Page 238 - ARM_19-1948_03
P. 238
Ազգեաւ ժողովԱհբը թեան վբայ ։ Այս ձեռնարկբ Հիմնեց քանի մբ դի
ԲՈԼ5հՒԻՃՄԸ մացկուն կարգեր , բայց աւելի տուաւ պատրանք*,
էլ ռւսԱւսշ հւ >սր/ւ այ ի Ա ներ, որոնք շատ շուտ կանխեցին նպատակին յա֊֊
ջո ղութի ֊-&Բ ։
ԵՒ Դ Ա Շ Ն Ա Կ Տ Ո հ Թ Ի Ւ Ն Ը
(ԹՌՈՒՑԻԿ ԱԿՆԱՐԿ) խաղ ադութիէԱը Աղգերո՛ւ Գա^ւակցութեան կոչումն էր իւրա
քանչիւր աւլգ պաՀել իր իրաւունքին մէջ։ Այս մա֊,
սին լաւ մտածեց, սակայն՝ գէշ օրինագծեց , Հբ–
բամայեց բայց *քիջոց&եր գործածելու անղօր մ բ–
Լոնտոնի մ էջ, վերջերս , երկու Հագար գէ– նաց ։ Անոր Հիմնական սկւլբունքն էր նախ խբա.–
Ոչ միայն ԲՈՀԱՆԳԱԿ ԹՐ֊ԲԱՀԱՅԱՍՏԱՆԸ , ա ո լեն եր ո ւ մասնակցութեամբ, Ա՝ աքի Աււո ւլԳա պա– տել, միշտ "ւղփղ ճամ բո ւ մէջ պաՀել իրաւասու
ա յ էեւ֊ ան գրկով/չաս եան Հա յա սա ահ ի Հողերէն Հ ութեան ն\ուիբուած Համագումար մբ տեղի ունե պետութիւններբ։ Բայց ո^վ զով պիտի խրատէր ,
Թուրքիս յ զէիւեցան ԱՐՏԱՀԱՆԻ, ՕԼԹԻԻ , ԿԱՐ֊ ցաւ. Հ Այս Միութեան առաջին– եւ գլխաւոր նպա քանի որ շուտով պաբղուեցաւ թէ ճափոն , Գեր
ՍԻ, ԿԱՂ.ԶՈՒԱՆԻ եւ ԱՈՒՐՄԱԼՈՒԻ շռանները, տակն է Հոգեբանական Հմտութիւն՝ բանեցնելու մանիա , իտալիա , Պ՛ո լի վի ա ե ւն * տարբեր տեսա
այսինքն ամրոցէ Հայասաանր ԱխոՂ֊րեանէն եւ մ եթ ո տներ ուի խափան ել պատեբաղմի պատճառնե֊֊ կէտներ ունէին ։
Արաքսէն ղէպի Հարաւ : ԲԲ \ ինչպէս կը յայտարարէ ՝$ոբ՝եԲԼ Համալսարանի Ան ոն ք աշխատ եցան իրեսք ի բա կանացն ել ց ե–
Մեծ Նենգյլ չպահեց իր ոլմ֊ին մէշ մինչեւ իս1լ դասախօս՝ Տ՚ոքթ * **արլ Պի$կբբ* Պիաի յաջողի® ղային Համոզուններն ու ձգտումեբբ, բայց նպաս
այն գա շն աղ .իր\բ , ղո՛ր Համայն ավա՛ր դալե բո ւ֊ բե - դրական միջոցներ կիբարկել ի նպաստ աշխարՀի տաւոր ելքի մբ չՀասնելով* Հակառակեցան Աղգե
\րումով 1920 Գեկտեմբեր 2ին արիւնաքամ Հայաս խաղաղութեան ; Գմուար է նախատեսել :, րու Գաշնակց,ութեան ։ Եւ սկսան իրենց Հաշւոյն
տանը Ալեքսան դրա պո՛չի մ էջ կնքած էր Թուր Խ* Միութիւնբ, իր բմբռնած եղանակով , անկախ աշխատիլ : Զ եռք բեր ո ւած յաջո ղու թի մե
քի ոյ Հ ետ : անարգել կ՚աճապարէ կաղմաւորել գրաւած եր - ներով մբցակցութ իւն բ ջոլր՛ին երեսն ելաւ ։
Աչե քսանգրապո չի դաշնագրով՝ « կարսի նա– կիրներբ։ Ամերիկա, անդադար կբ ղօրացնէ խա– Աղգեբոլ Գաչնակց ո ւթիւնբ անօգուտ փառասի
Հանգբ եւ Ա ուրմ ա չուն կր Համ արուէին փէ^^՛ էէ ղաղականբ , Միջեբկբականի եղերգներու պետու րութեան խմբակցութիւն՝ մբն էր իրապէս ։ Ան
մինչեւ երեք տարի»– որմէ ետք Հանրաքուէ.ով թիւնն երբ ել կ՚ուսումնասիրէ անոնց ռաղմ ական ստ եղծուեցաւ ո րպէս գո\րծիք խաղաղութեան՝,
պիտի վճռուէր ա յգ Հողերու ճակատագիրը , մին չ գէ\ԲՔ^ ԲէՀ » Անգլիա , մ իշա արթուն , միշտ Հ սկո ղի բայց առաջին օրէն իսկ ձախողեցալ % Ո՚-իչսբն ,
Մոս/լ ուայի եւ կարսի դաշինքներով ա յգ Հոզերբ գիբքի՝ն *^էջ\ կ՝որոճայ ու կբ մշակէ դիւանագի–. Հոն՝ տեսաւ լսւագո յն *^իջո*յբ Միացեալ ՛Լյա–
վե ր^նա պէս կը ն կատ.ո ւէ ի ե թրքական ։ տ ա կան եւ քաղաքական ծրագիրնեբ : Հանգնե րու գերա կշռութիւնը ա պա Հ ո վե լո լ աշ–
Ալեքս ան գր ա՚պո լի գա շնա գրով՝ Հ&արուր եւ Այս երեքն ալ, գաղտ՛նիք չէ որ իրենք իրենց խաբՀ ի վրա յ : Ասիկա շուտով բմբռնեց եսամ ո ք
մէջ տենդագին՝
Ն ա թիշե լան մամանա կ ա լ ո րապ էս կ*օ մտ ուէ ին տան՚քքհեբբ : կբ վարեն սպաո աղին մ ան աշխա՛– Անգլիան ել խ ուլ աայքարբ ծայր տուաւ։ Ամերի
ինքն՛ավարսւթեամր մ ԷՀ , մն՛ա՛լով Թուրքի ո յ Հովա կա, տարբեր ձեւուէ չուզեց իր Հիմնած .ընկերու
նաւորութեան տակ յ մինչել որ կ^ո՛րո Հ՛ուի իրենց Պատերաղմի դադարումէն ի վեր, իբար Հրմշ թեան անդամակցիլ ,ու քաշուեցաւ հ Անգլիա բռնեց
բախտբ» , մինչ Ա՝ սկո ւա յի ել կարսի դաշինքներով տկող բա՛ղմ ատ ես ակ միջազգային ժ\ո գովներոլ եւ անոր տեղբ, շարունակեց օգտագործել *^է2–Ո՝911–
այԳ շրջանն երր վեր^նապէս կր պոկուէին Հայ աս֊, Համ ագում ար), եր ուն Հ ա կա ռա կ քյւբոպան վտանգ ընդարձակելու իր կայսերական գերակայութիւնը
ա անէ ն եւ Թ ու րքի ո յ վերին՛ Հսկո ղո ւթ ե անբ տակ ներ ո ւ դբան առջեւ չքաւոր ո ւթեան ա՛ղաղակներ ա՝ւ1սա–ՐՀ՝*Ւ Վր՛"/ » աեսակ մբ տիրապետութեան
կր յանձն ո վ ին Աղրպէյճանի՝ «ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ էլ արձակէ հ 3ունաստանի խռովութիւնն երբ չեն նոր եղանակ՝ կառավարելու Համար Ազղեր\ու
ԳԱՐՁՆԵԼՈՀ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՆՁՆԱՏՈՒՈՒԹԻՒՆԸ գադրած : Զի ն ա ս ա ան դեռ խաղաղութեան չՀ ա— Գաշնակցութիւնբ իր մականին տակ ։
ԹՈՒՐ-ԲԻՈՅ ԱՌՋԵՒ» , ինչպէս կ՚րսէ Բ . Բորեան , // ա ւ : Հնդկա ս տ ան , Փա կիստ ան կ*ար ի ւնոտ ին՛ Հ Միէ֊ս կողմ Է ճափոն ՛Ծայրագոյն Արեւելքի
Ալեքս անգրապ ո լի գա շն ագ բով՝ ամ ս ո ւան մ\ր Պաղեստինբ սարսափի երկիր մ բն է դարձեր: Յ^բ– քաղաքակրթութեան առա՛ջն որ գբ կբ դաւանէբ
ընթացքին դաշնագիր բ, օրինական Հանգամանք բանսա 1լ առաջարկէ - \> լրոպական խոբՀրդարան ինքղինքբ ։ ի) * Միութիւնբ մաս^ն ա ւոբ ծ բագի րն ե բ
առնելու Համար , պէտք է վաւերացուած բ՛՛ք/ար թէ մբ կաղմելւ ունէր արդէն փութացնելու Հ ամ աշխարՀ այ ին տի
Հայա՛ստանի ԽորՀրգարանի եւ թէ Թ՛ուրքիոյ ,Ազգ * Ւ՞նչ եղաւ Մ իացեալ Աղգեր\ու Հ եղինակո ւթիւ– րապետ ո ւթեան իր ականաց ո ւմլ Գեր ման ի ան
Մ եծ Ժ՜ոգուէ ի կողմ է ։ քաղաքական դէպքերու բե֊֊ &Բ, իր ԱպաՀովութեան քԱորՀուրդով : միշտ գթևա պաշտ ո ւթեան՝ կբ ձգտէր , իսկ աւելէ
բում ով ա յս վաւերացումԷՀ տեղի չունեցաւ ։ Ե*– Հյա տեր յո ռե տես են՝: ի)*֊րի շն եր կ բ ջան ան ա - վերջ Ւ՚աալիանֆաշականո ւթեան յաղթանակբ ար
(հուս իա գիտակցօր էն չօգտուեցաւ ա յս պատեՀ ա. պա ց ո լցան ե լ թէ անոն ք պիտի ապրին ու պէտք է դարացնելու միջոցներ կբ փորձէր։
ռիթէն ՝ ա ր ա տ ա ւո ր գա Հնագիր մր չեղեալ նկատե ապրին իբրեւ միջաղգային բաբո յական Հաստա ժրնեւո դարձաւ Համ աշխարՀա յին՛ տիրապե
լու Համար * ընդՀակառակՆ * ճան Լցաւ դաշնագիրը տութիւն , գործելով իրենց աղգեցութիւնբ ի ն\բ֊֊ տութեան բաղմ ակերպ միտումներոլ բո յն– ; Պե–.
եւ ապա զայն փոխարինեց Ա՝ ո սկո լա յ ի եւ կարսի պ աստ խաղաղութեան՛ Հ տութիւններբ շատ կանուխ պայքարի մարգադաշտ
շատ աւելի ծանր դաշինքներով ԼԱ* ՎՐԱՑԵԱՆ - դարձուցթն՝ Ազգամողովին սեղանը ։Արդիւնքբ այն
« Հայաստանը բոլշեւիկեան մուրճի եւ թրքական էյ ա ղա ղո ւթ ի ւն պաՀելոլ Համ ար՝ , դո\յ՛ա ցած եղաւ ար , այգ սեղանին առջեւ, ոչ մէկ նեբկայա–
սալի միջեւ՝», 1941 , Պոսաոն, տես բոլոր մ իջա՛ղգային միութիլններու եւ բնկեբակ– ցո*֊ցիչ ^էՐ°աւ Համ ո ղուի լ թէ Հ ա կառա կոր գբ դո–~
193–200.4.1֊ 260 ց ութ իւննե բու մէջ ամէնէն Հիմնաւորն ու ղօրա՝ - Հացուցիչ Հաշիւ տուաւ : ԸնդՀակառակն , պառակ–
֊262 էչերշ), ւո ր բ , եղաւ Ա . Գաշե՚ակցո ւթիւնբ ,հբ կաղմռւեցաւ տո՝ւմնեբբ ՀետղՀետէ խորացան՝ , խախտելով խա–
ԱՀա թէ ինչու բոԷՀռւիկ / * * Բորեան այնքան 1914/ պատերաղմէն ա նմի 9ա պ է ո վերջ։ ո ագո ւթեան Հիմ քերբ ։
անվարան բառերով կը յայտարարէ * Աղգերու Գաշնակցոլթեան կաղմո ւթիւնբ Ո*֊- Աղգերու Գաշն՛ակցութիւնբ , իր վախճանէն ա–
« ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԽՈՐՀՐԳԱՅՆԱՑՈՒՄԷՆ ՅԵ ի էսբ^ եան դա գա փա ր ական ո ւթեան պտուղն էր եւ ռաջ , պիտ ի լուծէ բ ա շխա րՀ ա կա լո ւթեան պա յքա–
ԶԻՋՈՒՄՆԵՐԸ
ՏՈՅ ՀՈ՚ԼԱՅԻՆ ԱՌԱՒԵԼԱԳՈՅՆ Հ պարտ ո ւ թիւնը խա ղա ղա ս է բ նախագաՀ ին , ձեւա– բբ առանց պատերա՛ղմի , առանց ղմգոՀոլթիլե
ԿԱՏԱՐՈՒԵՑԱՆ ԹՈՒՐԲԻՈՅ՝ ՀԱՅԱԱՏԱՆԻ ՀԱՇ 1.11րո ւա)ծ Մ * Ն ա՚Հ անգն եր ու վա ր չա կ ան ո ւղղու— յաբուցանեչոլ , ու վերջապէս առանց կողմնակի
ԻՒՆ , ԿԱՐՍԻ ՄԷՋ» •.
Հայկ* Գաաի դէմ նիւթուած գաւերով արդա
րութեան եւ <ե,ողովր դա պետ ութեան ճամբան Հար
թուած էր արդէն, ուստի քիուսիա բաց կերպով յ ո ւ թի ւններ ո ւն՛ Հ ամ ար ան ո բ Հ>նոբՀակ ա լութ իւն ն աստ ան մր, ոչ հեռաւոր ապա դա յին Կ ո վկա սի
սկսաւ այլեւս թէԱ եւրի դէմ գրել ու գործել եւ թէ կբ յա յանէ բ ։ Ասկէ զատ , թնդանօթի , զէնքի եւ մէշ կռո լե լու համար 1Ա որհ րդայաին Ռուսիոյ դէմ ,
Թւուբքիո յ օգնել * ռազմ ամթե բքի փ.ո խագրո ւթեան ատեն օգտագոր իսկ մերձաւորադոյն ժ՜ամանակին մէշճ Արեւելեան
Այս տեսակէտով բացառիկ արմ էք կբ նե բ կա ծելու նպատակով Ազրպէճանի մ էջէն ճամ բա յ բառ Անատոլուի մէշ կոչուելու համար Թուրքիս յ դէմ»
յացնէ ակաՏեաւո րի թ թիՀատակասնեբու ա յն պատ նալու անՀ բաժ՝ ե շտ ո ւթիւն՛բ պարզող երեք նամ ակ (անդ, էշ 224։)
մական գատավաբութիւնբ , որ 1926/՛ ամրան– տե ներ ստացայ Գարապէքիր փաշայէն ; Այս երեք Իսկ Հ^խորՀրդային բոցեղէն Հողի բոցեղէն՝
ղի ունեցաւ էնկիլրիի մէ^է նամ ակներն աչ իրենց Հասցէներուն •յանձնեցի : զբիչԴԲ ՝&արչ քրաաեք՝ այլ յօդուածի մբ մէջ
« Ի ԹԹԻ ՀԱՏԱԿԱՆՆԵՐ ՈՒ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹԻՒ Վ Ապ ա Հ ո վեց ի , որ 0 գոստ ո ս ին թ ր ք ա կ ան եւ Հ ԽոբՀրդային Հանրա՛պետութեան պայքարի ե ր–
ՆԸ ԷՆԿԻՒՐԻԻ ՄԷՋ», • այս խորագրով դատա բոլշեւիկեան բանակներբ իրարու միանան՛. Յե– րորգ տարին բնդդէմ ՀամաշխարՀային դրամա֊֊
կան այդ .ամրոդ^ գործր հ րատարա՝կուա\ծ է «3 ու— աո յ , իմ ստացած Հ րաՀանգնեբուս Համաձայն , գլուխի» կբ վկայէբ .
(10 Օգոս֊
սար հր» ի 52 յաջորդական թիլերու մէշ ա-ա-էիլ փաշայի Հետ աշխատեցայ , որ երկաթոԼ– « Այս օրէն ասդին, որ ԽորՀբդային (իուսիա
մ էջէն ճամբայ գտաւ
ա /; II 1926 ֊ 3 0 Աեպտ. 1926)։ ղիով ալ ապաՀովուի երկու բանակներու միացու– ԽորՀ րդային Հայաստանի
\քմ ո յշի Համ ար Հոս յ իշատակենք ՛Հյուրի փա մբ ել Հայաստան չկարենա յ ա՛սոր \բնդդիմանալ% դէաի Թուրքիա՝ այդ օրէն ասդին ան կրնայ շատ
շայի կազմած ^իսլամական բանակցի վարիչ դէմ– է, ւ այս Նպատակով Ա՛ ո ււ կո ւ ա գացինք : էնվէբ փա զօրաւոր աջակցութիւն ընծայել ան ո հ/» Լանդ, էջ
քերէ՚ն ՚Օայիմ ^էվատի ցոլցմունքբ* շան– արգ&էն Հոն կբ գտնուէր՝^ Լ^Յուսաբեր^ , 25 117)։
« 1920 թ* (Հունիսին Գարապէքիր
փաշայի դի Սեպտեմբեր 1926)։ Ե*– այս աջակցութիւնը քիուսիա լայեօրէն բն–
մինչեւ
մելով՝ անոր Հաւանէութիւնբ ստացայ ւ Երբ Ղ^ա– քիուսիոք այս սերտ գործակցութեամբ է աՀա, ծայեց Թուբքիոյ՝ զայն յաղթականօբէն
դա
բա բաղ Հասայ , Նամակ մբ ստացայ* այդ նամ ա կր որ Թուրքիա 1920/ աշնան իր պատերագմբ մղեց Ալեքսանդրապոլ բերելով եւ Հոն մեղի ծանօթ
ուղղուած էր ճավիտ պէյին, որ այգ ատեն ՊայաԼ մեղի գէմ, զայն, սերտ աջակցո ւթեամ՚բբ միշտ շին րբ պարտագրելով *• .
զիա կը գտնուէ ր : \,ամա կբ կբ յանձնարարէր Հբփ~ նոյն քիուսիոյ, Ալեքսանգրապո լի դաշինքով պսա Հյթարունակուեցաւ նաեւ աւելի ետքբ, մինչեւ
:
մ ան մ էջ մ տնել ն ա Հան ջո զ բոլշեւի կեան տումերուն կելու Համար ** * Լօզան ու մ ինչել առաջին մեծ պատերագմբ
Հ ետ : Ա յգ շրջան ին ՛Հյուրի փաշա բո լչե ւի 1լն եբ ո ւն ինչ որ \,այիմ ճեվատներբ կ^բնէին գազանօ « Իզվեստիա» իր 1939 Մայիս 15/ խմբա գրա
քարոզէին կան ին "^էջ* ճէչգ
վբայ յարձակում գործած էր , բայց չէր յաջողած X րէն;, նոյնր Համայնավար վաբիչներբ կբ գրէր սլատերաղմի նախասեմին , կբ
Կ ա ց,ո ւթ ի ւնբ Պա յւսղիտ Հ ա զոր դե ց ի : Ասո բ վ Րս՛ I յայտնաբար :
Գարապէքիր փաշայէն Հեռաղիր մբ ստացայ, որ ԽոբՀրդային գրիչներէն Մ • Փաւլովիչ Հա
կբ Հրամայէր . «Մէկ կողմէ՝ թուրք ժողովուրդի , էս^Լ^ միւս
« ՆԱՅԻՄ ՃԵՎԱՏ ՊԷՅ ԻՆՁ Կ՛ՈՒԶԷ ԹՈ% Ը– մայնավար ամէնէն ազդեցիկ օրգանի էջերէն,ընդ կողմէ՝ Խ* Միութեան ժողովուրդներու միջեւ
Նէ, ԲՈԼՇԵՒԻԿԵԱՆ ԲԱՆԱԿԸ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ԹՈԴ. դէմ Ա եւրի ե ընդդէմ Ո՚֊իլսբնեան իրաւարարու Հաստատուած բարեկամ ութիւնբ գ ե ռ վերջերս իր
ԲԵՐԷ» : թեան, ի պաշտպանութիւն՝ Թոլբքիոյ » կբ յայտա աբ տ այ այ տ ո՝ւ թ իւնբգտ ալ ա յն խորՀ րգակց ութեան
կա–֊
^Այս Հ բամ անին վ րա յ թրքական ո լմեր բ այգ րարէր (շՕՈՏաէծԱՕո) մէջ, ղոր տուաւ խոբՀրդային
ՀՐջաւբ Համաիսմբուեցան հ էյ ս ալ արեւելեան ճա «Աեւրի գաշնագրի շն ակ անութ եանբ առջեւ բո ռավտրոլթիլնբ թուրք կառավարութեան էն՚կիւ–.
կատ ի Հ բամանատարո ւթեան Հ եռագրեցի * լորովին կր տժգունին թէ չարաբաստիկ Պրէսթի Բիի մէջ։ կարծիքներու այդ փոխանակութիւնը
« $ԼԷՆք եւ ռաղմամթերք առնելով՝ յառաջւս– գաՀնագիբր եւ թէ անգամ Վերս այ լի գաշնա գիր բ՝» Հ>աստատեց , որ երկու երկիր^երբ Համակարծիք
ցէք » « (Մ՛ ՓԱՒԼՐՎԻԶ ֊ « ՝Բեմաչական շարմումբ են ժամ անա կա կից մ իջաղղային կացութեան նբ֊.
Թ"*–բքիոյ մէջ» , «կրասնայա %ովթ , Մոսկդւա, կաւ ամ ամբ եւ կբ ձգտին ամրացնել երկու երկիրներ
« Յետոյ շփման մէջ մտայ բոլշեւիկեան Հրա 1921 , թիւ 1, էշ 218)։
մանատարին Հետ : բու փոխադարձ բարեկամ ութիւնբ ի շաՀ խազա֊,
« Գարապէքիր փաշա Խալիլ փաշայի , \,արի– Նոյն գրիչը իր նոյն յօդուածին մէշ, չարա ղութեան» է
մ ան %արիմանովի եւ բոլշեւիկեան բանակի Հրա– խինդ չևակաւ-ոլթեամր մր, կր վկայադրէր. Եւ– 1լամրացնէին * * * ի ՀԱՇԻՒ Հայ ժողովուր
։
մաւ ատաբ ո ւթեան ուղղեալ երեք նամակներ գրած « 1921/ սկզբնաւորութեան Մուսթաֆա ՝Բէ– դի՝ անոր բոէոՐ իրաւունքները անտեսելով
ԷՐ՛* ^՝յԳ նամակներով բո լշեւի կն ե ր ո ւն Հետ գոր– մալր կ՚իշխէր Փոքր Ասիոյ 4/5րդին< վրայ , կր տի. իսկ ի^նչ ^Լք^՝էէս ^ ա յ Բ"Լձ^՚՚՜Ւ^/^՚ՐլՀ^ նենգոլ^
տ
ծա կ ց ութեան անՀ րամե չտ.ո ւ թ իւն բ կբ ջատագ ո– բակալէր մեծ մասին մէշ Հայաստանի, որմէ թեանց եւ գաւերու այս ամբողջ շրջանին
վէր > ^սւէէI փաԼայէ կոո՝ք է կատարուած ծառա–֊ Դաշնակիցներր կ՚երագէին ստեղծել երկրորդ 3–ււ– (Խմբագրական «ՅՈՒԱԱԲԵՐվ)
Fonds A.R.A.M
ւ
ԲՈԼ5հՒԻՃՄԸ մացկուն կարգեր , բայց աւելի տուաւ պատրանք*,
էլ ռւսԱւսշ հւ >սր/ւ այ ի Ա ներ, որոնք շատ շուտ կանխեցին նպատակին յա֊֊
ջո ղութի ֊-&Բ ։
ԵՒ Դ Ա Շ Ն Ա Կ Տ Ո հ Թ Ի Ւ Ն Ը
(ԹՌՈՒՑԻԿ ԱԿՆԱՐԿ) խաղ ադութիէԱը Աղգերո՛ւ Գա^ւակցութեան կոչումն էր իւրա
քանչիւր աւլգ պաՀել իր իրաւունքին մէջ։ Այս մա֊,
սին լաւ մտածեց, սակայն՝ գէշ օրինագծեց , Հբ–
բամայեց բայց *քիջոց&եր գործածելու անղօր մ բ–
Լոնտոնի մ էջ, վերջերս , երկու Հագար գէ– նաց ։ Անոր Հիմնական սկւլբունքն էր նախ խբա.–
Ոչ միայն ԲՈՀԱՆԳԱԿ ԹՐ֊ԲԱՀԱՅԱՍՏԱՆԸ , ա ո լեն եր ո ւ մասնակցութեամբ, Ա՝ աքի Աււո ւլԳա պա– տել, միշտ "ւղփղ ճամ բո ւ մէջ պաՀել իրաւասու
ա յ էեւ֊ ան գրկով/չաս եան Հա յա սա ահ ի Հողերէն Հ ութեան ն\ուիբուած Համագումար մբ տեղի ունե պետութիւններբ։ Բայց ո^վ զով պիտի խրատէր ,
Թուրքիս յ զէիւեցան ԱՐՏԱՀԱՆԻ, ՕԼԹԻԻ , ԿԱՐ֊ ցաւ. Հ Այս Միութեան առաջին– եւ գլխաւոր նպա քանի որ շուտով պաբղուեցաւ թէ ճափոն , Գեր
ՍԻ, ԿԱՂ.ԶՈՒԱՆԻ եւ ԱՈՒՐՄԱԼՈՒԻ շռանները, տակն է Հոգեբանական Հմտութիւն՝ բանեցնելու մանիա , իտալիա , Պ՛ո լի վի ա ե ւն * տարբեր տեսա
այսինքն ամրոցէ Հայասաանր ԱխոՂ֊րեանէն եւ մ եթ ո տներ ուի խափան ել պատեբաղմի պատճառնե֊֊ կէտներ ունէին ։
Արաքսէն ղէպի Հարաւ : ԲԲ \ ինչպէս կը յայտարարէ ՝$ոբ՝եԲԼ Համալսարանի Ան ոն ք աշխատ եցան իրեսք ի բա կանացն ել ց ե–
Մեծ Նենգյլ չպահեց իր ոլմ֊ին մէշ մինչեւ իս1լ դասախօս՝ Տ՚ոքթ * **արլ Պի$կբբ* Պիաի յաջողի® ղային Համոզուններն ու ձգտումեբբ, բայց նպաս
այն գա շն աղ .իր\բ , ղո՛ր Համայն ավա՛ր դալե բո ւ֊ բե - դրական միջոցներ կիբարկել ի նպաստ աշխարՀի տաւոր ելքի մբ չՀասնելով* Հակառակեցան Աղգե
\րումով 1920 Գեկտեմբեր 2ին արիւնաքամ Հայաս խաղաղութեան ; Գմուար է նախատեսել :, րու Գաշնակց,ութեան ։ Եւ սկսան իրենց Հաշւոյն
տանը Ալեքսան դրա պո՛չի մ էջ կնքած էր Թուր Խ* Միութիւնբ, իր բմբռնած եղանակով , անկախ աշխատիլ : Զ եռք բեր ո ւած յաջո ղու թի մե
քի ոյ Հ ետ : անարգել կ՚աճապարէ կաղմաւորել գրաւած եր - ներով մբցակցութ իւն բ ջոլր՛ին երեսն ելաւ ։
Աչե քսանգրապո չի դաշնագրով՝ « կարսի նա– կիրներբ։ Ամերիկա, անդադար կբ ղօրացնէ խա– Աղգեբոլ Գաչնակց ո ւթիւնբ անօգուտ փառասի
Հանգբ եւ Ա ուրմ ա չուն կր Համ արուէին փէ^^՛ էէ ղաղականբ , Միջեբկբականի եղերգներու պետու րութեան խմբակցութիւն՝ մբն էր իրապէս ։ Ան
մինչեւ երեք տարի»– որմէ ետք Հանրաքուէ.ով թիւնն երբ ել կ՚ուսումնասիրէ անոնց ռաղմ ական ստ եղծուեցաւ ո րպէս գո\րծիք խաղաղութեան՝,
պիտի վճռուէր ա յգ Հողերու ճակատագիրը , մին չ գէ\ԲՔ^ ԲէՀ » Անգլիա , մ իշա արթուն , միշտ Հ սկո ղի բայց առաջին օրէն իսկ ձախողեցալ % Ո՚-իչսբն ,
Մոս/լ ուայի եւ կարսի դաշինքներով ա յգ Հոզերբ գիբքի՝ն *^էջ\ կ՝որոճայ ու կբ մշակէ դիւանագի–. Հոն՝ տեսաւ լսւագո յն *^իջո*յբ Միացեալ ՛Լյա–
վե ր^նա պէս կը ն կատ.ո ւէ ի ե թրքական ։ տ ա կան եւ քաղաքական ծրագիրնեբ : Հանգնե րու գերա կշռութիւնը ա պա Հ ո վե լո լ աշ–
Ալեքս ան գր ա՚պո լի գա շնա գրով՝ Հ&արուր եւ Այս երեքն ալ, գաղտ՛նիք չէ որ իրենք իրենց խաբՀ ի վրա յ : Ասիկա շուտով բմբռնեց եսամ ո ք
մէջ տենդագին՝
Ն ա թիշե լան մամանա կ ա լ ո րապ էս կ*օ մտ ուէ ին տան՚քքհեբբ : կբ վարեն սպաո աղին մ ան աշխա՛– Անգլիան ել խ ուլ աայքարբ ծայր տուաւ։ Ամերի
ինքն՛ավարսւթեամր մ ԷՀ , մն՛ա՛լով Թուրքի ո յ Հովա կա, տարբեր ձեւուէ չուզեց իր Հիմնած .ընկերու
նաւորութեան տակ յ մինչել որ կ^ո՛րո Հ՛ուի իրենց Պատերաղմի դադարումէն ի վեր, իբար Հրմշ թեան անդամակցիլ ,ու քաշուեցաւ հ Անգլիա բռնեց
բախտբ» , մինչ Ա՝ սկո ւա յի ել կարսի դաշինքներով տկող բա՛ղմ ատ ես ակ միջազգային ժ\ո գովներոլ եւ անոր տեղբ, շարունակեց օգտագործել *^է2–Ո՝911–
այԳ շրջանն երր վեր^նապէս կր պոկուէին Հայ աս֊, Համ ագում ար), եր ուն Հ ա կա ռա կ քյւբոպան վտանգ ընդարձակելու իր կայսերական գերակայութիւնը
ա անէ ն եւ Թ ու րքի ո յ վերին՛ Հսկո ղո ւթ ե անբ տակ ներ ո ւ դբան առջեւ չքաւոր ո ւթեան ա՛ղաղակներ ա՝ւ1սա–ՐՀ՝*Ւ Վր՛"/ » աեսակ մբ տիրապետութեան
կր յանձն ո վ ին Աղրպէյճանի՝ «ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ էլ արձակէ հ 3ունաստանի խռովութիւնն երբ չեն նոր եղանակ՝ կառավարելու Համար Ազղեր\ու
ԳԱՐՁՆԵԼՈՀ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՆՁՆԱՏՈՒՈՒԹԻՒՆԸ գադրած : Զի ն ա ս ա ան դեռ խաղաղութեան չՀ ա— Գաշնակցութիւնբ իր մականին տակ ։
ԹՈՒՐ-ԲԻՈՅ ԱՌՋԵՒ» , ինչպէս կ՚րսէ Բ . Բորեան , // ա ւ : Հնդկա ս տ ան , Փա կիստ ան կ*ար ի ւնոտ ին՛ Հ Միէ֊ս կողմ Է ճափոն ՛Ծայրագոյն Արեւելքի
Ալեքս անգրապ ո լի գա շն ագ բով՝ ամ ս ո ւան մ\ր Պաղեստինբ սարսափի երկիր մ բն է դարձեր: Յ^բ– քաղաքակրթութեան առա՛ջն որ գբ կբ դաւանէբ
ընթացքին դաշնագիր բ, օրինական Հանգամանք բանսա 1լ առաջարկէ - \> լրոպական խոբՀրդարան ինքղինքբ ։ ի) * Միութիւնբ մաս^ն ա ւոբ ծ բագի րն ե բ
առնելու Համար , պէտք է վաւերացուած բ՛՛ք/ար թէ մբ կաղմելւ ունէր արդէն փութացնելու Հ ամ աշխարՀ այ ին տի
Հայա՛ստանի ԽորՀրգարանի եւ թէ Թ՛ուրքիոյ ,Ազգ * Ւ՞նչ եղաւ Մ իացեալ Աղգեր\ու Հ եղինակո ւթիւ– րապետ ո ւթեան իր ականաց ո ւմլ Գեր ման ի ան
Մ եծ Ժ՜ոգուէ ի կողմ է ։ քաղաքական դէպքերու բե֊֊ &Բ, իր ԱպաՀովութեան քԱորՀուրդով : միշտ գթևա պաշտ ո ւթեան՝ կբ ձգտէր , իսկ աւելէ
բում ով ա յս վաւերացումԷՀ տեղի չունեցաւ ։ Ե*– Հյա տեր յո ռե տես են՝: ի)*֊րի շն եր կ բ ջան ան ա - վերջ Ւ՚աալիանֆաշականո ւթեան յաղթանակբ ար
(հուս իա գիտակցօր էն չօգտուեցաւ ա յս պատեՀ ա. պա ց ո լցան ե լ թէ անոն ք պիտի ապրին ու պէտք է դարացնելու միջոցներ կբ փորձէր։
ռիթէն ՝ ա ր ա տ ա ւո ր գա Հնագիր մր չեղեալ նկատե ապրին իբրեւ միջաղգային բաբո յական Հաստա ժրնեւո դարձաւ Համ աշխարՀա յին՛ տիրապե
լու Համար * ընդՀակառակՆ * ճան Լցաւ դաշնագիրը տութիւն , գործելով իրենց աղգեցութիւնբ ի ն\բ֊֊ տութեան բաղմ ակերպ միտումներոլ բո յն– ; Պե–.
եւ ապա զայն փոխարինեց Ա՝ ո սկո լա յ ի եւ կարսի պ աստ խաղաղութեան՛ Հ տութիւններբ շատ կանուխ պայքարի մարգադաշտ
շատ աւելի ծանր դաշինքներով ԼԱ* ՎՐԱՑԵԱՆ - դարձուցթն՝ Ազգամողովին սեղանը ։Արդիւնքբ այն
« Հայաստանը բոլշեւիկեան մուրճի եւ թրքական էյ ա ղա ղո ւթ ի ւն պաՀելոլ Համ ար՝ , դո\յ՛ա ցած եղաւ ար , այգ սեղանին առջեւ, ոչ մէկ նեբկայա–
սալի միջեւ՝», 1941 , Պոսաոն, տես բոլոր մ իջա՛ղգային միութիլններու եւ բնկեբակ– ցո*֊ցիչ ^էՐ°աւ Համ ո ղուի լ թէ Հ ա կառա կոր գբ դո–~
193–200.4.1֊ 260 ց ութ իւննե բու մէջ ամէնէն Հիմնաւորն ու ղօրա՝ - Հացուցիչ Հաշիւ տուաւ : ԸնդՀակառակն , պառակ–
֊262 էչերշ), ւո ր բ , եղաւ Ա . Գաշե՚ակցո ւթիւնբ ,հբ կաղմռւեցաւ տո՝ւմնեբբ ՀետղՀետէ խորացան՝ , խախտելով խա–
ԱՀա թէ ինչու բոԷՀռւիկ / * * Բորեան այնքան 1914/ պատերաղմէն ա նմի 9ա պ է ո վերջ։ ո ագո ւթեան Հիմ քերբ ։
անվարան բառերով կը յայտարարէ * Աղգերու Գաշնակցոլթեան կաղմո ւթիւնբ Ո*֊- Աղգերու Գաշն՛ակցութիւնբ , իր վախճանէն ա–
« ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԽՈՐՀՐԳԱՅՆԱՑՈՒՄԷՆ ՅԵ ի էսբ^ եան դա գա փա ր ական ո ւթեան պտուղն էր եւ ռաջ , պիտ ի լուծէ բ ա շխա րՀ ա կա լո ւթեան պա յքա–
ԶԻՋՈՒՄՆԵՐԸ
ՏՈՅ ՀՈ՚ԼԱՅԻՆ ԱՌԱՒԵԼԱԳՈՅՆ Հ պարտ ո ւ թիւնը խա ղա ղա ս է բ նախագաՀ ին , ձեւա– բբ առանց պատերա՛ղմի , առանց ղմգոՀոլթիլե
ԿԱՏԱՐՈՒԵՑԱՆ ԹՈՒՐԲԻՈՅ՝ ՀԱՅԱԱՏԱՆԻ ՀԱՇ 1.11րո ւա)ծ Մ * Ն ա՚Հ անգն եր ու վա ր չա կ ան ո ւղղու— յաբուցանեչոլ , ու վերջապէս առանց կողմնակի
ԻՒՆ , ԿԱՐՍԻ ՄԷՋ» •.
Հայկ* Գաաի դէմ նիւթուած գաւերով արդա
րութեան եւ <ե,ողովր դա պետ ութեան ճամբան Հար
թուած էր արդէն, ուստի քիուսիա բաց կերպով յ ո ւ թի ւններ ո ւն՛ Հ ամ ար ան ո բ Հ>նոբՀակ ա լութ իւն ն աստ ան մր, ոչ հեռաւոր ապա դա յին Կ ո վկա սի
սկսաւ այլեւս թէԱ եւրի դէմ գրել ու գործել եւ թէ կբ յա յանէ բ ։ Ասկէ զատ , թնդանօթի , զէնքի եւ մէշ կռո լե լու համար 1Ա որհ րդայաին Ռուսիոյ դէմ ,
Թւուբքիո յ օգնել * ռազմ ամթե բքի փ.ո խագրո ւթեան ատեն օգտագոր իսկ մերձաւորադոյն ժ՜ամանակին մէշճ Արեւելեան
Այս տեսակէտով բացառիկ արմ էք կբ նե բ կա ծելու նպատակով Ազրպէճանի մ էջէն ճամ բա յ բառ Անատոլուի մէշ կոչուելու համար Թուրքիս յ դէմ»
յացնէ ակաՏեաւո րի թ թիՀատակասնեբու ա յն պատ նալու անՀ բաժ՝ ե շտ ո ւթիւն՛բ պարզող երեք նամ ակ (անդ, էշ 224։)
մական գատավաբութիւնբ , որ 1926/՛ ամրան– տե ներ ստացայ Գարապէքիր փաշայէն ; Այս երեք Իսկ Հ^խորՀրդային բոցեղէն Հողի բոցեղէն՝
ղի ունեցաւ էնկիլրիի մէ^է նամ ակներն աչ իրենց Հասցէներուն •յանձնեցի : զբիչԴԲ ՝&արչ քրաաեք՝ այլ յօդուածի մբ մէջ
« Ի ԹԹԻ ՀԱՏԱԿԱՆՆԵՐ ՈՒ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹԻՒ Վ Ապ ա Հ ո վեց ի , որ 0 գոստ ո ս ին թ ր ք ա կ ան եւ Հ ԽոբՀրդային Հանրա՛պետութեան պայքարի ե ր–
ՆԸ ԷՆԿԻՒՐԻԻ ՄԷՋ», • այս խորագրով դատա բոլշեւիկեան բանակներբ իրարու միանան՛. Յե– րորգ տարին բնդդէմ ՀամաշխարՀային դրամա֊֊
կան այդ .ամրոդ^ գործր հ րատարա՝կուա\ծ է «3 ու— աո յ , իմ ստացած Հ րաՀանգնեբուս Համաձայն , գլուխի» կբ վկայէբ .
(10 Օգոս֊
սար հր» ի 52 յաջորդական թիլերու մէշ ա-ա-էիլ փաշայի Հետ աշխատեցայ , որ երկաթոԼ– « Այս օրէն ասդին, որ ԽորՀբդային (իուսիա
մ էջէն ճամբայ գտաւ
ա /; II 1926 ֊ 3 0 Աեպտ. 1926)։ ղիով ալ ապաՀովուի երկու բանակներու միացու– ԽորՀ րդային Հայաստանի
\քմ ո յշի Համ ար Հոս յ իշատակենք ՛Հյուրի փա մբ ել Հայաստան չկարենա յ ա՛սոր \բնդդիմանալ% դէաի Թուրքիա՝ այդ օրէն ասդին ան կրնայ շատ
շայի կազմած ^իսլամական բանակցի վարիչ դէմ– է, ւ այս Նպատակով Ա՛ ո ււ կո ւ ա գացինք : էնվէբ փա զօրաւոր աջակցութիւն ընծայել ան ո հ/» Լանդ, էջ
քերէ՚ն ՚Օայիմ ^էվատի ցոլցմունքբ* շան– արգ&էն Հոն կբ գտնուէր՝^ Լ^Յուսաբեր^ , 25 117)։
« 1920 թ* (Հունիսին Գարապէքիր
փաշայի դի Սեպտեմբեր 1926)։ Ե*– այս աջակցութիւնը քիուսիա լայեօրէն բն–
մինչեւ
մելով՝ անոր Հաւանէութիւնբ ստացայ ւ Երբ Ղ^ա– քիուսիոք այս սերտ գործակցութեամբ է աՀա, ծայեց Թուբքիոյ՝ զայն յաղթականօբէն
դա
բա բաղ Հասայ , Նամակ մբ ստացայ* այդ նամ ա կր որ Թուրքիա 1920/ աշնան իր պատերագմբ մղեց Ալեքսանդրապոլ բերելով եւ Հոն մեղի ծանօթ
ուղղուած էր ճավիտ պէյին, որ այգ ատեն ՊայաԼ մեղի գէմ, զայն, սերտ աջակցո ւթեամ՚բբ միշտ շին րբ պարտագրելով *• .
զիա կը գտնուէ ր : \,ամա կբ կբ յանձնարարէր Հբփ~ նոյն քիուսիոյ, Ալեքսանգրապո լի դաշինքով պսա Հյթարունակուեցաւ նաեւ աւելի ետքբ, մինչեւ
:
մ ան մ էջ մ տնել ն ա Հան ջո զ բոլշեւի կեան տումերուն կելու Համար ** * Լօզան ու մ ինչել առաջին մեծ պատերագմբ
Հ ետ : Ա յգ շրջան ին ՛Հյուրի փաշա բո լչե ւի 1լն եբ ո ւն ինչ որ \,այիմ ճեվատներբ կ^բնէին գազանօ « Իզվեստիա» իր 1939 Մայիս 15/ խմբա գրա
քարոզէին կան ին "^էջ* ճէչգ
վբայ յարձակում գործած էր , բայց չէր յաջողած X րէն;, նոյնր Համայնավար վաբիչներբ կբ գրէր սլատերաղմի նախասեմին , կբ
Կ ա ց,ո ւթ ի ւնբ Պա յւսղիտ Հ ա զոր դե ց ի : Ասո բ վ Րս՛ I յայտնաբար :
Գարապէքիր փաշայէն Հեռաղիր մբ ստացայ, որ ԽոբՀրդային գրիչներէն Մ • Փաւլովիչ Հա
կբ Հրամայէր . «Մէկ կողմէ՝ թուրք ժողովուրդի , էս^Լ^ միւս
« ՆԱՅԻՄ ՃԵՎԱՏ ՊԷՅ ԻՆՁ Կ՛ՈՒԶԷ ԹՈ% Ը– մայնավար ամէնէն ազդեցիկ օրգանի էջերէն,ընդ կողմէ՝ Խ* Միութեան ժողովուրդներու միջեւ
Նէ, ԲՈԼՇԵՒԻԿԵԱՆ ԲԱՆԱԿԸ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ԹՈԴ. դէմ Ա եւրի ե ընդդէմ Ո՚֊իլսբնեան իրաւարարու Հաստատուած բարեկամ ութիւնբ գ ե ռ վերջերս իր
ԲԵՐԷ» : թեան, ի պաշտպանութիւն՝ Թոլբքիոյ » կբ յայտա աբ տ այ այ տ ո՝ւ թ իւնբգտ ալ ա յն խորՀ րգակց ութեան
կա–֊
^Այս Հ բամ անին վ րա յ թրքական ո լմեր բ այգ րարէր (շՕՈՏաէծԱՕո) մէջ, ղոր տուաւ խոբՀրդային
ՀՐջաւբ Համաիսմբուեցան հ էյ ս ալ արեւելեան ճա «Աեւրի գաշնագրի շն ակ անութ եանբ առջեւ բո ռավտրոլթիլնբ թուրք կառավարութեան էն՚կիւ–.
կատ ի Հ բամանատարո ւթեան Հ եռագրեցի * լորովին կր տժգունին թէ չարաբաստիկ Պրէսթի Բիի մէջ։ կարծիքներու այդ փոխանակութիւնը
« $ԼԷՆք եւ ռաղմամթերք առնելով՝ յառաջւս– գաՀնագիբր եւ թէ անգամ Վերս այ լի գաշնա գիր բ՝» Հ>աստատեց , որ երկու երկիր^երբ Համակարծիք
ցէք » « (Մ՛ ՓԱՒԼՐՎԻԶ ֊ « ՝Բեմաչական շարմումբ են ժամ անա կա կից մ իջաղղային կացութեան նբ֊.
Թ"*–բքիոյ մէջ» , «կրասնայա %ովթ , Մոսկդւա, կաւ ամ ամբ եւ կբ ձգտին ամրացնել երկու երկիրներ
« Յետոյ շփման մէջ մտայ բոլշեւիկեան Հրա 1921 , թիւ 1, էշ 218)։
մանատարին Հետ : բու փոխադարձ բարեկամ ութիւնբ ի շաՀ խազա֊,
« Գարապէքիր փաշա Խալիլ փաշայի , \,արի– Նոյն գրիչը իր նոյն յօդուածին մէշ, չարա ղութեան» է
մ ան %արիմանովի եւ բոլշեւիկեան բանակի Հրա– խինդ չևակաւ-ոլթեամր մր, կր վկայադրէր. Եւ– 1լամրացնէին * * * ի ՀԱՇԻՒ Հայ ժողովուր
։
մաւ ատաբ ո ւթեան ուղղեալ երեք նամակներ գրած « 1921/ սկզբնաւորութեան Մուսթաֆա ՝Բէ– դի՝ անոր բոէոՐ իրաւունքները անտեսելով
ԷՐ՛* ^՝յԳ նամակներով բո լշեւի կն ե ր ո ւն Հետ գոր– մալր կ՚իշխէր Փոքր Ասիոյ 4/5րդին< վրայ , կր տի. իսկ ի^նչ ^Լք^՝էէս ^ ա յ Բ"Լձ^՚՚՜Ւ^/^՚ՐլՀ^ նենգոլ^
տ
ծա կ ց ութեան անՀ րամե չտ.ո ւ թ իւն բ կբ ջատագ ո– բակալէր մեծ մասին մէշ Հայաստանի, որմէ թեանց եւ գաւերու այս ամբողջ շրջանին
վէր > ^սւէէI փաԼայէ կոո՝ք է կատարուած ծառա–֊ Դաշնակիցներր կ՚երագէին ստեղծել երկրորդ 3–ււ– (Խմբագրական «ՅՈՒԱԱԲԵՐվ)
Fonds A.R.A.M
ւ
