Page 201 - ARM_19-1946_04

&3 1

Կարճ կապելով, կ՛անոնիս՛ Տարեգրքին : •Րսան Ա Ա գ ւ ի ա ց ի թղթակիցը եւ Հ ա գ ե դ Պ* Փրայս ի հարցումին պատասխանելով կը

եւ. Հինգ տարի է որ արտասահման կ՚ապրինք , բայց յայտնենք թէ դժբախտաբար Պատրիարք չունինք

"Լ "՞էկ փոփոխութեան ենթարկուած ենք; կար - ներկայիս ու կ՝ աւե լցնեն՛ք թէ Նաքո յեանՊ ատ ր իաք–

ծէք արտաքին աշխարհին հետ գործ չունինք , հւ ԽԱԲ— ինչպէս գթած էինք երէկ, «Մանչէս. քին անակնկալ վախճանումէն ի վե ք թափուր կը
թ-ըր Կարաիիր;ն» թ^թակիցր, Փրա՚յս, Պոլիս այ -
կ՚ապրինք թուքքիոյ մէկ հեռաւոր գաւաոՀը։ ինչ֊ ցելած է երկա֊ շարար սան աջ : «Հայ՛երէնէ արմ արա մնայ պատրիարքական աթոռը :
թ-երր֊ին թ-ղթ՚ակիցր իարհրո.այի|Թ եիւպաաաւարա.
"(է" Կ՝Բ"Է տարեգիրքը =֊- եկաւ Պաըթեւացին , նին մէջ հանդիպած ըլլալով անգլիացի թղթակցին , Շ ՛ո ս՛ կ՚ախորժիմ հայ եկեղեցական արարո­
հետեւեալ ա՚եղեկոսր^իՆնները կր հաղորդէ
Հռովմէացին••, Պարսիկք, Աելճոլկը, թուրքն ու ղութիւներէն եւ կ՛ուզեմ այցելեք հայ եկեղեցի

Թաթարը, Մոնկո/ն ու Արաբը, Տ ո յնն ու Բիլզան– մը։ Կարծեմ եկեղեցի մը ունիք թօքաթլեան պան­

՛ք՛ցի՛" I Տիգրանակերտը մնաց Տիգըանակերտ ՛իսկ դոկին կռնակը։ Ուրիշ առիթով այցելած եմ :

գնաց օտար աշխարհ, Ամերիկա , Ֆրանսա, Եգիպ­ Եի^է կր վ՚ափաքիք Հայերէն իսօսինք^ որով– Կ՚ապրի՞ թէ մեռած է թօքաթլեանի վարձակալ Պ–

տոս ու Ափրիկէ , Տունաստան ել Պոլիս , Աուրիա Հետեւ Հայերէն ալ գիտեմ ; Մ կրաիչ թօքաթլե անք ;

ո լ Լի քան ՛ան , մնաց միշտ Տի գբանակեբտց ի , ան­ Ե֊~ առանց պատասիսանի ս սլա ո ե լու , Պ* Փրայս ՈգՀ է Նիս կը գտնոկի :

հաղորդ իր շրջանակին –.Թերթ ,ամսագիր կամ գիրք Հայերէնով կր Հարցնէ մեղի* ի^նչպէս էք : « է/ատ ուրախ եմ» կ՚ըսէ Պ* Փրայս, հա -

հրատարակեցի՛՛նք, "ւրիշնիլթ եւ դրամագլուխ ֊Պ՚֊րիշ րառեր ալ գիտէի , բայց մոռցեր եմ՛։ Եթէ յեբէն, արտասանելով նաեւ այս նախադասութիւնը ;

չունինք կարճես . անմիքապէս կը պատկերաղար - չեմ սխալիր յ Հա ւ լեզուն գեղեցիկ Հոմանիշ մր ու— ^^ցցէ՚Ք) հայերէնի ձեր պաշարը բաւական

դենք հետեւեալ նկարներով,֊– Տիգրան Բ. Տիգրիս նի ^տօքթօրֆ րառին Համա ր ; Տ ի շե ց ի * ^^՜հէհ.՛* ճոխ է եղեր, դիտել կուտայ ֆբանս . գեսպանա -

գետը, զանգակատունը ել Տ իգրանակերտի պա - րմիշկ % կր կրկնէ Պ * Փբայս , օտարներս լ Համ ա ր տան նախկին զինուորական կցորդը ՀԼօ ր * II ար ո I. ,
գմո ւա ր աՀն չո ւն այգ րառր արտասանելով Հայկա­
րիսպները ։ Պրձ-ալ գնաց : Ուրիչ քաղաքացիներու ւ,ր իբ կարգին կը պատմէ *

ներկայութեա՞ն՝ մտիկ կ՚ընենք, կարգը մեզի ե– կան Հարազատ առոգանռ ւթեամ ր ; Ինծի զարմանք չ ի պատճառեր ձեր ՚հայերէ–

կա՞ւ, զի ք ո յ է կարողութիւն : ՚ Բ ի ^ մ ը պահպանո– Պ » Փրայս նախ կր խօսի քիուսիայէն , Ո֊ումա– նագիտութ իւնը։ Եբբ տարիներ առա ջ թուքքիա

նողական , ամէն ճակատներու վրայ բացա՛կայ , նիա յէն եւ Պ ուլկար իա յէն իր կրած տպաւո րու ֊ եկայ, հանդիպեցայ բազմաթիւ օտարականներու ,

քացի քանի մը նմոյշներէ ; կը թուի թէ միայն թիւններուն մասին , գրեթէ նոյն^ութեամր կրկնե - մանաւանդ ֆրանսացի աշխարհականներու ,կրօնա­

տ իդրանակե րտց իական շրթանւսւկէն լուր ուն ինք, էր ցերեկին՝ թուրք լրագրոգնե - ւոր ներ ու եւ ամերիկացի միսիոնար ներ ո լ. , ո ր ււ II ք

կարգէք հաստատել կ՚ոլղենք թէ պարիսպներու րուն հ էֆետոյ Հայերու մասին : Հայերէն սորված էին՛

մէջ ապրած ու մեծցած մոգովոլրգ ենք։ Այո բարեկամս , բաւական մօտ էն կր ճանէ չ– Ա յս Հ ետաքրքրական երեւո յթի՝ն սլաա Լ\աո.ր

Գանք Տարեգրքին . էջ 16 Ա– Տիգրանւս/– նամ ձեր մողովոլրգր * ՚Լյախորգ պատերազմին^ բացատրեցին Հետեւեալ կերպով* Այգ շրջանին

կերաի նորաշէն զանգակատան կնքահայր ըլլալու հո վ կա ս կր գտնուէի ել 1914 \՚եին ռուսական բա– սուլթանական վարչութեան տակ կը գտնուէր օսմ .

համար պ՛ Տիրան Գազաղեանը տուած՜ է 27 ոսկի, նակներուն Հետն էի * Այցելեցի է^միա^ծին , Երե - կա յս ր ո ւթ ի ւն ը եւ բռնապետս լթիւՀվը թո յլատոլ

ոչ թէ 50 ոսկի։ ֊ Ր • Նոր զանգա կա տուեր՝ շին­ ւան ^ Արեւելեան \,աՀանգներր։ ծանօթացայ կղե­ չէր ՛որ օտարականները շփման մէ^ գտնուէին իս ֊

ուած է Պ* 1՝աւիթ ^զրրճեանի ձեռքովդ րայզ երր րական՛ թէ ա շխարՀա կան բաղամ աթիւ Հա յեր ու , լամ ըն տանիքներս ւ Հետ ;

Բ՝ոլրքե րր եր եք տար ի վեր Հ՛ր գ իմ եցի ն ի ր են ք՚՚՚ն– որոնց կարգին նաեւ Անգրանիկին՝ Վան ա յ մէ^ : \ք ինչգեռ օտարականներուն Համար անՀրա ֊

գելու Համար , մերմեց Լսլատի^լ իրեն) : Ե՛֊ ոա - Իբրեւ Արեւելքի առա^ինւ քրիստոնեայ մոգո - մ ե շտ ո ւթ ի ւն մ րն էր յա րա բե ր ո ւթ իւննե ր Հաստա ֊

կայն մատնիչ մ ր՝ ^ապտղ^ոլրցի Տ աշճ ի ԱաՀակ՝ ^ոլՐԳՐ* Հ ա յ ^ Ը ( Լ մեծ ծառայութիւններ մատուցած տել * Այս պատճառով անոնք յարաբերութեան մէ^

յան՛ձն առաւ եւ փլոուց : են քաղաքակրթութեան եւ օմտեալ ցեղ մ րն են՛ ա– մտան քրիստոնեայ Հայ տարրին Հետ է ընտանեկան

էջ 34 Հ * 3՝ Ղ՚աչնակոութեան երկրորգա– մէն տեսակէտով ։ Ա է ա կ եւ մ եծագո յն թեր ո ւթ ի լն\ կապեր Հաստատեցին եւ սորվեցան անոնց լեզուն ւ

կան բարձրագոյն վարմարա՚նը Հիմնուած է 1911– մը ունին * • քաղաքականութենէ բնաւ չեն Հաս ֊ Այսօր փոխուած Է կացութիւնը , եւ թուրք կինը ա–

ին՝ ոչ թէ \909ին : Աշակերտներ ր կապոյտ գոյնով կնար եւ չեն գիտեր պատմութենէն գաս առնել; Ա– մէն ազատութիւն կը վայելէ ՚. Եըկրիս ՚^էք, ևա7

Հ ագուստներ կր Հ առնէին կարճ տափատն ե ր ուի - տենօք այս մասին վիճա բան ութիւննե ր ունեցած եմ նաեւ օտար լեզուն ե րու տեղեակ երկսեռ երիտա -

միատեսակդ կաշիէ գօտիներուն ծայրը ^ մետագեայ Հա յ ղեկավարներու Հետ եւ չեմ քաշուած նո յն սարգոլթիւն մըէ որոնց Հետ գիւրութեամբ յարա ֊
բե բութիւն
գլուիսներուն վրա ք զրո լած է էն 0 * Ղ՝ * տառե րր : կարծիքը յա յանելէ ; կը Հ ատ ատ են օտարները : Հիմն ա կան

Պ ա ո ք ա ի կամ ո րեւէ պաշտօնական ա յցե լո ւթ ե ան ո Ջեմ գիտեր թէ ներկայիս իթնչ կը մտածեն՛ ա– ա լ ո փոփո խութիւննե րուն Հետեւանքով է .որ Հայ

պաՀուն՝ ֆանֆարի խումբը առնելէն - զոյգ *ԼՈյգ նոնք, որովՀետել երկար ատեն շփման մէ^ ՝ չեմ տարրը կորսնցոլցած է իր երբեմնի առանձնայա -

շարուած ու կարգապաՀ ,կր յառաջանար , անոորգ֊ գանուած Հայերու Հետ հ տուկ գերը* Այգ պատճառով է գարձեալՏ որ Եւ ֊
մոգո -
նե րու Հիացում պատճառելով։ Ղ*ի՚աել կուտանք անգլ * թերթեբոլ Հրատարա ֊ րոպայի նոր սերունզր չի ճանչնաբ Հայ

էջ 64 Ա • 1 895/՛ մարգերուն , երեք օրուան կութիլնները եւ իր կարծիքը կյուղենք այգ մասին ; ՚Լ"լՐԳ՝Ռ ^ ։

ինքն՛ապաշտ պան ո ւթե ան մի Փոսին Հռչակաւոր •—• Ան գլ • մ ամ ուլը Հ այ կական՛է աւելի ռո լսա­

Փէնճէլիին չափ՝ լանգուզն գործ կատարած է Հ՝Պր– կան բնոյթ կը վերագրէ Հայերու անունով կա -

զո ՛ի 9ոլ՜րրյ> Լ իսկական՝ ան III ն ր չեմ գիտեր) ՚, ՚ տարուած ձեռնարկներուն • Հետեւա բա ր Հայ մո - ՀՈ%Ը ԳԻԻ%Ա8ԻՆԵՐՈԻՆ, ԱՄԷՆ ՏԵ1

նշանաւոր փեիյՈՆԱա էր , Թաղթի ՚Բաչլա Պ՛՛՛օն ղովուրգին Հետ կապ չունին ա յգ կարգի Հրա ա ա -

(Պետրոս) , Հայոց տռա^նորգարանի ամենաՀաւա՝– րա կո ւթ իւննե րը , ո րոնք առաւելապէս կը շաՀա - Պատերազմի լրանալէն ի վեր Հունգարիոյ մէ^

տար իմ պա շտպանր իէաւէն արք * ի Լա պա պատ - գրգռեն անգլ» եւ ռուս յարա բեր ութի ւններ ր » : ՝՝ 451.500.000 հէքթաը հող բա շի, ո ւած է 600 հազար

րի արք) Տ իգր ան՛ա կերտի առա^ն ո րգո ւթեան մի^/1՝– Տ ի սո լներ եք տար ու անգլիաց ի ե ր ես փ ո խան - Հողազուրկ գիւղացիներու * Այս Հողերուն 450

ցին : * \$Տ0ական թուականներուն արգէն սկսած Հ ր ապա րա կագի ր ը բացառի կ կարեւոր ո ւթե ամ բ մ ի էիմնը մշակելի են , մնտացեալ մ է կո լկէ ս մ իէիոս.ԷՀ

էր Հայրենասիրական եւ ազգային շարմումը , զար­ կանգ կ\առնէ այս կարեւոր կէտին վրայ եւ կըփա–

թօնքի շր^ա՚ն՚։ ԱյԳ օրերուն կլՀ կազմուին Անձն՛ուէր փաքի որ Հայ մողովուրգին վարիչները ըմբռնեն անտառ ;

եւ Հայրենասէր րնկե ր ո ւթ իլնները է կր կազմակեր­ իրականութիլնը եւ կը շարունակէ • Հ ո զա յին բարենորոգման օրէնքին Համ աձա յն է

պեն լսարան ^ գա ս ա խօ ս ո ւթ ի ւնն եր , թատրոն , Ե՚նչպէս (Լսէ աԲԳէ՝ս 1 ՚ե՚ախորգ պատ երազմին Հարիւր ՀԷքթարԷ աւելի կալուածներու սեփակա -

գազանի տուներու մէ$ ել իրենց անգամներուն կր տարիներ ով կովկաս գտնուեցայ եւ Հ ետեւեցա յ նատիրոլթիւձնը ^ն^ուած է եւ բաշխ\ուած գիւղա -

Հա յթա քթեն յեզափոիսական գրքեր գաղտնի կ ար - ո ուս կաասնա բանակնե րո ւ շւ •յ րմո ւմներ . ո նւ ։Այգ առի– ցիներո ւն ^ իւրաքանչիւրին^ աա լո վ Հ ինգէն տա սր

գալու Համար։ Այս երկու կազմակերպսւթիւններր թով այցելեցի Արեւելեան Նահանգները, Հէքթար Հող* Այս գրութեամբ Հարիւրաւոր ագա­
ինքնապաշտպանու–
անուղղակի կր գառն ան 1896/՛ դ բոսց րակապաններ ու գիւղացինե ր , ո րոնք Հ ա զա ր ա լո ր

թեան գրգիՀեերր ու կազմակերպիչները : կարգին նաեւ կարսի եւ Արտահանի շըջանւները : տաիներէ իվեր օաարին Հողը կր մ շակէինւ , Հ իմ ակ

Ո՞ր շրջանին կը ղուգադիպէբ ձեր այցելու­ իրենց սեփական փո՚քրիկ կալուածը կ՚՛ունենան ;

էջ 92 Տարի մր կայսերական՛ ֆէրմանով թիւնը :

կուսակալ մր կուգայ Տիզրանակերտ : իքօճա I)ւ "կ– - Եթէ չեմ սխալիր \9\5ին էր։ Այղ առիթով էսթէրՀազիի գքս ո ւթե ան գեր գաս տանին պասւ^

փր (մեծաՀարուստ եւ Աէճլիսի իտարէի անգամ) նկատեցի թէ Հայերը ոչ մէկ տեղ մեՆամասնու - զանող 350.000 հէքթար կալուածը կամ ֆէսթէթիչ

գիմաւորելու կ՚երթայ ; քՒուրքին մէկը իրր թէ թիւն կը կազմեն։ Աասնաւորաբար կարսի եւ Ար­ գուքսե րուն Հարիւր Հազար Հ էքթար Հողերու նման

կուսակալին կՀըսէ , Այս կեավուրի՚ն շատ երես տահանի չրջաններոլն մէջ փոքրամասնութիւնւ կը աւա տա պետ ական մ եծ կալչո լածներ ր անՀ ետացած

տալու չէ : Խօճա Ուսէ՛ի իմանալովդ ուղղակի կ եր– կազմէին. Հայերը ել մեծա մա սն ո ւթ ի ւն ը կը ներկա­ են։ Այս ընտանիքնեըր բնաւ Հող չունին այլեւս ,

թ լ Հե՛ ռ ա գր ա տ ո ւ ն , Հեռագիր մր կուտայ Պ՛՛լիս , յացնէին թուրքերն, ու իսլամ ժողովուրդները Համաձա յն նո յն Հ ողային բարենորոգումներու օ-

"ղբօրը , կը սպասէ հեռագրատունը, քանի մը մւ ՚իիւրտեր , Լազեր եւայլն։ Այս պա յ մ անւնե ր ո ւն, մէջ րէնքին , \որ կր տրամագրէ Հազար Հէքթարէն

մէն/ պատասխանէր կը ստանայ եւ կուսակալբ պաշ­ չեմ հասկնար թէ ի՛նչ տեսակ հիմեր ու վրայ յենլով նուաղ կալուած տ ւն ե ց ո զն ե ր ո լ մ իա յն Հարիւր Հ էք֊

տօնանկ ընել կուտայ : ի՞նւչպէս հաւատանւք այս կը պահանջուի այժմու Ս՚՚վետ Հայաստանին կցել ի^արր սեփականատիր՛ոջ պաՀել։ Բացառ՛աբար երեք

պատմութեան , երր գիտենք որ Տ իգրանակերտի Կարսն ու Արտահանը : Հ ար իւր Հ էքթար ՛ունենալու արտօնաւած են ՚ֆաչա -

մէջ ո ել է Հայ ոչ թէ կուսակալ հրաժարեցնել, Որքան կը յիշեմ ռուս եւ վրացի փըօֆէսէօր– յչաւնո ւթեան գէմ գո րծօն բամ ին ո լն ե ցո զն ե րր ;

այլ հասարակ պաչտօնեայի մր հետ համաքձակօ– ներ այդ հողերուն կցումը արդարացնելու համար Ղ՚եմոկրատ կուսակցութիւնը երկու նպատակ

րէնւ խօսելու անգամ կը քաշուէ ը ; Ա՛ ե ր լեղոլով ալ պատմական՛ իրաւունքներ առս,ջ քշեցին,։ Նոյն,իսկ կը Հ ետապնգէ * նախ վեը^ մր գԱեյ մեծ կալուածա–

•՛որ կ ըսեն «խուլիս, փիլավի» : Մանւաւանգ որ վրացի փրօֆէսէօը մը սլահան,ջեց Վրաստանի կզել տէրներոլ գրութեան , ո րուն քաղաքական եւ նիւ -

ղէ՚ԳՔՐ կշ պատահի 1908/» Սահմանադրութենէն, մինչեւ Տրապիղոն երկարող Սեւ \յ.ովեգերեայ շըր~ իք ական ազգեցոլթի ւնը կ ին ՛ար երկրին մոգո վրգա–

առաV՝ ; ջանւը։ Մինչդեռ, եթէ պատմական իրաւունք պիտի, յյլե տ ո ւթ ե ան արգելք Հ անգի ս ան ալ ; Ե՛֊ երկրո բգ

ԹՈՐԳՈՄ "սԱԼՊԱՆՏԵԱ՜ե վւնտռենք , կը խորհ իմ թէ Յոյները աւելի իրաւունք Հ ոգեր տալ մէկ մ իլիոն Հ ո զա զուրկ գիւղացինե -

(Մնացեալը յաջռրդով) ունին, Տրապիզոնի մ աս ինւիսօսե լու ,քանւ ի որ ատ ենօ.ր րու ^ այսպէս ա պա Հ ո վե լո վ անոնց աֆա կց ո ւթ ի ւ%ր

֊–ՀՈՈ*–\&^^^^–^^^^&կ/Հ*^^՚յԱԱ–^&^–^^***Ո Պոնտոսի պետութիւնը հիմնած էին հոն,։ Արդէն՝ *սոր կարգուսարքին Համար *

ճանճերը, հսձեառակ իրենց անվնաս երե ֊ այդ պատճառով է ,որ Անդլի՚ոյ հանրային/կարծիքին՜ Հարուստ կալուածատէրերէն զատ ահ ա ե ս ա ^

ւոյքժ/ւն , մեՆ վտանգ կը սպառնան մարդկութեան , վրա լ նքպաստաւոր աղդեցութիւն չեն՛ գործած ռու— կան մասնագէտներն ալ նոր օրէնքին գէմ են , այն

վաըակիչագրիլր մը ըլլալով րագմաթ իւվնւա ս ա կա ր սական պահանջները : .առարկութեամբ թէ Հողերու այսպէս փոքր մասե–

սերմերու ել մանրէներու։ Անոնց րագմացումինւ Պարագան, նոյնն՛ է նաեւ Նեղուցներու վերա -. ղ՚ու բամանումը կրնայ մեքենաներում կենղանինե -

արագութիւնը առաւելապէս կը շատցնկ ա յգ ՚/հ»– բերեալ ռուսական պահ ան,ջնե ր ո ւն՛ մասին; ինչպէս րու , գրամագլոլխի նուազեցում մը յառաՊլ բերեք

տանդը ; քՒէել ց-սնւի մը շաբաթ կ՛ապը ին։ , սակայն, յայտեցի արգէն թուրք լրագրողներուն , Անգլիոյ ՛եւ ծանր Հ ար ո լած մը տալ Հո՛ւնգար ի ո յ Հ ո զա գոր–

հանրային կարծիքը կր փափաքի որ թուրքիս յ գեր­ ^ծական արտագրութեան %

եղանւակի, մը մէջ ծնւոլնդ կոլտան, եըկվեցեակ մր Հ՛ունգար իա այմմ պիտի որոշէ թէ Հ,ոզագո ր -

սերունդներու : իշխանութեան, տակ մնան Նեղուցները »:

Հաւկիթէն ելլելէ հազիւ երկու շաբաթ յետոյ, Արդէն՛ ծանօթ այս տեսակէտները պարզելէ Հծ՜ակա ն թէ ճարտ ա ր ար ո ւես տ ական պիտի ըլլա՛յ Հ

ճանճ մր 600—900 հաւկիթ կ՚աՆԷ։ իրենց գորձ֊ո - վերջ Պ– Փրայս կ՛անդրադառնա յ թրքահ այո ւթեան Այս պայքարին մէ^ գիւղացիները մէկ կողմը զճար­

զո ւթեան հի՚մբ կր կազմեն ՛աղբանոցները ել ուրիշ եւ կ՝ըսէ տար արո ւե սա ի ա շխ՚ա տ ա ւո րնե ր ր մ իւս կողմ րաի՚տի

տեղերու աղտեղս ւթ իւննե ր ը։ Աւելորդ է ըսել թէ քի՛չ մը առաջ Հայերու ւան են :

ճանճեր ր իոենւց մանր պատիճով կը խայթեն մասին յա յան, ած կարծիքներս ոեւէ առնչութիւն–

ել կր ձձե՚հ արիւնէր։ Այգ խայթուածով, անոնք չունին թուրք քաղաքացի Հայերուն հետ։ Պաչտօ -

քաջառողջ մարդու մր մէջ կրնան ներարկել բազ­ նակա՚ն վիճակագրութեանց համաձայն՛ 50 հազար ՍՏԱՑԱՆ՚Բ

մաթիւ վնասակար սերմեր եւ պատճառ րլլալ շատ թուրք քաղաքացի Հայեր կ՚ապրին ներկայիս իս -

մը հիւանղութիւննւերոլ , ինչպէս՝ փորհարութիւն , թանպոլլի մէջ՛. Հանրապետական օրէնքները ճըչ– Հ– ՄԸ. Մ Հայ Սկաուտ . թիւ 4—5 , Ցու֊

աղետապ, մանտատենղ, փտպխտ , կեղծմաշկ, ար­ դած են ան՛ոնց կացութիւնը, ո ր կապ չուն՛ի արտա­ •լիս - Օգոստոս ; Գին 50 ֆրանք; Հասցէ. Ս. ն.

եան թունաւորում , եւն • է քին աշխարհ ին հետֆ; . ՀԽաէւձ&ճճէ, 32—34 1Ա6 Տէ. Ն&լ&ւէ, Րյո՚տ (9) :

Fonds A.R.A.M