Page 138 - \ARM_19-1946_03

լեսոփայութեան» աչխւսաութէւձւյչ , 2 Հատոր Լտպ.

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՎԵՐԱԾՆՈՒՆԴԸ ԳԼՈԻԻ ՍԻԱԼԱ8 Գոլէս, 1872), որուն մէչ գլա֊խ մը՝ Հոգեբանու­
ԵԻ ԳՐԱԲԱՐԸ
թեան նուիրուաձ֊ (Ա– Հատոր, էչ 267 3 6 7 ) ։ Աւե­

լի առա չ , տեսակ մր Հոգեբանութեան դասագիրք

Ր-– - ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ է ^Տրամաբանութիւն Հասարակ» կոչուած֊ Հատո­

րը, (տսլ. Իզմիր 1842), զոր ֆրանսերէնէ թարգմա­

ք1ր\ոշ նշաններ ցոյց կուտան թէ մեր Հայրենի– Մեր դբոց—բբոցներուն սիրելի բառ մըն է Հո­ նած է Գ - Կոսաանղեան ( Հմայեկեանո) , ինչ­
ա շ օ § ա է ւ ա ւ ո ա ւ ՜ շ նոյն այդ
քր Վեր ահ՜ս ո լ՛եդի մր նախօլ/ե ակր կ՚ապրի : Հին գեբանութիւնը, թէեւ պէս կր Գրէ՛ «.Տրամաբանութիւն կամ արՀեստն

Հայոց պատմական դէմքեր յանկարծ– վերստին կր դի տո ւթ ի ւն բ Հ ի ո րՀ ելոյ» Լէչ 12), բայց հ. այնսլէս չէ գորհաձեր

յԱՀյտնտւլին ք Պապ թագաւոր , Աըշակ , Վաբդան Զօ­ Ըսա բառագիտութեան՝ ֆրանսերէնին Հր՛ոյ Հյոդերանութէւս րաո֊ր •• Կա% ալելէ Հէն դիրքեր,

րավար մոխիրներու տակէն յարութիւն կ՚առնեն : ձեւուած (թՏ7օեօ1օ§16 1 = Հոդերանու.թիւն) - ա յս֊ ուր դյւրձ-աձ-ու/սձ– ըլլայ Հրգեբանտււթէւն րաո֊ր, չեմ

Հին արմ է քներ 1լ ո ւս ո ւմնա ս ի բո լին դառնալով տեղ չեմ ուզեր խնդիր Հանել թէ ո՛րքան այլելս գիաեր (2) :

ստեզծագո բծական նոր յղացումներու առարկայ X անՀ ամ ապատ աս խան դարձած են իրարու բառն ու Հոս պէտք է արձանագրել թէ Հոգեբանութեան

Մէկ խօսքով, պատմական ումերր ու արմէքներր գ իա ութ իւնբ , *է թարգմանած կամ գործածած աոաչէն գէրքն է, մեր մէչ, Նեմեսիոսէ Յաղագս

դարձեալ սկսած են րեղնաւո բել այսօրուան Հա­ է առաջին անդամ , չեմ դիտեր : Շ ա ա Հին չէ , սա­ բ ն ո ւ թ ե ա ն մ ա ր դ ո յ գործը, որու թարգ մ անութէ ւնր

յաստանի արուեստն երր եւ դրա կանո ւթի ւնր ; կայն : կը վերագրուէ Ա ահ,է անա, Աիւնեցիի [Հրատ. Հ.

Վ^ասնղի եւրոպական գրականութեան՛ մէջ եւս Աթանաս Տիրոյեան, Վենետիկ, 1889), թէեւ Հոգե­

Ա յս պատճառով է որ (ԼՍ ի թէ վերածնունդի նոր է բառր։ Առաջին անդամ զայն գործածած է բանութիւն բառը դիրքին անծանօթ, (յա,լսվս, րա–

մր առջեւ կր ղտնուինք այսօր ւ Մաբպոլբկի Համալսարանին փրոֆէսէօրբ , *հ"կ— նին մէչ միայն Հ. Աթանաս կր գործածէ «Հոգե­

Ի^նչ կր նշանակէ վերածնունդ է Այնպէս , ի՛"է՜ լե ն իո ս , 1 590/ք^՛ : ք՝ ա յց թայլփիէ եւս, դո ր ծ ած՜ա՛ծ է բանական» բառը, «Հոգեկան» իմաստով) ;

պէս որ կատար՛ուեցաւ Ե ւրո պա յի մ էջ 1 երգ դա­ զայն, նոյն թուականներուն՝ , «Հոգիներու երեւման Այսպէս ուրեմն, Հոգեբանութեան գէրքերր,

րան , 1Լերածնունդր ձերբազատումն էր ստեգծա— գիտութեան» նուիրուած աշխատութեան մր մէջ , թիլով շատ քէչ, Հարիւր տարուան պաամութէւն

գործ՛ ումեբու միջնադարեան կապանքներէն Հ Ար­ •որ լոյս կր տեսնէ յետ մաՀու, 1602/՚5>։ Ֆրանսա­ չունին, թէեւ այմմ այլեւս անգործածելի :

ուեստ ր ել դրա կանո ւթի ւնր սկսան Հ ին ու առո գ՚ջ կան Ակադեմիան բառր կը նուիրադործէ՝ իբ բա­ Ամէնէն նոր աշխատութիւնն է թ՛որգոմ ար­

ա գբի ւբն եր ո ւ մ էջ փնտռել իրենց ստեղծագործու­ ռարանին մէջ առնելով քեպիսկոպոս Գուշակեանի ղիրքր , թարղմանու -

թեան տարբերը : թիւն ժ՚՚րմ Ֆ՚՚նսկրիվի զոր օին , տպ . Կրուսաղէմ,

1Լ ճ ր ածն ո ւն գ բ կբ կատարուի պատմական ան­ Հոգեբանութեան ան ո ւն բ եթէ նոր կերտուած
որ Հ ել քէն
կի ւն ադար ձեր ո ւն ւ Վ^եբ ջին պատերազմ բ նոր գա– բառ մ րն է, առարկան Հին է՝ փաստ մ տածմ ան 1932։

րաշրջան մր կբ բանայ մեր Հայրենիքի պատմ՚ոլ– նշանաւս ր փ ի լի ո ո փանե րր գբաղած են Գմուար է Հոգեբանութեան դիրք Գրել՝ ա–

թեսւն մէչ–. Մեր մ~,ո գո վ֊ո լբդին ակնարկբ դէպի ետ , ուսումնասիրոլթեամբ , ա յս մասին լաւագոյն ււանց ուսումնասիրելու բնախօսութիւնր , մարդա–

դէպի իր պատմական անցեալր դարձած է ։ Պբբպ– աշիատ ութ իւննե րն են կաբոսի Հոդեբանա-թեան կազմութիւնը, այլ մանաւանդ ուգեղին կազմախօ–

տում Հայ Հ ին ա րմէքնե բու , այգ անցեալի առողջ պ ա տ մ ո ւ թ ի ւ ն ը (1808), եւ Մատս ի ՏւՄ 1շտ բւ՚շաւշւտ սութիւնր։ Ատոր Համար աններելի սխալները, ո–

ակերէն սփոփելու Համար իր՛ ծարաւը ,՛ ստանալու 6ՏՏ&1Տ թ Տ 7 շ հ օ 1 օ § 1 զ Ա 6 Տ ՇՈ62 1շՏ Օւ։ՇՇՏ աշխատութիւնբ րոնք կը վխտան թորգոմ պատրիարքի թարգմա–

Համար կենսատու եւ առողջ ներշնչում: (1796). աւելցնենք որ Ա* Սիմ սնէն եւս ունի Հ ո ­ ւթեան մէչ–.

գ ե բ ա ն ո ւ թ ե ա ն պ ա տ մ ո ւ թ ի ւ ն ը անունով Հատոր մ բ, Պարսամեանի սխալներր քագելէ աւլուէ , այս­

Ա յս վերածնունդով մ եր Հին մ ո գո վ ո ւր գր "չի՜ իսոբագիրբ նիւթին անՀ ամապատաս իւան եւ բոլո­ տեղ փոքրիկ քննադատութիւն մը թորգոմ պատ­

տի երիտասարդանա յ , անոր էութիւնր պիտի րովին անարմէք : րիարքի սէւալներուն մասին, եւ այս նախ ըսե­

թարմ անա յ եւ, վստաՀ եմ, ա յս Հ ոգեկան վերա­ Հա յեր էն արգի գր ա կան ո ւթեան մէչ ամէնէն լու Համար Պարսամեանի թէ չեմ ուզեր եղերական

ծնունդին պիտի Հ ետեւի ե՛լ մարմնական ւէերանո— Հին յ ի շա տ ա կհ ւթ ի ւնն է , որքան ես գիտեմ , բէԱ– դոյն մը տալ իր սխալներուն , քանի .որ էր մ է աւե­

րոդութիւնը X րեդիսաւթ-իւէւ րառըԼ\՝) , որուն Հանդիպած եմ Պետ­ լէ պատրաստուածներն Է"Կ սխալներ գործած են

Ոբպէսգի վերածնունգբ Ր1Լայ ամբո գրական , րոս անշեանց ի « ՚/* ա ս ա ի ա բ ա կո ւթ ե ան՛ ծրագրին» Հոգեբանութեան մաս էն խօսելու մամանակ, յե­

ան պէտք չէ որ կանգ առնէ կեանքի քանի մբ երե­ մէչ (1851 — 1857), աես Ծիլն Ա ւ ա ր ա յ լ փ , Ա. աա– տոյ՝ երբ էր սխալներուն սրբագրութիւնը կը կա­

ւոյթներու վրայ, այլ Ը^ԳԳՐ^ԼԷ անոր ամբողջական րի, 1866, էշ 4 7 — 5 0 ։ ճէչա է թէ րարեգիաոլթէւ– տարեմ ու միամամանակ Հետախուզութեան մր կր

եբեսնեբրX նբ տակաւին Հողե բանոլթիւնբ չէ , այլ կբ նե ր կա­ ձեո-նա ր ոդեբանոլթեան պատմութեան մէչ,

Աո բ չա փ մ եր Հ ին պատ մ ո ւթե ան եւ մշակոյթի յացնէ արգի բնախօսութիւնր (ք>յ>՚Տ101օ§1շ), ՛որ նա­ պատճառն այն է որ կը մտածեմ թէ անմտութիւն

ումեր բ չեն գրաւած Հայ մարգր մեո վերածնուն­ խապէս անբաման մ ա ս ր կր կա՛զմէր Հոգեբանոլ - է վիճիլ վիճելու Համար, րնգՀակառակն պէտք է

դը չի դաոնար ամբողջական: Վիճի/ ոչ միայն լրացնելու Հ ամ ար ընդդիմախօս ին

իրաւական չէ պատմական անցեալր ՚գիտակա— թե ան ՝ բստ 1Լ" ւնտ թի եւ Լոցի , ո րոնք ն ոյնի ս կ ծանօթութեանց պակասը, այլ ել բուռ մը բան ա–

նօրէն զննել, եթէ անցեալի ապբումներր մեր դի՜ Հոգեբան ո ւթի ւնր սա ո ր ադաս մէկ ճի՚ւզբ կը Հ ա– ւելի նետելու Համար Հայ մտաւորական մառան -

տա կց ո ւթ ե ան \ու մեր ապրումին մաս չեն կազմած։ մարէին բնախօսութեան ։ ՚էյանշեանցի Հասկացս - գութեանց գանձարանին մէ^, օդտոլինք կւրո–

Չի բաւեր Նաեւ պայմանական ոգեւորութիւ– զոլթեամր , բա ր ե դիտ՛ո ւթ ի ւնը եր խօսի « զառոգջ պայէն , քանի դեռ կր գտնուինք կւրոպայի մէչ՛.

նբ, զոր Հայ պատմութեան դէմքեր կր թողուն մո­ կազմութենէ մարդոյ, զպաՀ պան ո ւթ են է , զվնա - Ուրեմն, Պարս ամ եան թող սպասէ՛ իր կար -

ղովուրդի վրայ, այլ անՀբամեշտ է նոր սեբունդբ սուց առողջութեան, ե զա յլոց Հարկաւոր գիւտ՚ոց, դին, ել մենք անցնինք թ՛որգոմի X

թրծել ու շաղախել անցեալի մշակոյթո՛վ։ Որոլէս ղծագկապատ՛ուաստ ո ւթենէ երախայից , ի պաՀ պա– թորգոմ 6ՈՇ6թհտ1տ/ւ կր թարգմանէ ներադանկ

զի առանց միջնորդ ի Հասկնանք մեր Հայրեր՛ու ՚ ն ո ւթ ի ւն առոզ^ութեան իւր ո յ ել ա ո Հ ասա բակ մո– Լէչ 346),—- այգ ապուրը կերած են նաեւ \,ոբայր

մշակէոյթր ու ներշնչուինք անոր արմէքնեբէն, ան­ գովրգականաց »։ ինչպէս կբ տեսնուի, այս «բա– թիւզանգացի եւ ՜Ա՚եսրոպ (յուպարեան : Յետո, 1օ–

Հբամեշտ է որ Հասկնանք անոնց լեզուն։ Ի^նչպէս րեդիտութ իւն ը» դեռ որեւէ կապ չունի արդի Հո­ Շ&1ւՏՏէ10Ո^ կր թարգմանէ տեզականացում, (իսկ

կրնանք անոնց մառանդո րդնե ր ր դառնալ, երբ չենք գեբանութեան, նո յն իսկ բնախօս ո ւթեան Հետ, ա յլ ՚Օուպարեան՝ տեղափակում 1) : Աւելի չնաշխար–

Հասկնար լեզուն : աւելի կր Հակի գէոլի ա ռո ղ*էա բան ո ւթ ի ւն^ «Հոգլո յ Հիկ թա րգմանո ւթ իւննե ր ալ ունէ* « Պր՝ոքա խօս­

Ամէնուն յայտնի է թէ Հին իրանր ի՛նչպիսի՝ եւ մ արմն՚ո յ» : Ուր եմն , մ ինչեւ ան շեան ց՝ անծա­ քին տեգականացման վայը կը ցուցնէ ճակատա -

Հ ո յա կապ յի շատ ակար անն եր քանդակած է վէմ ե - նօթ բառ մ րն էր Հ ո՚գե բան ո ւթ ի ւն ր իբրեւ ուսում , յին երրորդ ձախ մանուածին նեըքեւը » : ֆրանսե­

բու վբայ։ Աակայն այսօր պարսիկ իշապանը ան­ գէթ արդի իմաստով ։ րէն բնաղէրը. « 8աշ& տւ 1օշ&1ւտ6 1Յ. տւ6§6 \& թ & ա Խ

տարբեր կնանցն ի Ղ*աբեՀ Ա * ի մայռաքանգակ ար– Վ^աթ սո ւն ա կան թուականներուն է , ոբ Հոգե– ճ&ոտ 1շ բւ6է1 1& է ա ւ տ ւ շ ա շ ^ ^ ^ ^ օ ո V օ 1 ս է ^ օ ո ք ա ո է & Խ § & ս –

ձան ա գբո ւթ ի ւնն ե ր ո ւ առջեւէն, ՝առանց Հ պա բա ու - բանութիւնր իբրեւ գիտութիւն կբ ծանօթացուի շհշ »: թորգոմ ձեռքէն մէչ երբեք ուղեղ բռնած

թեան ։ Ինչ ոլ% մեր մէջ։ *իարագաշեան կը Հրատարակէ փիլիսո­ չէ ապաՀովաբար, .որ «ն՚երքեւ» կր թարգմանէ

Հին իրանր յ ի շա ա ա կա ր աննե ր է թ՛ողած, բայց փա յ ո ւթ ե ան եւ Հո գե բան ո ւթ ե ան\ փոքրի կ գասա - ոտքը (կաղմախօսական բառ է՝) : Եթէ գէտնար թէ

ոչ մ է կ սե բունդ, ո րպէ սգի կ ա բղա յ զայն ու անով դիրքեր ( 1 8 6 8 ) ։ Աւելի վերջ, Պօ գոս վրդ՛ կմ մ ան– է ՚ ն չ է ՇՄՇՕՈ\՚օ1սէաՈՀյ, որ ոտքէն զատ գլուխ ալ ու­

ոլէչեան կբ Հ ր ա տ ա ր ա կէ «Տարերք բանա կան ՛ի՛ ի՛ ~ նի, չէր ԳՐ^Ր մանուած, այլ գալար, որ նո լիրա֊

Հպարտանայ * գործուած է, եթէ ոչ ոլորտ; Ցատկած է յաիրդ

իսկ մեր սերոՐւնդբ* կբ Հասկնա^յ իբ Հայրե­ տողին վրայէն , ուր պիտի տեսնէր դարձեալ ոտ–

րու լեզուն, դրա բա րբ * պբ կբ դառնայ Հին եւ ն՛որ Հայութեան, վերա - քր, « երկրորդ ձախ ճակատային դալարին՛ ոտ­

Լեգո լա կան Հ ա ր ց ին մ էջ մեր Հա յրենիքբ կար­ ծնունդր կատարեալ դարձնելով, այլ ել շաոկապբ քը » , որ կեդրոն՛ն է գրելու կարողութեան : I՛ս կ

ծես թէ աւելի կբ ձգտի Հեռանալ իր մայր երակէն արեւելաՀայ եւ աբեւմտաՀայ լիզոլներու, Հայրե­ երբ Ֆոնսկրիվ կը ճչտէ խօսք Հասկնալու կարո­

կ ամ ի բ բո ւն արմատ էն, քան արտասաՀ ման ի Հ ա–~ նիքի ել արտասաՀմանի Հայութեան միջեւ։ ղութեան կեդրոնը, 1տ 1օե& Տբհ6ՈՕւճ&1, թորգոմ կր

յո ւթ իւնբ ։ Արտ ա ս ա Հ մ ան ի պաՀ սլան ո գա կան ոգ ին, անս բ թարգմանէ «սեպոսկրային ականչթոռ» \ \ \,

Հյատ քանցա՛ծ Հայաստանի մէ$ Հաւանաբար նախանձախնդրութիւնը լեգուական մաքրութեան– սաՀմռկեցուց իչ շփոթութիւն։

քիչեր պիտի կարենան Հ ասկն ալ այն լկւլուն, որով Հարցին մէջ, յաճաիս սխալ մեկնո լթիւննեբու տե­ Մեր մողովուրգը ականչթոռ կը կոչէ ական–

գրեցին եւ խօսեցան \ ՏՏՕի եւ 1900^ սերունդներ ր, գի է տուած ։ չին բլթակը, ուրկէ օղ կը կախեն, ի ր ր ^ ՚ ւ թէ ա–

Ս՛ո • ՝Լ,աղարեանբ ել Մ իք • Ն ա լբանդե ան բ : կանչին թոռն է, ձագուկը, (կարդ մբ գաւառնե­

Տիրարար ր ջաաադո վե լով, րոել չեմ ուզեր թէ Յատկանշական է երեւոյթբ* այնաեո ուր ոք

ան պէտք է մեր այսօր ո ւան^, քեզո ւն դառնաք։ մէկ Հ եզինա կո ւթ ի ւն կբ պարտադրէ լեգուական րու մէչ նոյն այդ բլթակբ կը կոչուի ականչ֊

ք՝ ա յց չեմ կրնար Համա բիլ վերածնունգբ կա­ Հարցեբոլ մէջ, արտասաՀմանի մէք, Հայոլթիւնր դմակ) : Հիմա տեսէք թէ բառը ուրկէ՛ կ՝առնէ էր

տարեալ, եթէ գրաբար ր մեր նոր սերունդին կր Հետեւի բնազդաբար լեգուական այն ուղզու - ծագումը, ս,կանչը նստած է ոսկորի մը վրայ,

կոզմէ ն կա տ ո ւի իբրեւ մեռեալ լեզու մբ, ինչպէս թեան, որ կը ձդտի ինք իրմով գոՀանալ, նո՛ր բա­ ճէշտ իր ետելը, որ աթոռի դեր կր կատարէ , աս­

աս.որեստանեան լեզուն, եւ Հայաստանի Համալսա­ ռեր կերտել Հայ արմատներէն։ Մինչ Հայրենիքին կէ՝ ականչաթոռ , ինչպէս կը գրուի մեր Հին ձե­

րանին մէջ ուսումնասիրուի միմիայն մասնագէտ­ մէջ, ուր Հ՛ոծ Հայութիւն մբ կ ապրի, աւելի դիւր ին ռագիր բ-եշկարաննեըուն մէչ֊ Այդ ոսկորին բոր­

ներու կողմէ։ ե աւելի բնական պիտի բլլար ո բ լեգո ւա կան քա­ բոքումը, յաճախ մաՀացոլ, այնքան վախ պատ­

Եւրոպայի մ էջ ուսանոզբ լատին 1ւ Հ ին յո ւնա– զաքական ութ իւն ր դառնար գէպի ի ր արմ ատ բ, դէ­ կառած է մեր մողովուրդին , որ ականջթոռը կր

րէն լեզուներ ր կբ սորվի, իբրեւ մայր լեզու արդի պի գր արա ր ր, անկէ բխելու, ան ո ր վրա լ կառոլցա– կոչէ Հոգետուն , ճիշտ ինչպէս գաղտուն ր (քօոէտւ–

ֆրանսերէնին կամ իտալերէնին : Մ եր նոր սեբուն– նե լու Համար լեզուն իր բոլոր ն ո րարանո ւթիւնն ե– Ո611տ), այն կարծիքով թէ Հոդին Հոդ կը բնակէ,

դըն ալ ուր եմն գբաբարբ պէաք է սորվի, իբրեւ րով։ Ինչքան կարելի րԱայ մշակութային ե պատ– ատոր Համար կ՛արգի լէ ապտակ զարնել ականջ­

միակ արմատ լեզուն– որու վբայ է աճեր այսօր­ մ ական արմէքնեբբ եր կրէն ներս եւ գուբս օգտա­ թոռէն , եւ ոչ թէ ականը բլթակին , որուն վնաս–

ուան աշվսարՀաբաբր, արեւմ տ աՀ ա յ եւ ա ր ե ւե լա - գործել, այնքան սերտ կ բլլան կապեբբ Հա յրենի– "լԻւԸ վտանգաւոր չէ : թորգոմ հհէը շփոթելով

Հայ ճիւղերով ; քի ե գաղութներս ւ, ո բ՛ո վՀ ետ ել անջրպետով րամ– ականք ի բւթակէն Հետ , խօսք Հասկնալու կարո -

Հայրենիքէն ներս կամ արտասաՀմանի մէջճ ն ո ւած մ եր Հա յ ր են իքէն, ճակատագրով կապուած ղութեան կեդրոն կը Համարէ այղ բլթակը • .՚ •

դրա բա րր պարտաւորիչ դարձնելով ստեզծած 1լ բլ~ մեր ապրած երկիրներու մ ողո վ՚ո ւրդնեբ ո ւն Հետ, զանկէն դուրս, մէնչդեռ խնղիբը ուղեղին այն

կր մնա յ ո ւմգէն ել զօ բալոբ կապ մբ, որ մեզ Հայ­ բլթակին մասին է, որ կը գտնուի սեպոսկրին

լանք մայր գետին մբ, միացման Հիմնական քար րենիքին կր տանի։ Այգ "է ՛Ո ա մ ա կան արմէքնեբէն մ օտ գանկէն ներս ;

մր դրած կ րլլանք մեր լեգուական երկու ճիւզե– մէկն է դրաբարր։ Եւ այսպէս սխալնե՛ր ու սխախե՚՚ր։

րոլ միջեւ։ Այսպէսով, մեր Լիզոլի երկու թեւեբր

Հաւասարապէս իրենց բուն արմ ատ էն, գրաբարէն՛ Եթէ Երեւան կարենայ ա յգ ա շիւ ա ա ան քր Բայց Հոգեբանութիւնը Հէքեաթ չէ, որ մարդ
Գիտութի՛ւն
կր ծծեն իրենց Հիւթբ : &ւ ինչպի՛սի Հիւթեզ ար­ ս տ ան ձնե լ, ա յն ատեն կբ դառնայ ամ բոզ^ Հա յո ւ– սորվի իր մեծ-մօրը բերնէն լսելով։
յոգնեցնե­
՛մ ատ, ինչպի՛"ի Հարուստ գանձարան X թեան բաբա խուն սիրտը ։ է՝ զոր պէտք է ուսումնասիրել միտք այմմ,

Այն ատեն՝ գրաբարը ոչ միայն միացման կա– Վ– Ա Ր Ե Ւ լով եւ մամանակ սպառելով; Տեսնենք,

Fonds A.R.A.M