Page 234 - ARM_19-1947_01
P. 234
ՆՈՐ ՍԵՐՈՒՆԴԻՆ ՀԱՄԱՐ տասէբ, նբբարու֊եստ , չթաբաբ ժողովուրդի
բենս յատկութիւները :
Հայ գաղթակաԱճեա% Խէցը
Այգ գաղթականները իրենց պաշտպան ունեցան
ԶԻՆԱՀԱՐԺՈՒԹԻԻՆ֊ Ա (Ը՜ՍԴՈՒ՚եԵԼՈԻԹԻԻ՜ս Ի ՊԱՏԻԻ Աղգերու. Ընկերութիւնը :
Պ– ՎԱԼԱ՜ՍԹԷ՚ն ՍՄԻԹԻ) Հայ յ-ողովուբգբ յաւիտեան երախտապարս,
Վեբքապէս Հա սա ւ. երանելի օրը։ Բարեկենդա իյԱԲ Երէկ հաղորդեր էինք այս սւեղեկա - պիտի մնայ այգ մարդասիրական մեՀ– կազմակեր–
նի արձակուրդի օր երր յ ւս սւ կա ւլ ո լյա ձ Էին ղինա - պութեան, ու մասնաւորապէս քաւն ի մր մեձ դէմ .
վարժութեան յ գրութ՛եան Ա. մասը : Ահաւասիկ մնացհալր , որ կը քերու որ այղ կաղմ ա կե րպո ւթե ան իբր ներկայա
սկսի Պ– Ա– Չօպանհանի հսսւով––— ցուցիչ գաղթականներու շահերն ու իրաւունքներ ր
«Նոր ս ե բն գա կանն ե ր Էն» մաս մլէ, մօա վաթ ֊ «Հայ ժողով ուրգը 1914/՛ սլաա ե ր աւէմէս ատ են պաշտպան Լ ց ի ն , ինչպէս մեծանուն բելեռախոյղ
սուն Հոգի , արտօնուած Էինք մասնակցելու զինա բ ո ս ա կան մ ասնակցութի *–ն մը ո ւն ե ցաւ , Ֆրան– տՖռիթհոֆ Նտնսէհր, կամ անոր յովորղ պ. Հան -
վարժութեան տ սայի եւ իր Գաշնակիցնեըուն կողքին , Ազատու - սոնր։ Նտնսէն այնքան սրտագին յարում մր ունւե–
Ա՚ինէ այգ, մենք վաբժուա^– էինք ա բդէն«բե ր– թեան դատին Համար մղուած այդ մեծ պայքարին/։ ցաւ հայ գաղթակա՛ններու գատին, ոբ մինչեւ իսկ
գան», «մօսին՝» Հրացաններու ել «տասնոց» ատր Ֆրան սա յէն , Ամ եբիկայէն՝ , է/ զ ի պ ւո ո սէն եւ ա յ ք Խորհ. Հայաստան գնաց, ռլյլեց 15.000 հայ գաղ
ճանակի մասերը քանդելու եւ տեղաւորելու գո ր - երկիրներէ Հ ա զա ր ա ւո ր Հայ երիտասարդներ ,ո- թականներ հոն փոխադրել եւ ատոր համար հարկ
ծին Հ Գիտէինք թէ ույդ մա՛ս երէն իւրաքանչիւրը րոնք արիւնռուշտ բռնակալ Աուլթան Համիտի եղաձ– նիւթական օգնութիւնը , դմբա/ստաբար
ինչ գեր կը կատարէ ել անոնց ամէն մէկուն՛ Հա\ն՚– Հրամանով կատարուա^ Հայկական կոտորածներու չգտաւ դաշնակից Աղղերու Կառավա ր ո ւթ իւննե -
դէսլ ինչ զգուշութիւն ել խնամք սլէտք է : շբ քան՛ին ա ւգ եր կի բն ե րը եկած է ին ա սլա ս տ ան ի ք րէն, ան բր սէրն ու յարգանքը հայ ժողովուրդին–
Մեղի տրամագըուած էին 8 «բերդան» ել 3, կամաւոր գրուեցան ֆրանսական բանակին կամ համար չիովԲ արտայայտեց ստուար գրքի մր
«մօսին» Հրացաններ : Անոնցմէ ղատ , մեզ Հետ Աէ բահ սա յ ի կազմած Արեւելեան Լեդէոնին մէք* իսկ մէշ զոր իր Երեւան ճամբորգութենէն վերշ խմբա
սլէտք է առնէինք մեր էսում րին սեփական դէն - Կ՛ովկաս , տասնեակ Հազարներով Հայ երիտասարդ գրեց՝ աշխատակցութեամբ Գաղթակա՝ն\աց Կեգր .
քեբը : ներ , որոնք նո յնպէս Համիտեան շբ քանին Թը ք -1յյ հանձնաժողովի Ընգհ • քարտուղար ողբացեալ Լե
Բարեկենդանի շաբաթուան «Վարդանանց» տօ– Հայաստանէն Անդրկովկասեան Հայաստան փա - ւոն Բաշալեանի եւ որ նուիրուաօ֊ է ամբողջապէս
Գէ էՒ V Լ\ Հաւաքուեցանք «՚Աղոլ^ըսաձո ր» Կ"Հ - խած էին կոտորածի չենթ՛արկուելու Համար, կագ– հայ աղղին ել Խ • Հայաստանին՛ :
ուած , ձոըանման թաղը , ընկերներէն մէկոմն այ - մ եցին կ ամաւս բա կան գունդեր որոնք մ եր ազգա - Հայ ինչպէս եւ ո ո ււ՛ գաղթականներու
գի^1 * Զէնքերը սլաՀ ուած էին նո յն այգիի Հ նձ ան՛ին՝ յին Հ ե բոս ղօրավա բ Անդրանիկի ղեկավարութեան՛ իրաւունքներուն ու շահերուն պաշտպանութեան
մէջ ..
տակ կարեւոր աքակցութիւն մը բերին Գաշնակից– համար եւ Գաղթ՛ կեգր. 3անձն աժ ո ղո վի թաւի ահ
ՀետզՀետէ եկան բոլոր ընկերները, որոնք զա ներու կողմ է Թուրքին դէմ մ ղուած կռիւն ե բուն ։ շանքերոմե, ըրաձ դիմումներուն մեՆապէս օզԽաօ֊
նազան յանձնա րա բութ իւննե րով կը բացակայէ ին : Թուրք կառավարութիւներ իր կատաղութիւն՚բ թա են նաեւ ֆրանսական Արտաքին Գորձ՜ոց նախարա
(էյ կան նաեւ երկու զինավարժները՝ «՛Լ ա ս ա սլ Գրի– վ՛ եց թրքական Հա յաստանի եւ բո վան գա կ օսման րութեան մեձ֊ պաշտօնատարներէն հմուտ իրաւա
գոը»ը եւ «Զինագործ Վազզէն»ը : Առա քինը տեղա եան պետութեան մէք գտնուող Հա յ ազգաբնակու— գէտ Պ՛ էտուար տը Նտվայր եւ անոր յաջորդը Պ՛
ցի ել քաջութեան Համբաւի տիրացած , երկրորդը թեան վրայ, ոբ ՛ամենամեծ մասամբ ան՛զէն ու ան տբ Րէֆֆի , անոնց միշտ թանկագին աջակցութիւն
կո վ կ ա ս ա Հ ա յ , զինա ւլ ո ը ձ եւ լաւ ն,ա\ն առու, փոր պաշտպան էր եւ որուն ե ր իտա սա ը գութ իւնը ար մը ըն&այւաօ– են Հայ Գաղթ՛ Կեղը՛ Տանձնաժողո–
ձուած , քաք կռուող եւ զինա վարմ : դէն յուրք բանակին մէք կը գտնուէր եւ առաքին վի ընղհ ՚ քարտուղար Բաշալեանին– ե ւ Հայ Գաղ
Երկուքն ալ թէեւ կաբճաՀասակ, բայց փամ - զոՀերը տուաւ ա յգ աՀաւոբ ՛աղէտի օրերուն մ էք , թականաց էՍոբհուրգի նախաղահ հ՛անգուցեալ Ա-
փշտակալնեբով սլա ա ո ւ ա ծ իրենզ մարմինները, ի՛ թուրք կառավարութիւն՛ը Օսմանեան պետութեան ղեքսնգր /ցատիսեանին , երբ ասոնք կ՚երթային
րենց «բուխարա» մեծ փ ա փ ա խ ե ի ք , մօսին\ն\երբ , ամ բողք Հայ ազզա բնակութիւնը բնաքնքեչու Հրէ ֊ Ժընեւ, Հ ա յ Գաղթականներու Գատին համար դի
տասն ււ ցնե ր ր , ձե ոնառում րեե րը ել անձնական Հը - չային որոշում բ տուաւ ել զայն մ՚ե^– մասամբ ղոբ– մումներ ընելու։ ժբնեւի պայմ՛անաղիրր , որ կր
մայքը , մեր աչքեբուն^կը սլատկերացնէին՛ երկու 1> աղբեեզց՛. ։ ԱաՀւս տքաոնւա–իև ա տ ա պա բ տ ո ւա է բանաձեւէ ել կր պաշտպանէ հայ ու ռուս ղաղ–
ժողովուրդէն Հարիւր Հազար Հոգի
Հսկաներ ; մ ր կարո թականներոլ իրաւունքները, ել ղայ՚ն՛ շարունակող
Տարիներ վերք մ իա յն , օր մը՝ երբ Վա զգէնի ղացան ճոդոպրիլ պատերազմէն վերք*, ա սլա ս սւ ա - կարգաղբութիւննեբը մ ե օ ֊ մասամբ գոբ&ն են այգ
Հետ՝ Ղ^ալասար գիւղին մէք կը պտտէինւք ^ նկատեցի նելով Աուբիա, Լիբանան ^ Հունաստան , ինչպէս եւ երկու աղնիլ Ֆրանսացիներուն՛.
ո բ ինձմէ բաւական կարճ է ; քանի մը այլ երկիրներ ։ Ա տուար թի՛– մը եկաւ
Վաղգէն իսումբե բո լ բաժնեց մեզ , յանձնե ց խնդրել ասպն քա կան ութի ւն/ը Ձ)րանւսայի մւււլովոլբ– Հիմա յ , ՛Աղգերու Գ ա շ^նա կց ո ւթ ի ւն ը լուօ՜ուե ֊
Հրացաններ ել քսանական փամփուշտ , ասրս կարգ գին ոբ լա յնօրէն բացաւ իր դռները անոնց առք եւ ցաւ, անոր տեղը կ՛՛ա՛նցնի //* իջկաււավա բա կան
մը խրախուսիչ իսօսքեբէ Վերք, սլատուիրեց եւ ինք իսկ Հրալ՜իրեց մա՚Հոլըէ ազատուածնեբու Մասն՛ախումբը, որուն գոլք պատուիրակն էք
չվախնալ, պաղարիւն >ր լլա չ ոեւէ բնգՀարումի պա - այգ զանգուածին մէք գտնուող բազմաթիւ դեռա (7> չ/ան ււ ա յ ի համար , պարոն կուսակալ։ Տեսնելով
բազային եւ կէտ առ կէա կատարել խմբապետին տի որբերէն Հազա բներ դա լու իր Հողին՛ վրայ ապ ձեր ՛արդէն ի ււ կ ա ււ ահ՜ աւլածին՛ քայլերէն՝ տյն վե
բո լո ր Հ րաՀ անո-գննեւրեը րելու % Հայ դաղութը գիտցաւ իր ե ր ախտ աւլիտ ո ւ– հա՛նձն ոգին որով տոգորուաօ՜ էք , մենք լիայոյս
Բոլոր ծխն՚ելոյւլներէն
ծուխը պալան ֊ պա լա ՛՛ն թիւնր յայտնել ֆրանսական ժոգովուբդին , տա ֊֊ ենք Որ գոլք արժանաւոր յաջոբգներէն մին պիտի
կը բարձրանար % Փողոցներ լեցուած էին Համա– ֊ լով անոր ոչ միտ յն չարքաշ , տոկուն , արդիւնա ըլլաք Հայութեան մեօ՜ բարեկամ ւեո֊իթհոֆ Նան–
ղամ կերակուրներու բուրումով։ ՝Բաղաքի բոլոր բեր աշխատաւորներ, վարպետ աբՀ եստաւորնեբ , սէնին : է
Հա յերը խ բա խճանքի մ էք էին : Վար գանի եւ \ 036 այլ եւ արմէքա ւո ր գիտուններ , արուեստագէտներ Այսօր Խ՛ Հ ա յա՛ստանի կառավարութիւնը մեր
կը
նաՀ ատակներ ո լ անուններ կրողներու տօնախմբուՍ ել գրագէտներ : ո իր ելի ինքնավար Հայրենիքին դռն եբը լա յն
թեան/ օրն էր * Ամէն կողմէ կը լսուէին եբղի , ԱՀա ին շո ւ ել ինչպէս Հայ դաղթա կաննե բ ո ւ բանայ գաղթական Հայերուն առքեւ , Ֆրանսայէն
նուագի եւ ցնծութեան աղաղակները Հ ստուար բազմութիւն մը ցրուեցաւ 1914-18/՛ պա ու զանազան այգ երկիրներէ Հայ գաղթականներու
Փողոցներու մէք անցուււաըձը գագբած էր շա՛ տերազմին վերքերը ել անկէց վեր ք զանագան օտար ստուար թի*– մը պիտի երթայ մեր նախաՀ՚այբե -•
տոնց Հ Ա իա յն սպանդանոցի շուները փողոցէ փո - երկիրներու մէք% Ատկէց առաք, Հայ ժողովուրդը, բու Հողին վրա յ մեր Հայրենիքի վեբականդնման
ղոց կը թա՛փառէ ին , առատ սեղաններէն դուրս Հակառակ իր վըայ ծանրացող բիրտ լուծերււլ , եւ վերածաղկմ ան՛ նուիրուա^– աշխատանքն ե բուն
նետ ու ած թ ո ֊ չ 1 ւ ե ղէննե րո ւ ոսկորոտիքը ղտնելոլ եւ ամենամեծ մասամբ կը յամառէր կաււչած մնալ իր մէք իր բաժինը ստանձնել, բայց այն օտար երկիր–
կբծելոԼ Համար : պապենական Հողերուն, գագթոզնեբը քիչ էին եւ նեբուն մ էք ո ր աղնուօբէն իրենց ասսլնքականու -
Այդ սլա Հ ո 1-ն , Հօրեղբօրս տօնախմ բութ իւնը անոնց ալ մ եծ մ ասը Արեւե լքի մէք , իրենց Հայ - թիլքնր շնոբՀ եցին այդ դժբախտ ՛ա պաստանեալնե–
տեղի 1լ ունենա ր մ եր տան մ էք , յիսնեակ մը Հ իւ - րենիքէն ոչ շատ Հեռու (Պոլիս կամ Փ ո քբ-Աս ի ո ք բուն , դեռ պիտի մնան մաս մը Հայ գաղթականէ -
րերու մասնակցութեամբ ել ես կը բացակայէ ի Հ ինչ ին չ քաղաքներ ) 1լ եբթային \աշխատանք փնւտ– ներ, որոնք իրենց Հայրենիքէն թէեւ Հեռու, անոր
Գիտէի թէ՝ Հօ րեղբա յ ր ս պիտի բարկանա յ , ռելու* 1915-18/՛ շբքանին թուրք ղեկավարներուն օգնելու Համար իրենց բոլոր կարելին։ պիտի ընեն։
երբ ուրիշ պատանիներու երգելու , արտասանելու ու ժ ո ղո վո ւր դին գո բծած անօրինակ ոճիրն է որ ՎստաՀ ենք որ այգ գաղթականները ձեր մէք , պի
ատեն զիս չգտնէ* Հյատոնց այրիացած մայրս, սա իւղ ե զ օսմանեան պետութեան՛ Հայ ազգաբն՛ակու- տի գտնեն իրենց իրաւունքներուն ու շաՀեբուն
Հօրս սպանութեան տխուր մանրամասնութիւննե - թեան մնացորդները ամենտամեծ մասով գազթել ա– աւլնիլ ո ւ կորովի պաշտպան մը» ։
բը պիտի վեըյիշէ եւ լայ՛. Հիւբեր պիտի Հարցնեն զատասէր երկիրներ եւ Հոն ի յայտ բեբեյ աշիւա^ Ամէնէն վերք խօսեցաւ Հայ Գաղթականաց
իմ բացակայութեան պատճառր ել տն՛եցին երբ ԽոբՀոլրդի նաւ իւ ա,լ սյՀ Հրանա Աամուէլ, որ ալք ու՜
յարմարագոյն պատասխան մը փնտռելու պիտի նեց Պ • Վալանթէն Սմիթը յանուն իր ներկայացա-
Հարկադրուին ^ ու պիտի անճրկին : ւենիներ ո ւ ետեւը 7 յց կապած սյ ո ո ւ Լ ցաձ կաղմ՛ակեր պութեան ել յաջողութիւն մաղ -
մէք եւ կը սպասէ ինք Համազարկերու ո բոտում
Եւ ինչ սարսափելի վիճակի պիտի մատնոլէին ին։ թեց անոր; Համաոօտակի յիշելէ վերջ թէ ինչպէս
մերոնք, եթէ այդ գիշեր, մեր վտանգաւոր ճամ - Թուր ք ոստիկանապետ ը «ետ դարձ »ի Հ րամ ան Հայերը «գաղթական» դարձան , շեշտեց Ֆրանսա–
բորդո ւթե ան րնթացքին ընգՀա րէ ինք թուրք պա– -• տուաւ ել բոլոր ձիաւորները խառն ի խուռն դար յի ասպնջականութիւնը Հայերուն հանդէպ թէ՛
Հակախումբերու Հետ ել սպաննուէի , կը մտածէի՛. ձան եւմտան այն փողոց՛ը , ուրկէ դուրս եկածէ ին : մայր հայրենիքին ել թէ իր հոգատարութեան են
Հէք բ բ շ ա ր յ ե լո ւ Հրամանը տրուեցաւ, պատին՛ Վաղգէն՝ , ՚Լասաքււլ Գրիղոբ եւ յառաք ա պաՀնե թակայ երկիր՛ներու մէջ Աուբիա եւ Լիբանան ,
քով կեցան խում րին յառաքապաՀ\նեը՝ը, ապա չորս բը Հետապնդեցին նաՀանքող պաՀակախումբը մին ուր ապաստանեցան աւելի քան 150.000 Հտյեր 1921
շարք կազմած նորակոչներ ել ի վեր ք ո յ , վերքա - չեւ յաքորգ փողոցին ծայրր եւ աբադօբէն վերա - Հոկտեմբերին Անգարայի մէջ 3)բանքլէն Պ ույեոնի
պաՀնեբը Հ դար ձան ստորագրած ձանօթ դաշն՛ադրէն վերջ, որուն հի
« Վասասլ Գբիզոբ» տասնացբ փայտեայ պատ - քԱումբը շաբժելոլ Հրաման տրուեցաւ եւ մեն ո ման վրայ Ֆրանսացիները պարպեցին կիլիկիան :
եանւէն Հանեց եւ կոթին (ղօնթաղ) ամբացուց , այդ նեղ վազայի ծա յրէն առանձին առանձին պիտի Բոլոր դաշնակից երկիրներուն մէջ Ֆրան սան ա -
պատկէն– ցատկեց փոզոցբ, իրեն Հետեւեցան յա - ցատկէինք, որպէսղի, թշնամին եթէ դարանակալ ռաջինն էր որ յ ա յ ն բացաւ իր գուոները Հայերուն
ռաքասլաՀնեբ եւ ապա մենք ու վեըքապաՀնեըր % սպասէ ր փղոցի մ իւս ծա յբբ , չկարենա ր վնասեք աո.ջ%լ :
Ան/ցանք վ՚ոքրիկ փայտէ կամ ուր քէն– ու բռնե - մեղի : Լայնութիւն կամ երկայնութիւն ցատկելու « Հայերը երախտ՛ապարտ եղան Ֆրանսայի
վտանգաւոր պատե -
ո էնք դէոլի Գաձտ 1 Ս օ լախ ե ան են ց անտառը տանող վարժ , մէկ ո ստումով կ ՝ անցն է ինք հանդէպ, ըսաւ Հրանա Աամուէլ, վերջին
փողոցին ճամբան : Վայրէն I րաղմին իրենց արիւնը խաոնելով ֆրանսականին՛
Մէկ քիլոմեթր քալելով, մենք անցած֊ կ՚ըլլա Երբ այս ցատկելու կէս մը եբկիւղալի , կէս մր հետ : Ասկէ զատ իբրեւ աշխատունակ ել տոկուն
յինք «Միրաւի Ջատըբ» կոչուած թազամասի ծայ– կատակերգական աշխատ ան քբ վերքացաւ^Հ րաՀանգ տարր մը մեծապէս սատարեցին Ֆրանսայի վերա–
րէն , որ վտանգաւոր ՚ ո ե ղ մը կը Համարուէր։ Անկէ ստացանք վաղեյ ոտքի ծայրեբոլ վրայ, մօտակայ շինական՛ աշխատանքնեբուն :
անցնելէ վերք, ընղՀարումի Հաւանականութիւն մէկ փոգոցն ալ կտրելու Համար* Ֆրանս՛ացիներու ել Հայերու յս ՚ բաբե բու *
ներբ կը նուազէին : կը վազէինք զգուշաւոր , բայց թռչունի թեթե թիլսներբ շատ հին պատմութիւն ունին ւ ^էի/իկ/"՛՛
Հազիւ Հին՜դ Հարիւր մեթր անցած, քովընտի ւութեամբ եւ արագութեամբ՛. Գժբախտաբար թագաւորութեան օրերուն, \3րգ եւ 14 դարերուն՛)
նեղ փողոցէն գուբս ելան թուրք ձիաւոր պաՀա ՛՜ ձիւնբ կը ճրճռար մեր ոտքերուն տակ, երբեմն հայ թագաւորները աոանձ՚ն ա շնոր հն ե ր ա ո ւ ահ
կախում բը : նոյն իսկ սայթաքումի եւ անկումի պատճառ դառ են
« ՝Բի՚մ աիր օ՛ * • • Լո^վ է), գոռաց ոստի նալով ։ ֆրանսացի վաճառականւնեբուն , որոնք \) արսի ՜
կան ապետւբ * I)օլախեանենց անտառի մէք Հանգստացանք ։ լիայէն , ՚քյիմէն, \,աբպոնէն ու Մոնվւկլիէէնւ ս՚պ ՜
Ֆէտայի, խրոխտ ու սաՀմռկեց ո ւց ի չ ձայ Վազդէն ու ՚Լասապը գւսշւոր եւ մեր կտրած ,բանք կը տանէին կ իլիկիա ; Այգ թ ադա լ ււ րնւե լ՚ո ՚
նով մը գոռաց «՚Լասապ Գրիդո ը»ը, յառաքապաՀ - ճամբան կէս ժամէ աւելի ուշի) ուշով վթւնելէ վերք* Հրովարտակները ցարդ պաՀուած են– Ե՛ բոպ"՚յ1՛
ներու Հետ ծունկի ղալով եւ մօսինը շ/"շխկա - Համոզուեցան որ պաՀա կախումբը մեզի չի Հետա Մ տտենադաբաննե բուն մէք։
ցնե լով։ պնդեր ։ « Փոխադարձաբար ,
Ակնթարթ
ի մը մէ9 աեղաւո բուեցանք Հաստ Վ. ՀԱՄԱԶԱՍՊ \7րգ գարուն Ֆր»՚"՚""1/՛
թագաւորները՝ Լուգովիկոս ԺԳ • եւ ԺԳ • , թ>է"1էս
նաեւ իրենց ականաւոր նախարարներր՝ կա Ր՛՛՛է ՚
Fonds A.R.A.M
բենս յատկութիւները :
Հայ գաղթակաԱճեա% Խէցը
Այգ գաղթականները իրենց պաշտպան ունեցան
ԶԻՆԱՀԱՐԺՈՒԹԻԻՆ֊ Ա (Ը՜ՍԴՈՒ՚եԵԼՈԻԹԻԻ՜ս Ի ՊԱՏԻԻ Աղգերու. Ընկերութիւնը :
Պ– ՎԱԼԱ՜ՍԹԷ՚ն ՍՄԻԹԻ) Հայ յ-ողովուբգբ յաւիտեան երախտապարս,
Վեբքապէս Հա սա ւ. երանելի օրը։ Բարեկենդա իյԱԲ Երէկ հաղորդեր էինք այս սւեղեկա - պիտի մնայ այգ մարդասիրական մեՀ– կազմակեր–
նի արձակուրդի օր երր յ ւս սւ կա ւլ ո լյա ձ Էին ղինա - պութեան, ու մասնաւորապէս քաւն ի մր մեձ դէմ .
վարժութեան յ գրութ՛եան Ա. մասը : Ահաւասիկ մնացհալր , որ կը քերու որ այղ կաղմ ա կե րպո ւթե ան իբր ներկայա
սկսի Պ– Ա– Չօպանհանի հսսւով––— ցուցիչ գաղթականներու շահերն ու իրաւունքներ ր
«Նոր ս ե բն գա կանն ե ր Էն» մաս մլէ, մօա վաթ ֊ «Հայ ժողով ուրգը 1914/՛ սլաա ե ր աւէմէս ատ են պաշտպան Լ ց ի ն , ինչպէս մեծանուն բելեռախոյղ
սուն Հոգի , արտօնուած Էինք մասնակցելու զինա բ ո ս ա կան մ ասնակցութի *–ն մը ո ւն ե ցաւ , Ֆրան– տՖռիթհոֆ Նտնսէհր, կամ անոր յովորղ պ. Հան -
վարժութեան տ սայի եւ իր Գաշնակիցնեըուն կողքին , Ազատու - սոնր։ Նտնսէն այնքան սրտագին յարում մր ունւե–
Ա՚ինէ այգ, մենք վաբժուա^– էինք ա բդէն«բե ր– թեան դատին Համար մղուած այդ մեծ պայքարին/։ ցաւ հայ գաղթակա՛ններու գատին, ոբ մինչեւ իսկ
գան», «մօսին՝» Հրացաններու ել «տասնոց» ատր Ֆրան սա յէն , Ամ եբիկայէն՝ , է/ զ ի պ ւո ո սէն եւ ա յ ք Խորհ. Հայաստան գնաց, ռլյլեց 15.000 հայ գաղ
ճանակի մասերը քանդելու եւ տեղաւորելու գո ր - երկիրներէ Հ ա զա ր ա ւո ր Հայ երիտասարդներ ,ո- թականներ հոն փոխադրել եւ ատոր համար հարկ
ծին Հ Գիտէինք թէ ույդ մա՛ս երէն իւրաքանչիւրը րոնք արիւնռուշտ բռնակալ Աուլթան Համիտի եղաձ– նիւթական օգնութիւնը , դմբա/ստաբար
ինչ գեր կը կատարէ ել անոնց ամէն մէկուն՛ Հա\ն՚– Հրամանով կատարուա^ Հայկական կոտորածներու չգտաւ դաշնակից Աղղերու Կառավա ր ո ւթ իւննե -
դէսլ ինչ զգուշութիւն ել խնամք սլէտք է : շբ քան՛ին ա ւգ եր կի բն ե րը եկած է ին ա սլա ս տ ան ի ք րէն, ան բր սէրն ու յարգանքը հայ ժողովուրդին–
Մեղի տրամագըուած էին 8 «բերդան» ել 3, կամաւոր գրուեցան ֆրանսական բանակին կամ համար չիովԲ արտայայտեց ստուար գրքի մր
«մօսին» Հրացաններ : Անոնցմէ ղատ , մեզ Հետ Աէ բահ սա յ ի կազմած Արեւելեան Լեդէոնին մէք* իսկ մէշ զոր իր Երեւան ճամբորգութենէն վերշ խմբա
սլէտք է առնէինք մեր էսում րին սեփական դէն - Կ՛ովկաս , տասնեակ Հազարներով Հայ երիտասարդ գրեց՝ աշխատակցութեամբ Գաղթակա՝ն\աց Կեգր .
քեբը : ներ , որոնք նո յնպէս Համիտեան շբ քանին Թը ք -1յյ հանձնաժողովի Ընգհ • քարտուղար ողբացեալ Լե
Բարեկենդանի շաբաթուան «Վարդանանց» տօ– Հայաստանէն Անդրկովկասեան Հայաստան փա - ւոն Բաշալեանի եւ որ նուիրուաօ֊ է ամբողջապէս
Գէ էՒ V Լ\ Հաւաքուեցանք «՚Աղոլ^ըսաձո ր» Կ"Հ - խած էին կոտորածի չենթ՛արկուելու Համար, կագ– հայ աղղին ել Խ • Հայաստանին՛ :
ուած , ձոըանման թաղը , ընկերներէն մէկոմն այ - մ եցին կ ամաւս բա կան գունդեր որոնք մ եր ազգա - Հայ ինչպէս եւ ո ո ււ՛ գաղթականներու
գի^1 * Զէնքերը սլաՀ ուած էին նո յն այգիի Հ նձ ան՛ին՝ յին Հ ե բոս ղօրավա բ Անդրանիկի ղեկավարութեան՛ իրաւունքներուն ու շահերուն պաշտպանութեան
մէջ ..
տակ կարեւոր աքակցութիւն մը բերին Գաշնակից– համար եւ Գաղթ՛ կեգր. 3անձն աժ ո ղո վի թաւի ահ
ՀետզՀետէ եկան բոլոր ընկերները, որոնք զա ներու կողմ է Թուրքին դէմ մ ղուած կռիւն ե բուն ։ շանքերոմե, ըրաձ դիմումներուն մեՆապէս օզԽաօ֊
նազան յանձնա րա բութ իւննե րով կը բացակայէ ին : Թուրք կառավարութիւներ իր կատաղութիւն՚բ թա են նաեւ ֆրանսական Արտաքին Գորձ՜ոց նախարա
(էյ կան նաեւ երկու զինավարժները՝ «՛Լ ա ս ա սլ Գրի– վ՛ եց թրքական Հա յաստանի եւ բո վան գա կ օսման րութեան մեձ֊ պաշտօնատարներէն հմուտ իրաւա
գոը»ը եւ «Զինագործ Վազզէն»ը : Առա քինը տեղա եան պետութեան մէք գտնուող Հա յ ազգաբնակու— գէտ Պ՛ էտուար տը Նտվայր եւ անոր յաջորդը Պ՛
ցի ել քաջութեան Համբաւի տիրացած , երկրորդը թեան վրայ, ոբ ՛ամենամեծ մասամբ ան՛զէն ու ան տբ Րէֆֆի , անոնց միշտ թանկագին աջակցութիւն
կո վ կ ա ս ա Հ ա յ , զինա ւլ ո ը ձ եւ լաւ ն,ա\ն առու, փոր պաշտպան էր եւ որուն ե ր իտա սա ը գութ իւնը ար մը ըն&այւաօ– են Հայ Գաղթ՛ Կեղը՛ Տանձնաժողո–
ձուած , քաք կռուող եւ զինա վարմ : դէն յուրք բանակին մէք կը գտնուէր եւ առաքին վի ընղհ ՚ քարտուղար Բաշալեանին– ե ւ Հայ Գաղ
Երկուքն ալ թէեւ կաբճաՀասակ, բայց փամ - զոՀերը տուաւ ա յգ աՀաւոբ ՛աղէտի օրերուն մ էք , թականաց էՍոբհուրգի նախաղահ հ՛անգուցեալ Ա-
փշտակալնեբով սլա ա ո ւ ա ծ իրենզ մարմինները, ի՛ թուրք կառավարութիւն՛ը Օսմանեան պետութեան ղեքսնգր /ցատիսեանին , երբ ասոնք կ՚երթային
րենց «բուխարա» մեծ փ ա փ ա խ ե ի ք , մօսին\ն\երբ , ամ բողք Հայ ազզա բնակութիւնը բնաքնքեչու Հրէ ֊ Ժընեւ, Հ ա յ Գաղթականներու Գատին համար դի
տասն ււ ցնե ր ր , ձե ոնառում րեե րը ել անձնական Հը - չային որոշում բ տուաւ ել զայն մ՚ե^– մասամբ ղոբ– մումներ ընելու։ ժբնեւի պայմ՛անաղիրր , որ կր
մայքը , մեր աչքեբուն^կը սլատկերացնէին՛ երկու 1> աղբեեզց՛. ։ ԱաՀւս տքաոնւա–իև ա տ ա պա բ տ ո ւա է բանաձեւէ ել կր պաշտպանէ հայ ու ռուս ղաղ–
ժողովուրդէն Հարիւր Հազար Հոգի
Հսկաներ ; մ ր կարո թականներոլ իրաւունքները, ել ղայ՚ն՛ շարունակող
Տարիներ վերք մ իա յն , օր մը՝ երբ Վա զգէնի ղացան ճոդոպրիլ պատերազմէն վերք*, ա սլա ս սւ ա - կարգաղբութիւննեբը մ ե օ ֊ մասամբ գոբ&ն են այգ
Հետ՝ Ղ^ալասար գիւղին մէք կը պտտէինւք ^ նկատեցի նելով Աուբիա, Լիբանան ^ Հունաստան , ինչպէս եւ երկու աղնիլ Ֆրանսացիներուն՛.
ո բ ինձմէ բաւական կարճ է ; քանի մը այլ երկիրներ ։ Ա տուար թի՛– մը եկաւ
Վաղգէն իսումբե բո լ բաժնեց մեզ , յանձնե ց խնդրել ասպն քա կան ութի ւն/ը Ձ)րանւսայի մւււլովոլբ– Հիմա յ , ՛Աղգերու Գ ա շ^նա կց ո ւթ ի ւն ը լուօ՜ուե ֊
Հրացաններ ել քսանական փամփուշտ , ասրս կարգ գին ոբ լա յնօրէն բացաւ իր դռները անոնց առք եւ ցաւ, անոր տեղը կ՛՛ա՛նցնի //* իջկաււավա բա կան
մը խրախուսիչ իսօսքեբէ Վերք, սլատուիրեց եւ ինք իսկ Հրալ՜իրեց մա՚Հոլըէ ազատուածնեբու Մասն՛ախումբը, որուն գոլք պատուիրակն էք
չվախնալ, պաղարիւն >ր լլա չ ոեւէ բնգՀարումի պա - այգ զանգուածին մէք գտնուող բազմաթիւ դեռա (7> չ/ան ււ ա յ ի համար , պարոն կուսակալ։ Տեսնելով
բազային եւ կէտ առ կէա կատարել խմբապետին տի որբերէն Հազա բներ դա լու իր Հողին՛ վրայ ապ ձեր ՛արդէն ի ււ կ ա ււ ահ՜ աւլածին՛ քայլերէն՝ տյն վե
բո լո ր Հ րաՀ անո-գննեւրեը րելու % Հայ դաղութը գիտցաւ իր ե ր ախտ աւլիտ ո ւ– հա՛նձն ոգին որով տոգորուաօ՜ էք , մենք լիայոյս
Բոլոր ծխն՚ելոյւլներէն
ծուխը պալան ֊ պա լա ՛՛ն թիւնր յայտնել ֆրանսական ժոգովուբդին , տա ֊֊ ենք Որ գոլք արժանաւոր յաջոբգներէն մին պիտի
կը բարձրանար % Փողոցներ լեցուած էին Համա– ֊ լով անոր ոչ միտ յն չարքաշ , տոկուն , արդիւնա ըլլաք Հայութեան մեօ՜ բարեկամ ւեո֊իթհոֆ Նան–
ղամ կերակուրներու բուրումով։ ՝Բաղաքի բոլոր բեր աշխատաւորներ, վարպետ աբՀ եստաւորնեբ , սէնին : է
Հա յերը խ բա խճանքի մ էք էին : Վար գանի եւ \ 036 այլ եւ արմէքա ւո ր գիտուններ , արուեստագէտներ Այսօր Խ՛ Հ ա յա՛ստանի կառավարութիւնը մեր
կը
նաՀ ատակներ ո լ անուններ կրողներու տօնախմբուՍ ել գրագէտներ : ո իր ելի ինքնավար Հայրենիքին դռն եբը լա յն
թեան/ օրն էր * Ամէն կողմէ կը լսուէին եբղի , ԱՀա ին շո ւ ել ինչպէս Հայ դաղթա կաննե բ ո ւ բանայ գաղթական Հայերուն առքեւ , Ֆրանսայէն
նուագի եւ ցնծութեան աղաղակները Հ ստուար բազմութիւն մը ցրուեցաւ 1914-18/՛ պա ու զանազան այգ երկիրներէ Հայ գաղթականներու
Փողոցներու մէք անցուււաըձը գագբած էր շա՛ տերազմին վերքերը ել անկէց վեր ք զանագան օտար ստուար թի*– մը պիտի երթայ մեր նախաՀ՚այբե -•
տոնց Հ Ա իա յն սպանդանոցի շուները փողոցէ փո - երկիրներու մէք% Ատկէց առաք, Հայ ժողովուրդը, բու Հողին վրա յ մեր Հայրենիքի վեբականդնման
ղոց կը թա՛փառէ ին , առատ սեղաններէն դուրս Հակառակ իր վըայ ծանրացող բիրտ լուծերււլ , եւ վերածաղկմ ան՛ նուիրուա^– աշխատանքն ե բուն
նետ ու ած թ ո ֊ չ 1 ւ ե ղէննե րո ւ ոսկորոտիքը ղտնելոլ եւ ամենամեծ մասամբ կը յամառէր կաււչած մնալ իր մէք իր բաժինը ստանձնել, բայց այն օտար երկիր–
կբծելոԼ Համար : պապենական Հողերուն, գագթոզնեբը քիչ էին եւ նեբուն մ էք ո ր աղնուօբէն իրենց ասսլնքականու -
Այդ սլա Հ ո 1-ն , Հօրեղբօրս տօնախմ բութ իւնը անոնց ալ մ եծ մ ասը Արեւե լքի մէք , իրենց Հայ - թիլքնր շնոբՀ եցին այդ դժբախտ ՛ա պաստանեալնե–
տեղի 1լ ունենա ր մ եր տան մ էք , յիսնեակ մը Հ իւ - րենիքէն ոչ շատ Հեռու (Պոլիս կամ Փ ո քբ-Աս ի ո ք բուն , դեռ պիտի մնան մաս մը Հայ գաղթականէ -
րերու մասնակցութեամբ ել ես կը բացակայէ ի Հ ինչ ին չ քաղաքներ ) 1լ եբթային \աշխատանք փնւտ– ներ, որոնք իրենց Հայրենիքէն թէեւ Հեռու, անոր
Գիտէի թէ՝ Հօ րեղբա յ ր ս պիտի բարկանա յ , ռելու* 1915-18/՛ շբքանին թուրք ղեկավարներուն օգնելու Համար իրենց բոլոր կարելին։ պիտի ընեն։
երբ ուրիշ պատանիներու երգելու , արտասանելու ու ժ ո ղո վո ւր դին գո բծած անօրինակ ոճիրն է որ ՎստաՀ ենք որ այգ գաղթականները ձեր մէք , պի
ատեն զիս չգտնէ* Հյատոնց այրիացած մայրս, սա իւղ ե զ օսմանեան պետութեան՛ Հայ ազգաբն՛ակու- տի գտնեն իրենց իրաւունքներուն ու շաՀեբուն
Հօրս սպանութեան տխուր մանրամասնութիւննե - թեան մնացորդները ամենտամեծ մասով գազթել ա– աւլնիլ ո ւ կորովի պաշտպան մը» ։
բը պիտի վեըյիշէ եւ լայ՛. Հիւբեր պիտի Հարցնեն զատասէր երկիրներ եւ Հոն ի յայտ բեբեյ աշիւա^ Ամէնէն վերք խօսեցաւ Հայ Գաղթականաց
իմ բացակայութեան պատճառր ել տն՛եցին երբ ԽոբՀոլրդի նաւ իւ ա,լ սյՀ Հրանա Աամուէլ, որ ալք ու՜
յարմարագոյն պատասխան մը փնտռելու պիտի նեց Պ • Վալանթէն Սմիթը յանուն իր ներկայացա-
Հարկադրուին ^ ու պիտի անճրկին : ւենիներ ո ւ ետեւը 7 յց կապած սյ ո ո ւ Լ ցաձ կաղմ՛ակեր պութեան ել յաջողութիւն մաղ -
մէք եւ կը սպասէ ինք Համազարկերու ո բոտում
Եւ ինչ սարսափելի վիճակի պիտի մատնոլէին ին։ թեց անոր; Համաոօտակի յիշելէ վերջ թէ ինչպէս
մերոնք, եթէ այդ գիշեր, մեր վտանգաւոր ճամ - Թուր ք ոստիկանապետ ը «ետ դարձ »ի Հ րամ ան Հայերը «գաղթական» դարձան , շեշտեց Ֆրանսա–
բորդո ւթե ան րնթացքին ընգՀա րէ ինք թուրք պա– -• տուաւ ել բոլոր ձիաւորները խառն ի խուռն դար յի ասպնջականութիւնը Հայերուն հանդէպ թէ՛
Հակախումբերու Հետ ել սպաննուէի , կը մտածէի՛. ձան եւմտան այն փողոց՛ը , ուրկէ դուրս եկածէ ին : մայր հայրենիքին ել թէ իր հոգատարութեան են
Հէք բ բ շ ա ր յ ե լո ւ Հրամանը տրուեցաւ, պատին՛ Վաղգէն՝ , ՚Լասաքււլ Գրիղոբ եւ յառաք ա պաՀնե թակայ երկիր՛ներու մէջ Աուբիա եւ Լիբանան ,
քով կեցան խում րին յառաքապաՀ\նեը՝ը, ապա չորս բը Հետապնդեցին նաՀանքող պաՀակախումբը մին ուր ապաստանեցան աւելի քան 150.000 Հտյեր 1921
շարք կազմած նորակոչներ ել ի վեր ք ո յ , վերքա - չեւ յաքորգ փողոցին ծայրր եւ աբադօբէն վերա - Հոկտեմբերին Անգարայի մէջ 3)բանքլէն Պ ույեոնի
պաՀնեբը Հ դար ձան ստորագրած ձանօթ դաշն՛ադրէն վերջ, որուն հի
« Վասասլ Գբիզոբ» տասնացբ փայտեայ պատ - քԱումբը շաբժելոլ Հրաման տրուեցաւ եւ մեն ո ման վրայ Ֆրանսացիները պարպեցին կիլիկիան :
եանւէն Հանեց եւ կոթին (ղօնթաղ) ամբացուց , այդ նեղ վազայի ծա յրէն առանձին առանձին պիտի Բոլոր դաշնակից երկիրներուն մէջ Ֆրան սան ա -
պատկէն– ցատկեց փոզոցբ, իրեն Հետեւեցան յա - ցատկէինք, որպէսղի, թշնամին եթէ դարանակալ ռաջինն էր որ յ ա յ ն բացաւ իր գուոները Հայերուն
ռաքասլաՀնեբ եւ ապա մենք ու վեըքապաՀնեըր % սպասէ ր փղոցի մ իւս ծա յբբ , չկարենա ր վնասեք աո.ջ%լ :
Ան/ցանք վ՚ոքրիկ փայտէ կամ ուր քէն– ու բռնե - մեղի : Լայնութիւն կամ երկայնութիւն ցատկելու « Հայերը երախտ՛ապարտ եղան Ֆրանսայի
վտանգաւոր պատե -
ո էնք դէոլի Գաձտ 1 Ս օ լախ ե ան են ց անտառը տանող վարժ , մէկ ո ստումով կ ՝ անցն է ինք հանդէպ, ըսաւ Հրանա Աամուէլ, վերջին
փողոցին ճամբան : Վայրէն I րաղմին իրենց արիւնը խաոնելով ֆրանսականին՛
Մէկ քիլոմեթր քալելով, մենք անցած֊ կ՚ըլլա Երբ այս ցատկելու կէս մը եբկիւղալի , կէս մր հետ : Ասկէ զատ իբրեւ աշխատունակ ել տոկուն
յինք «Միրաւի Ջատըբ» կոչուած թազամասի ծայ– կատակերգական աշխատ ան քբ վերքացաւ^Հ րաՀանգ տարր մը մեծապէս սատարեցին Ֆրանսայի վերա–
րէն , որ վտանգաւոր ՚ ո ե ղ մը կը Համարուէր։ Անկէ ստացանք վաղեյ ոտքի ծայրեբոլ վրայ, մօտակայ շինական՛ աշխատանքնեբուն :
անցնելէ վերք, ընղՀարումի Հաւանականութիւն մէկ փոգոցն ալ կտրելու Համար* Ֆրանս՛ացիներու ել Հայերու յս ՚ բաբե բու *
ներբ կը նուազէին : կը վազէինք զգուշաւոր , բայց թռչունի թեթե թիլսներբ շատ հին պատմութիւն ունին ւ ^էի/իկ/"՛՛
Հազիւ Հին՜դ Հարիւր մեթր անցած, քովընտի ւութեամբ եւ արագութեամբ՛. Գժբախտաբար թագաւորութեան օրերուն, \3րգ եւ 14 դարերուն՛)
նեղ փողոցէն գուբս ելան թուրք ձիաւոր պաՀա ՛՜ ձիւնբ կը ճրճռար մեր ոտքերուն տակ, երբեմն հայ թագաւորները աոանձ՚ն ա շնոր հն ե ր ա ո ւ ահ
կախում բը : նոյն իսկ սայթաքումի եւ անկումի պատճառ դառ են
« ՝Բի՚մ աիր օ՛ * • • Լո^վ է), գոռաց ոստի նալով ։ ֆրանսացի վաճառականւնեբուն , որոնք \) արսի ՜
կան ապետւբ * I)օլախեանենց անտառի մէք Հանգստացանք ։ լիայէն , ՚քյիմէն, \,աբպոնէն ու Մոնվւկլիէէնւ ս՚պ ՜
Ֆէտայի, խրոխտ ու սաՀմռկեց ո ւց ի չ ձայ Վազդէն ու ՚Լասապը գւսշւոր եւ մեր կտրած ,բանք կը տանէին կ իլիկիա ; Այգ թ ադա լ ււ րնւե լ՚ո ՚
նով մը գոռաց «՚Լասապ Գրիդո ը»ը, յառաքապաՀ - ճամբան կէս ժամէ աւելի ուշի) ուշով վթւնելէ վերք* Հրովարտակները ցարդ պաՀուած են– Ե՛ բոպ"՚յ1՛
ներու Հետ ծունկի ղալով եւ մօսինը շ/"շխկա - Համոզուեցան որ պաՀա կախումբը մեզի չի Հետա Մ տտենադաբաննե բուն մէք։
ցնե լով։ պնդեր ։ « Փոխադարձաբար ,
Ակնթարթ
ի մը մէ9 աեղաւո բուեցանք Հաստ Վ. ՀԱՄԱԶԱՍՊ \7րգ գարուն Ֆր»՚"՚""1/՛
թագաւորները՝ Լուգովիկոս ԺԳ • եւ ԺԳ • , թ>է"1էս
նաեւ իրենց ականաւոր նախարարներր՝ կա Ր՛՛՛է ՚
Fonds A.R.A.M
