - կէր : Ի՞նչ , նորէն Գերմանիս յ գութին մնալ,
րովՀետեւ տ յսօր մեզի կր պատ կան ի *իերմ անիա , մ ան , Լո*–նչր^ Պ որիս առաւ , ու բո գո քե ց , ու ջանաց 1915^ պէս...–. Մեր
վադյբ ամբողջ աշխար Հր » : օգնել փրկել * գտդրեցՂել եղեռն ր , երբ բանր բա ֊ զա, ,ո1լնհրոճհ սուրբ արիւն\լ*
քՒե ր եւս մ ա րգ տար ո ւի խորՀելոլ ո ր իրեն ց ն՚էն անցած էր արդէն : Եւ֊ 11 վ էր "՚յ՚Լ ^^^1 ^ա՚ՍԴԷՀ » նորէն անխնայ թափհցալ; Նացի զինուոր մը մի
ա շխտ րՀակտ լական ճամբուն վրայ Հրեան ե®ր՛ն է ին ա յգ մ իտկ իյղճամիտ Ղ>եբմ աճ ա ց ին : Տ է բա էր մ ր , այն 10 հայ գերի զին ոլոր կբ գնդակահարէ , ղա^
կեցած՜ որ իրենց ամբողջ թո յն ր թավւեց ին ա յս ՝Բրիստոսի Հաւատարիմ ծառայ մր , Տօքթ» Լէփ– նոն՚ք Հրեայի տեղ վնելով; Գերման կառավարու
խեղճ ու Հալւսծ^ական՝ մողովուրգին գլխուն , ջըն՝– ս իս ւս * * * * Որ պատերազմի րնթա ցքին ի՛սկ ՂՐ^՚Յ ՜ թիւն ր խոշոր ցուցատախտակ մ՛ը տպել տուաւ
ջելով վեց միլիոն Հոգի ել կէլելով ւս\նո\ն՚ց Հարս - « Հ ա յ մ՛ողովուրգին մաՀե ր թ րԴ : Ա տ ի պո ւե ց ա լ ղերի ռուս զի\. ո լորն եր է՛ն, տիպարներ զետեղելով
տ ո ւթ ի ւն ր : Հակառակ անոր որ ա յս «ա յէացեզդ եւ Զսլիցե րիա փախչիլ : Պատերազմէն յետոյ ալ Հ ր– վրան, որոնց մէչ նախ Հայ մը, «սա սա ո րամ ար -
Հոգիով տ ա ր բե ր ազդր Ղ*ե ր մ անն եր ո Լն– տ ո ւա ւ ի– րատաբակեց * «*իերմաՂ՚ի ա ի Հայաստանդ , փաս - դերը (էհշտշ Սոէշաւշոտշհշո) վերնագրին, տակ ՝.
րենց ամէնէն մեծ գիտուեր, Այ\\շթաթ\ ամէնէն տաթուզթեր : Այ ս գերմանական Հոգին էր որ Բ . Գերման դե լ. ե կայաններուն մէչ սովը եւ հիւան -
մեծ՜ գրողր, Ֆրանց Վէրֆլ* ամէնէն խոշոր տնտե– Համ տշխարՀա յին պատերազմ ին՝ նորէն՝ փորձել ղոլթիլնները կը տասանորդէին , կր փճացնէին
սագՀ տերն ոլ քաղաքական գէմքերր , >որո\նք Գեր ռուս գերիները , Հորպէսզի (հուսերը հատնին» ,
մանիան իրենց Հայր են. ի քր կր գա ւան՝ է ին ու կր նո յն խագո մ եղի Հետ , ա\– գամ մ ր մեզ Հրեայ Հռ– ինչպէս ֆրանսական բանակի Խափշիկ՛ներն ալ կա
սլա յքարէ ին փր ուսականութեան >> առաջինն չսւ ր - չ^ակել ուզելով, անգամ մր մեր ե րիտասարգոլ - ղամ ահ ըրած էին։ Եթէ լսածս ճիշդ է, 20.000 հա.1
քերույն մ էջ : Ո*– կր յ ա յ տ ա ր ա ր էին կա րե լի չէ եր թիլեր իր Հաշուին ռազմաճակատ գրկելով բռնի : զինուորական գերի, որոնք անպատուած է թ՝ ,Հի~
կու Հա յր են իքի հ՜առա քելԴ , ուրան ալով ս իոն ակտ– 1933^^՛, Գե բմ ան աՀ ա յե րր, թիւով մօտ չել յետին մարդը, կը մեռնին ժանտատենդէ ,
նոլթհ^ո* Անո\նցմէ մին, Թէ՚ոտոր Վո լֆ , Պեռլի– 800 ազատողներն ալ սովահար մեռնելով։ Ահա այս
նէր քՒակպլաթ Հրէական մեծ՜ օրաթերթին խմբա– Հոգի , շշմած, գրքոյկ մր Հրատարակեցին՝ գեր - պայմաններուն տակ է որ մեր երիտասարդներէս
զքասլետբ , անթ. Հա յո ւթ իւն ր կ\ր ձաղկէ ր իր մաներէն , «Հայոլթիւնր ա ր ի ւԱկան\ո լթ ի լն\ էդ ա ֊ ոմանք, նախընտրելով հաւանական փրկութիւնդ
թերթի էջե՜րէն, իմ բողոքներս զամբիւղ նետելով X նունին, տակ հ Անոնք աբմանացան «Հայերր պէտք ստոյդ մահէն , ստի պո լած , կբ հագնին, նացի հա
է արիական նկատելԴտմգոյն չԽորՀին : իրեքն՚ց կր մ՛աղգեստը :
բաւէր այգ, բայց ոչ Գե ոմաացիներ ո ւն : Հոս ոլ ԵՐ՛ ՀՈԶԵԱՆ
Fonds A.R.A.M
I
