Page 66 - ARM_19-1947_01
P. 66
յ֊աաաա
ԳԱՐԵՐԷ Ի ՎԵՐ ՔաակաԱ €աքժոՆ\1Ահդ Ո811ՍՏԱ Ն
ԱԽ ս մ փ եւհկ8–քակաբ*ւ6ը
Այս խո րՀրղածոլթիւնները ա՛նոր Համար, երբ Եբբ առա քին քմնդՀ . պատերազմը իր վախճա - (Քաղուած ԵբէւԱՏսֆ թհրթերԷՑ)
Ղա, թղթատեմ մեր պատմութիւնը, մեր անցեալը, պարտութիւնք
վերիվայրումները։ նին կբ մօտ՛ենար եւ Թուբքիոյ ակ -
Հնամեայ վւառքերն ու ցնցուն
Բելէն մինչեւ մեր օրերու բռն ակայն ե ը ը զա րն՚ուած ներեւ դարձած Հր ,Պոլսոյ քիւրտգեկավա բութի ւնը
Այս կայանի մասին քանի մը անգամ գրած ենք
են Հայաստանի լեռներուն , արիւն ու աւեր սփռած ազգ* ընգՀ • ՚ շաՀեբու գիտակցութենէն մըղ -
այս էշերուն մէ9 : Տարեկան պիտի արտադրէ եր,
Հ ա յ զա զան Հւ զեր, ւն վրայ, եւ ի վերիյ անՀե ուած սկսաւ իր նախապատրաստական աշխա -
կուքուկէս միլիառ քիլովաթ մամ ելեկտրական
տաց եր են պատմութեան խաւարին մ ԷՀ։ Հայ ժո տանքքնեբը տ
ում։ Այս վիթխաիի ուժի մասթս գաղափար մր
ղովուրդի սիրտը եղած է արիւնոտ , բայց տոկուն, Հետապնդուելիք նպատակը բացորոշ էր , կՀր–
կազմելու Համար, ըսենք որ եթէ մարդկային ու .
դիմադրող, յարատեւ ու անընկճելի Հ սէ Աղէզ ա է յ * ^ ա 1 ՚ և էէ ապացուցանել Ե՚֊բոպայէն
մով կատարուէր, օրական պէտք պիտի ըլլար 17
Գարերու ընթացքին , Հայաստան եղաւ, թատե թէ ւ^իլՐա՝Լ\ վաղուց լքած է թրքական ճակատը,
միլիոն 256 Հազար բանուոր , կամ ներկայ Հա յաս.
րաբեմը աբ շաւանքն եբո կռիւներու , փլուզում- եւ թէ անՀբամեչտ է անքատեյ քբտական բամ ինը։
իրաւունք տանի րնակչութենէն 60 անգամ աւելի աշխատա
նե բու յփշտակումնեբու , բ ա յ$ Հ ա յ մոգովուբ– ՝Բիւրտեըը կյուղեն աէր դառնալ իրենց
գ.բ մնաց ւոր : Այս կայանին չ&որՀիւ երկրին իւրաքանչիւր
Հաւատարիմ իր Հայրենիքին , իր ներքին ներուն եւ ճակատ՛ագրին ;
բնակիչի՛ն պիտի ի/նայ 17 բանուորական ում֊,
ղօ ր ո ւթ ե ան ու ապրելու ան մ աՀ ե լ աղե ե բու ձայ - Զինադադարին Հետ միասին Պոլսոյ մէք կազ
նին % Ասորիներ, Պարսիկներ՛, Յոյներ , Հ ուո մա յ ե - մուած «՝/• րաական Վերելք» կուսակցութիւնը ան - մինչ Անգչիոք բնակիչներունը միայն տասնը
ցիներ , Թաթարներ , Աելճ ո լին եբ , Արաբներ ,Թուր֊ կախութեան պաՀանք ներկայացոլց զանազան ծա ֊ Հինգ է: •
քեբ ու Են ի չէ րէն ե բ՝ ե կան ու ա՚ե ցանս՝ ՛եր Հողերուվը– նուցագի րնե բով, յա յտա բա րո լ թ իւն\հ\ե րով եւ տե - Ա ելան ի լիճը կազմուած է Գեզամայ լեռնե -
րայէն , եւ սակայն Հայք մնաց կա 1. գո ւն ; Թէեւ զեկագիբԼեբով ։ Ե*֊բոսլայի մէք եւս կազմուեցաւ րու թուրերէն՝, ծովու մակերեսէն 1916 մեթր
վտիտ՝ բայց Հաւատքով, Հայրենիքը կերտած՝ իր ումեղ պատուիրակութիւն մը, Շէբիֆ փաԼաձէ բարձր։ Գարերէ ի վեր աչխատաւոր մարդը երա–
սրտին մէք՝ Ան սպասեց գաբեր ամ բողք, տեսնելու նախադաՀութեան տակ * ղեր է այդ վփթխարի չՀրամբար ը իր բարօրութեա.
Համար ի բ երագը ^Արծարծուած դատին շուբք , բոլոբուեցան ՚նր ծառայեցնելու մասին՝; Հայ տչխատաւորր այդ
Հ աա յ ւ ա ս տ աւ Հ մբերու քիւրտ գեկավաբութիմեը, մտաւորականս ւթիւնն երաղր իրականացուց : Ու այսօր մէկը միւսի ետ՚ե՝–
Ամէն օտար լուծ՜՝ Հայր տարաւ
ու առ Հասարակ բ"էոր ցեղապետնեբր ։ $արակար– ւէն կր. կառռւցուին Աեւտնի չկ,վէմին Հսկաները :
թեամ՛բ , գիմ ա ցաւ բոլոր գր կան քն\եբոլն ե
Լցաւ ծութիւնները Հարթուած էիհ ինքնաբերաբար ։ Առաջինը լճային Ջրակայանն է, որ կը կաւ, ուսուի
քարդի ու արեան սարսափներէն ; Շարմումը տար ածուեցաւ երկրին խոբեբը, եւ կու գեանին՝ տակ, 60 մեթր խորութեամբ ել իր ինք.
է՝ ո լո ր բոն ո ւթիւն ներ բ մ ա շե ց ան եւ բո լո բ սակցութեան մասնաճիւոեը արագ ծաւալ եւ յաքո– նատպոլթեամ՛բ առաջինն է աչխա րՀ ի մ է ^ ; Աեւանի :
կուռքերը կոր հ՜անեց ան , սակայն Հայութիւնք մը– ղութիւն ստացան : թուրերու դարաւոր պաշարը պիտի . Հ՛ոսի այգ
նաց անոնց ետին, ման՚ուկի պէս նո լ աՀ աս ու թե կուսակցութեան վարչական խորՀուբգին նա ֊ ստորերկրեայ կայանի խողովակներու մէշ^էն՝; ԷԼ.
ւաւոր թռչուններու նման ճռուողուս * Ոչ մէկ ° - խագաՀֆ էր ծերակուտականն Ապա իւէ ՝Բատեր է - սլառամներու մէշ^ փորուած ընդարձակ քարանձա
տար ում՝ չկրցաւ Հա յոմև սրտէն՛ Հ անել Հ այբենի– ֆէնտին ։ Ա* եւ Բ * փոխ նա՝խագաՀ\հ\ե րը , Աայիտ ւին մէշՀ, շուտով պրտի դղրդան մեքենաները , յե–
քի սէրը, անոր անցեալք , գարերու Հ՛ունին\ մէք փաշայի որդին, Ֆէբիք Ֆո*֊ատ փաշան եւ %օՀտա– տոյ շ\ուրր աշխարՀի ամենաերկար Ջրուղիի ՜մէշ^էն
ցանուած՜ <^Ար մէ՛ն իղմ»ը ••• նի կմ ի բներ էն Պէարխաֆ վւաշա յի որդին էմ ին Ալի Հոսելով պիտի երթայ բանեցնելու ՝Բաըվանսա -
Անփռփոիս իր Հոգիով^ ոչ մէկ օտար պատմ ու— պէ յ ։ ԸնգՀ* քարտուղար նշանակուեցաւ սպայա– րայի Ջրակայանը։ Հասնելո՛վ կիւմի՚ւշի ձորը, Աւե՝–
ճան յարմարեցաւ այգ Հոգիին , ՛ոչ մէկ Հեկւոբ» , կոյտի ա՝նղամ Ֆէբիք Համտի փաշան , եմն\ • : լան ի թուրերը չորս Հարիւր մեթր բարձրութենէն
կրցաւ Հայր նոյնացնել իրեն Հետ, Հակառակ բոլոր Ա ակա յն շատ չանցած ա ա ր ա կա րծ ո ւթ ի ւնն եր ՛կր դաՀավիմին լայնաըերան ՛ո՛ւ զոլգաՀեռ մեկնտղ
բռնութեանց ՚յբեբւ մեղմ քաղաքա կ աԱո ւ ծագեցան ղեկավարութեան եւ երիտասարդութեան վ,ոթոբա՚կն երով ել կ^աչխատցնեն կասկադի Լ9յ1–
թեամբ ; քքրբեմն ծռեցաԼ իր բ ռնալորին առքեւ մի քել ։ ՝Բէմա լական շաբմումը ալ աւելի շեշտեց վէմ) ամենամեծ կայանր, որ մեծադո յնն է ամ -
բայց երբեք շո լրացաւ իր էութիւնք , վասնզի , Հս Հակամաբտութիլննեբը։ կարգ մը ղեկավար տար րող^ էյ * Միութե՛ան մէ^ կառոլցուած , կառուց -
յ*ա՚բգբ իր սրտին մէք •ունի վեՀութիւնբ՝ Արաբա րեր սպասողական եւ զ գ ո յ շ քաղաքականութիւն ուող եւ նախագծուած լեռնային Ջրակայանն Լ -
տէն , գովութիւն բ մ եր սարերուն ու ծառե բուն , մը ս կ սան որդ եգբ ել , մի\նչ երի տա ս ար դ ո ւթի ւնը րուն : Տետո ւ կուգան Արզնիի , Բանաքեռի , Ե -
եւ տոկունութիւն ք մեր Հողերուն ու քարեր ուն % արմատական եւ վճռական գոբծունէութիւն մը կը րեւանի եւ Զարբտխի Հիդրոկայանները։ Անցնելով
Բէլբ իբ գէմ գտաւ Հայկբ, Մարերը՝ Արամբ , պաՀանքէբ : ^Համաձայնական պետութեանց յայ Ա՛յգ կայաններէն եւ երկրի արդիլնաբեըութեան՝ ու,
Հռոմայեցիք Տիդբանը, Պարսիկները Աամիկոն– տարարած սկզբունքներէն կտտաբելապէս օգ - ղիւզատնտեսութեան՝ տալով Հղօթ ^"՚Ր^՜էէ ում,
եան սերունդը , Տ՚ուղրիլբ՝ ՛Բաք թաթուլք, Արաբ - աու՚Լլու Համար , կ՚ըսէին անոնք, պէտք է ամէն Աեւանի շորերը ՏԼանգուի աշ* եւ ձախ ափերուն վրայ
ներք Բագրատունին երք , Տո՚յնեբը՝ քիուբինեանց կապ ե Լ յարաբերութիւն՝ խզել թուրք կառավարու ձգուած հրանցքներով կ՚երթան ոռոգելու «ղռերը՛»
ռազմիկները , Թուրքերը Հ *8 *7* * լեգէոնները : թեան Հետ»* եւ Արարատեա՚ն դաշտի անարգի ու լերկ մ՛ասերը։
Հե բոսն ե բու շարանը կբ սկսի Հա յկէն մինչեւ Այս Համոզման Հասած խմ բակը Հիմնեց Զանգոլ^Աեւան երկաթուղիին՝ երկարութեամբ
յիր ի մ ա ռո ւ Թ է Հ լի բ ե ան : ՛Այսքան մաքառում ,այսքան Հ.՝Բիւրտ Ղ՝եմոկբատ» կուսակցութիւնը,՝ ո լ* կարճ կր կառռւցուին նոր գործարաններ ու ն՛որ / ո լաս.
Հաւատք ու յ՛ոյս անկարելի է գտնել հւրի՝ <–՛ *» - ժամանակի մէք Հասկացողութիւն ՝ ՜Հաստասգեց՝ ՛լ՛ աւաններ , կը շաՀ ա գո բծուին Զանգուի ձոբե -
գոփո ւրգն ե րո լ մէք, երբ նկատի առնենք մեր պայ <Հ,Հօյպուն»ի եւ այլ մշակութային եւ ^.Ուսանո՛ղա րուն մէ^ գտնուող Հանքային Հարստո՛ւթիւները։
մանները , շբքապատուաօ՜ աս իա ցի վա յրագ իւ ո լ կան– Մ ի ո՛ւթ եան ց » Հետ ։ ԱՀ
մաննեբէ ու արիւնկզակ Թուրքերէ ։՝Ու Հայտս -֊ ՛ԷՔ ատ չանցած կազմակերպութիւնը զօրացաւ ա "՚.1Ղ Ջրակայաններ էն՛ պղնձէ թելեր կԳրկարին
տան՝ կը վերածնի կրկին, Հին փառքեք դարձեալ ել յիշատակագրովդ մբ ինքզինքը ծանօթացուց Հա– մեր երկրի զանազան կողմերը, մինչեւ ՛Լափան եւ
յարութիւն 1լառնեն ^ ոլ աշխարՀի Հորս բ՜ագերուն մաձայ\հական պետութեանց; Ան շատ լալ ըմբռնած ՛ք՛աւարան ու Հայաստանի ծանր արդիւնաբեր ու -
նե տուս/ծ բեկորներ կ՚արթննան, իրենց աչքերը կը էբ ոբ Անա տոլուի մ էք ծա յբ տուած քէմ ա լա կան թիւնն ու ուժը կ՛՚աճին վեց անգամ ,՛ իսկ գիլզատն–
բանան տեսնելու Համ ար աւան գա կան Հայրե՛նիքր շաբմումք ի վեր քոյ իրեն գէմ պիաի դառնար ։ տեսական արտագրութիւնը Արարատեան գաչտին
Հայաստանը ւ Ա՝ ե բն է այգ Հայրեն իքը ^ մեր արիւ Ո բոշս ւեցաւ մոգովբղապետութեանց սկզբունքնե •- մէջ՝ . Հինգ անգամ տ
նով ոռոգուած՝ գա ր ե րու րնթացքին\, եւ բռնակալ - բով անկախ ՝Բիւրտիստան մը Հիմնել՝ անգլիական Հայաստանի մէչ՝ առածին ելեկտրակայանը
ները յաւ իա են ական չմն աց ին ու պիտի ալ չմն ՛ոն ; Հոգատարութեան տակ ։ Հիմնուեցաւ \922ին Երեւանի մէչ.. Յետոյ կարգով
ււ բեր են ՛յնց եր , ՚յշիսւ քՀներ կործէ յնեք Վյե բո յ՚իչեալ քաղաքական խմ բակցո ւթեան ց չինոլեցան, 2ո բագէս ը, Լեն գէսը, Երկրորդ Եբգէ–
նորեր, են ելեր , քայց մնա յո ւն Հա յբենիքբ կբ մնայ աշխատանքները շատ բն ականեր՛էն պիտի կատոե -.
նոյնը , Արարատի • երկնասլաց բարձունքին տակ : ցնէին Թուրքերը՜, եւ փեբքնական գիրք ՀԳ^՛է"լ րիւն : Բաւական է որ բնակած Հողիդ ՚ընգերքէն
Հայրենիքը ծախու չէ, եւ ոչ ալ մեր նախաՀայրե– մ ղ ել <Հ Բի ւրտ Վ^եբ ելք ի կուս ակցութ իւն »բ ։ \ք աիսա– նաւթի մայր երակ մը անցնի, արդէն իսկ փրր -
բու թափած ա րիւն ը մոռցուած : Հազարամեայ իբ գաՀը Աէյիտ Ապա ի ւլ ՛Բատէ ր էֆէնտի , քաղա կուած ես ,<ձմողովրդաաետոլթիլն» ,<Տ.Աղգերու ինք–
պատմութեան րնթացքին Հայ մոոովոլըգը անար քական կաց ո ւթեան եւ կքօնական մոէեռանգոլ - նորո՚շման իրաւունք» , «ճնշուած մողովուրդնե ր՛ու
գած ու րմբոստացած է իր <ձեոբ» տիբոք գէմ , թեան աղդեցութեանւ տակ չկրցաւ որոշել թէ՝ ազատագրութիւն» (յաճախ կը Հանդիպինք այս ա–
բայց երբեք խոնաբՀած կամ փառաբանած զայն : կազմուելիք ՝Բիւրտիստանր անգլիականն թէ Օս - սացոլածքնորո ւն , սրտառուչ բացագանչութիւն -
Ա հ զա ց ողն ե բ բ Հա յրեն իք չեն կրնար կե րտել , մ ան եան՛ պետութեան Հոգատարութեան պէտք է ներով) , եւ այլ սկզբունքներ չափոլ վրայ՛ Հա -
որովՀետեւ անոնք ամէն՛ նոր - տիբոք առքեւ նոյն՛ ենթարկել ։ էլա սա ի նման կը փակին վրադ։ Անացտծը կը լրա
ստրկութիւնը պիտի ցուցաՀ անեն ; Բացէք մողո - ցնեն շաՀ ակից «Ա՚եծ»ին մամրւլն ՛ու անթելր;
ւվուրզնե բու պատմ ո ւթ ի ւնն եր ը , եւ բո լո բ ին\ մ էք Ա յս երկչոտ եւ տա րտամ քաղաքականութիւնը « Աեվռի Հաշտութեան Համաժո՛ղովին բաղում
գոլք պիտի Հս/ւ դիա իք մէկ բան ի միայն * կռիւ պատճառ դարձաւ ՛որ նոր Հերձուած մր եւս գոյա խոստումներ եղան Բիւրտերոլն , ել դաշնագրին՛
օտարին գէմ, ինչ ^ գո յն ի ալ պաականելու Բ//Ա ձ նա յ կուսակցութեան ծոց ին մ էք ։ Ա յս խմ բակր , մէչ ալ Բ ի ւրտ իստան՚ի կազմութեան մա սին երեք
՛այգ ^եկուոըը» • • • : Այգ ըմբոստութիւնը կուգա յ միացաւ « Հ օ յ պ ո ւ ն » ի եւ իր մէք առնելով քիւրտ յօդո՛ւածներ ներմուծուեցան : Ասոնց գործադրու -
ո եւ է մոզովոլբգի անցեալէն ^ Հայրենի լեռնեբէն Ըն կերա յին կազմ ա կե ր պո ւթ ի ւն»,ր ստեգծե ց քաղա թիւնր ստանձնեց Ան գլի ան , եւ սակայն , Ա՝ ուս ուլի
ու յի շատակնեբէն : Եթէ անՀ ատ ա կան կեանքի մէք քական զօրաւոր խմբաւորում մը : քարիւղին կարգագրութենէն վերշ՝ երեսի Վրա,(
ընտ ան ե կան յարկը սրբութիւնն է, Հաւաքական րն– Ւ վերքոյ այս նոր խմբակցութեան եկան միաս ձգեց Բիւրտերը։ Աեծն Բրիտանիոյ քաղաքական
տանիքներու սեփական՛ութիւնը՝–— Հայրենիքր, —՚ ցան նաեւ ^Ազգային դեմոկրատ կուսակցութիւն՛էն խաղերուՀն՛ ՛ել մեքենայոլթեանց անտեղեակ զան՛ -
Հազար անդամ աւելի մաքուր ալ սրբազան էւ ու այլ գի տա կան միութիւններ եւ ՀՀՕ յպո ւհՀԽրնդՀ • գուտ՚ծնեը եւ երիտասարդութիւնը ղոՀ գացին այս
Հայ մողովուրգը կը սիրէ իբ Հայրենիքը, ա^ե անուան՛ տակ լծուեցան աշխատանքի ւ նենգամտոլթեանց ; Աւելի առաՓ միեւնո՛յն աղէտին
Հայրենիքր , որուն Հողերուն վրա յ գարերու բն - Ղ*բքի ընթերցման պաՀուն մարգ յա՛ճախ այն ենթարկուած էին Հայերը.
թացքին շինած, երգած, արիւն՝ ու քրտինք թա - պատբանքբ կ՚ունենայ թէ՝ Պատրիարքարանի « Ց,եղի պիտի օժանդակեմ եւ փրկեմ» ըսելով
փած է, նոյնիսկ աքսորի ճամբաներ բռնած։ 1՚ա~ կողմ է Հանգուցեալ Պապը Ալիին մ ատ ո լցուած ամբող^ ժողովուրդ մը ոտքի Հանել, եւ յետոյ
բերէ վերք մեր Հայրենիքը գոյն ու ձեւ կ՚առնէ , ճՀայկ * ՀաբստաՀարութեանց թագբիբնեբն»է որկը զա քն յանձնել արիլ\ն՚արբոլ եւ ՛ո՛ճրապարտ պետ՚ոլ -
Հին օրերու յիշատակնեբ կ՛՚արթննան–, եւ մեր երկ կարդայՀ Այնքան՝ յար եւ նման՝ են Ազիզ ա է յ ի ներ /թեան մը դաՀի ճներուն , արդեօ՞՛ք մարդկային ա-
րի Հ՛ո՛ղին ձայնը՝ մ իա լար ու ումգին , կր կանչէ իբ կայացուցած դէաքեբք* Տարբերութեամբ մբ սա - բարք մրն է եւ Համապատասխան՝ անոր խզճմտան—
զաւակները, իր Հղաբ իպ՚^նեբը ^ իր «մ ոռց ո ւած» ու. կայՀկ ։ Այստեգ գ"Հր ՝Բիւբտն է ։ քին.։ Պատասիսանը թող Անգ՛լիացի «Աըր»երն ու
աքսորական բեկորները։ Կբ թուի թէճ մեր բարեկամ բ լաւ ուսումնասի «մըսթր»ները ՚տա\ն՛ »Հ
Հող Հայրենի , ինչքան մաքուր ես, ինչքան րած է ՛Լեր քին կէս գա բոլ Հա յո ց պատմ ո ւթ ի ւնը , Արդարեւ :
թովիԷՀ ինչքան կախարդական ու Հնաւէտ՝ այն եւ ականատես եղած, Հայկական Մեծ Եգեռնին ։ Բայց այդ Հարցումը մենք բազմիցս կրկնած
քան՝ վւ ււռքեր ւվ ու ՀեղեղաՀ ոս արիւնի տեսաբան - կամ , Թուրքը ոչն չացմ ան նո յն մ եթո՚տները գո բ - ենք եւ եր բեք պատասխան չենք ստացած : կը թո՛
, Յոյ Ա–
ներով ։ Փ ա՜՛ռք քեզ կերտողներուն , Աայիսեան ծագրած բ լ լ ա լ ո լ ք Ալպանացիին, Պուլկարին՝ Հոգին այրած մարդու տպաւոր՛ութիւն
Ազիզ սչէյ, իր գրքին ընթերցանութեամ՛բ։ յառած
ծիածանն ։ նին , Արաբին , Հա՛յո ւն՛ ել ՝Բէ. ւրտ ին Հանդէպ , այս ղու յոյս կտրած է Ալպիոնէն եւ աչքեիը
շատ մէն
՜ Թ. ՀԵՐՈՑԵԱՆ մողովուրդնե բու պատմ ութիւննեբ բ քիչ մբ
իրարու կր նմանին * Ա՝ոսկուային : Իրաւունք ունի թերեւս : Այգ »՚ԷԿ,Ր՝
ԵՐԵԻԱՆ-ՍԵՒԱ՚ե ԵՐԿԱԹՈՒՂԻՆ, ֊ Կ ի ւ մ ի ւ չ – Ազիզ սլէյ իւրացուցած է նաեւ պբօպա՚կանտիՀայ*, չէ փորձած տակաւին ։
գէսի ՜կառուցմա՛ն՝ Համար չինանիլթ Հասցնելու եւ կական մեթոտները , ոբոնք, աւազ , ս սլա ս ա ւած ար Այս կսկծալի խորՀրդածոլթիլլքլերււււե կը յա–
կայան.ի կազմաօ՜ն երր փոխադրելու նպատակով Ե– դիւնքը չեն ապաՀոված մեղի։ ՝Բաըիւղի Հոր մը Հորդեն պատմութիւնը Հերոսական մարտնչումներ
բեւանէն Ախտա երկաթուղի մը կր շինուի։ $ասն,ը– շատ աւելի կ^արմէ , քան գետեբոՎ մարդկային տ– րու : Հ. ՀՈ-ԱՄ
Հինգ քիլոմէթր երկաթագիծ զետեղուած է ար -
գէէն ՚ կը չթնուին կամուրջներ եւ բնակարաններ :
Fonds A.R.A.M
ԳԱՐԵՐԷ Ի ՎԵՐ ՔաակաԱ €աքժոՆ\1Ահդ Ո811ՍՏԱ Ն
ԱԽ ս մ փ եւհկ8–քակաբ*ւ6ը
Այս խո րՀրղածոլթիւնները ա՛նոր Համար, երբ Եբբ առա քին քմնդՀ . պատերազմը իր վախճա - (Քաղուած ԵբէւԱՏսֆ թհրթերԷՑ)
Ղա, թղթատեմ մեր պատմութիւնը, մեր անցեալը, պարտութիւնք
վերիվայրումները։ նին կբ մօտ՛ենար եւ Թուբքիոյ ակ -
Հնամեայ վւառքերն ու ցնցուն
Բելէն մինչեւ մեր օրերու բռն ակայն ե ը ը զա րն՚ուած ներեւ դարձած Հր ,Պոլսոյ քիւրտգեկավա բութի ւնը
Այս կայանի մասին քանի մը անգամ գրած ենք
են Հայաստանի լեռներուն , արիւն ու աւեր սփռած ազգ* ընգՀ • ՚ շաՀեբու գիտակցութենէն մըղ -
այս էշերուն մէ9 : Տարեկան պիտի արտադրէ եր,
Հ ա յ զա զան Հւ զեր, ւն վրայ, եւ ի վերիյ անՀե ուած սկսաւ իր նախապատրաստական աշխա -
կուքուկէս միլիառ քիլովաթ մամ ելեկտրական
տաց եր են պատմութեան խաւարին մ ԷՀ։ Հայ ժո տանքքնեբը տ
ում։ Այս վիթխաիի ուժի մասթս գաղափար մր
ղովուրդի սիրտը եղած է արիւնոտ , բայց տոկուն, Հետապնդուելիք նպատակը բացորոշ էր , կՀր–
կազմելու Համար, ըսենք որ եթէ մարդկային ու .
դիմադրող, յարատեւ ու անընկճելի Հ սէ Աղէզ ա է յ * ^ ա 1 ՚ և էէ ապացուցանել Ե՚֊բոպայէն
մով կատարուէր, օրական պէտք պիտի ըլլար 17
Գարերու ընթացքին , Հայաստան եղաւ, թատե թէ ւ^իլՐա՝Լ\ վաղուց լքած է թրքական ճակատը,
միլիոն 256 Հազար բանուոր , կամ ներկայ Հա յաս.
րաբեմը աբ շաւանքն եբո կռիւներու , փլուզում- եւ թէ անՀբամեչտ է անքատեյ քբտական բամ ինը։
իրաւունք տանի րնակչութենէն 60 անգամ աւելի աշխատա
նե բու յփշտակումնեբու , բ ա յ$ Հ ա յ մոգովուբ– ՝Բիւրտեըը կյուղեն աէր դառնալ իրենց
գ.բ մնաց ւոր : Այս կայանին չ&որՀիւ երկրին իւրաքանչիւր
Հաւատարիմ իր Հայրենիքին , իր ներքին ներուն եւ ճակատ՛ագրին ;
բնակիչի՛ն պիտի ի/նայ 17 բանուորական ում֊,
ղօ ր ո ւթ ե ան ու ապրելու ան մ աՀ ե լ աղե ե բու ձայ - Զինադադարին Հետ միասին Պոլսոյ մէք կազ
նին % Ասորիներ, Պարսիկներ՛, Յոյներ , Հ ուո մա յ ե - մուած «՝/• րաական Վերելք» կուսակցութիւնը ան - մինչ Անգչիոք բնակիչներունը միայն տասնը
ցիներ , Թաթարներ , Աելճ ո լին եբ , Արաբներ ,Թուր֊ կախութեան պաՀանք ներկայացոլց զանազան ծա ֊ Հինգ է: •
քեբ ու Են ի չէ րէն ե բ՝ ե կան ու ա՚ե ցանս՝ ՛եր Հողերուվը– նուցագի րնե բով, յա յտա բա րո լ թ իւն\հ\ե րով եւ տե - Ա ելան ի լիճը կազմուած է Գեզամայ լեռնե -
րայէն , եւ սակայն Հայք մնաց կա 1. գո ւն ; Թէեւ զեկագիբԼեբով ։ Ե*֊բոսլայի մէք եւս կազմուեցաւ րու թուրերէն՝, ծովու մակերեսէն 1916 մեթր
վտիտ՝ բայց Հաւատքով, Հայրենիքը կերտած՝ իր ումեղ պատուիրակութիւն մը, Շէբիֆ փաԼաձէ բարձր։ Գարերէ ի վեր աչխատաւոր մարդը երա–
սրտին մէք՝ Ան սպասեց գաբեր ամ բողք, տեսնելու նախադաՀութեան տակ * ղեր է այդ վփթխարի չՀրամբար ը իր բարօրութեա.
Համար ի բ երագը ^Արծարծուած դատին շուբք , բոլոբուեցան ՚նր ծառայեցնելու մասին՝; Հայ տչխատաւորր այդ
Հ աա յ ւ ա ս տ աւ Հ մբերու քիւրտ գեկավաբութիմեը, մտաւորականս ւթիւնն երաղր իրականացուց : Ու այսօր մէկը միւսի ետ՚ե՝–
Ամէն օտար լուծ՜՝ Հայր տարաւ
ու առ Հասարակ բ"էոր ցեղապետնեբր ։ $արակար– ւէն կր. կառռւցուին Աեւտնի չկ,վէմին Հսկաները :
թեամ՛բ , գիմ ա ցաւ բոլոր գր կան քն\եբոլն ե
Լցաւ ծութիւնները Հարթուած էիհ ինքնաբերաբար ։ Առաջինը լճային Ջրակայանն է, որ կը կաւ, ուսուի
քարդի ու արեան սարսափներէն ; Շարմումը տար ածուեցաւ երկրին խոբեբը, եւ կու գեանին՝ տակ, 60 մեթր խորութեամբ ել իր ինք.
է՝ ո լո ր բոն ո ւթիւն ներ բ մ ա շե ց ան եւ բո լո բ սակցութեան մասնաճիւոեը արագ ծաւալ եւ յաքո– նատպոլթեամ՛բ առաջինն է աչխա րՀ ի մ է ^ ; Աեւանի :
կուռքերը կոր հ՜անեց ան , սակայն Հայութիւնք մը– ղութիւն ստացան : թուրերու դարաւոր պաշարը պիտի . Հ՛ոսի այգ
նաց անոնց ետին, ման՚ուկի պէս նո լ աՀ աս ու թե կուսակցութեան վարչական խորՀուբգին նա ֊ ստորերկրեայ կայանի խողովակներու մէշ^էն՝; ԷԼ.
ւաւոր թռչուններու նման ճռուողուս * Ոչ մէկ ° - խագաՀֆ էր ծերակուտականն Ապա իւէ ՝Բատեր է - սլառամներու մէշ^ փորուած ընդարձակ քարանձա
տար ում՝ չկրցաւ Հա յոմև սրտէն՛ Հ անել Հ այբենի– ֆէնտին ։ Ա* եւ Բ * փոխ նա՝խագաՀ\հ\ե րը , Աայիտ ւին մէշՀ, շուտով պրտի դղրդան մեքենաները , յե–
քի սէրը, անոր անցեալք , գարերու Հ՛ունին\ մէք փաշայի որդին, Ֆէբիք Ֆո*֊ատ փաշան եւ %օՀտա– տոյ շ\ուրր աշխարՀի ամենաերկար Ջրուղիի ՜մէշ^էն
ցանուած՜ <^Ար մէ՛ն իղմ»ը ••• նի կմ ի բներ էն Պէարխաֆ վւաշա յի որդին էմ ին Ալի Հոսելով պիտի երթայ բանեցնելու ՝Բաըվանսա -
Անփռփոիս իր Հոգիով^ ոչ մէկ օտար պատմ ու— պէ յ ։ ԸնգՀ* քարտուղար նշանակուեցաւ սպայա– րայի Ջրակայանը։ Հասնելո՛վ կիւմի՚ւշի ձորը, Աւե՝–
ճան յարմարեցաւ այգ Հոգիին , ՛ոչ մէկ Հեկւոբ» , կոյտի ա՝նղամ Ֆէբիք Համտի փաշան , եմն\ • : լան ի թուրերը չորս Հարիւր մեթր բարձրութենէն
կրցաւ Հայր նոյնացնել իրեն Հետ, Հակառակ բոլոր Ա ակա յն շատ չանցած ա ա ր ա կա րծ ո ւթ ի ւնն եր ՛կր դաՀավիմին լայնաըերան ՛ո՛ւ զոլգաՀեռ մեկնտղ
բռնութեանց ՚յբեբւ մեղմ քաղաքա կ աԱո ւ ծագեցան ղեկավարութեան եւ երիտասարդութեան վ,ոթոբա՚կն երով ել կ^աչխատցնեն կասկադի Լ9յ1–
թեամբ ; քքրբեմն ծռեցաԼ իր բ ռնալորին առքեւ մի քել ։ ՝Բէմա լական շաբմումը ալ աւելի շեշտեց վէմ) ամենամեծ կայանր, որ մեծադո յնն է ամ -
բայց երբեք շո լրացաւ իր էութիւնք , վասնզի , Հս Հակամաբտութիլննեբը։ կարգ մը ղեկավար տար րող^ էյ * Միութե՛ան մէ^ կառոլցուած , կառուց -
յ*ա՚բգբ իր սրտին մէք •ունի վեՀութիւնբ՝ Արաբա րեր սպասողական եւ զ գ ո յ շ քաղաքականութիւն ուող եւ նախագծուած լեռնային Ջրակայանն Լ -
տէն , գովութիւն բ մ եր սարերուն ու ծառե բուն , մը ս կ սան որդ եգբ ել , մի\նչ երի տա ս ար դ ո ւթի ւնը րուն : Տետո ւ կուգան Արզնիի , Բանաքեռի , Ե -
եւ տոկունութիւն ք մեր Հողերուն ու քարեր ուն % արմատական եւ վճռական գոբծունէութիւն մը կը րեւանի եւ Զարբտխի Հիդրոկայանները։ Անցնելով
Բէլբ իբ գէմ գտաւ Հայկբ, Մարերը՝ Արամբ , պաՀանքէբ : ^Համաձայնական պետութեանց յայ Ա՛յգ կայաններէն եւ երկրի արդիլնաբեըութեան՝ ու,
Հռոմայեցիք Տիդբանը, Պարսիկները Աամիկոն– տարարած սկզբունքներէն կտտաբելապէս օգ - ղիւզատնտեսութեան՝ տալով Հղօթ ^"՚Ր^՜էէ ում,
եան սերունդը , Տ՚ուղրիլբ՝ ՛Բաք թաթուլք, Արաբ - աու՚Լլու Համար , կ՚ըսէին անոնք, պէտք է ամէն Աեւանի շորերը ՏԼանգուի աշ* եւ ձախ ափերուն վրայ
ներք Բագրատունին երք , Տո՚յնեբը՝ քիուբինեանց կապ ե Լ յարաբերութիւն՝ խզել թուրք կառավարու ձգուած հրանցքներով կ՚երթան ոռոգելու «ղռերը՛»
ռազմիկները , Թուրքերը Հ *8 *7* * լեգէոնները : թեան Հետ»* եւ Արարատեա՚ն դաշտի անարգի ու լերկ մ՛ասերը։
Հե բոսն ե բու շարանը կբ սկսի Հա յկէն մինչեւ Այս Համոզման Հասած խմ բակը Հիմնեց Զանգոլ^Աեւան երկաթուղիին՝ երկարութեամբ
յիր ի մ ա ռո ւ Թ է Հ լի բ ե ան : ՛Այսքան մաքառում ,այսքան Հ.՝Բիւրտ Ղ՝եմոկբատ» կուսակցութիւնը,՝ ո լ* կարճ կր կառռւցուին նոր գործարաններ ու ն՛որ / ո լաս.
Հաւատք ու յ՛ոյս անկարելի է գտնել հւրի՝ <–՛ *» - ժամանակի մէք Հասկացողութիւն ՝ ՜Հաստասգեց՝ ՛լ՛ աւաններ , կը շաՀ ա գո բծուին Զանգուի ձոբե -
գոփո ւրգն ե րո լ մէք, երբ նկատի առնենք մեր պայ <Հ,Հօյպուն»ի եւ այլ մշակութային եւ ^.Ուսանո՛ղա րուն մէ^ գտնուող Հանքային Հարստո՛ւթիւները։
մանները , շբքապատուաօ՜ աս իա ցի վա յրագ իւ ո լ կան– Մ ի ո՛ւթ եան ց » Հետ ։ ԱՀ
մաննեբէ ու արիւնկզակ Թուրքերէ ։՝Ու Հայտս -֊ ՛ԷՔ ատ չանցած կազմակերպութիւնը զօրացաւ ա "՚.1Ղ Ջրակայաններ էն՛ պղնձէ թելեր կԳրկարին
տան՝ կը վերածնի կրկին, Հին փառքեք դարձեալ ել յիշատակագրովդ մբ ինքզինքը ծանօթացուց Հա– մեր երկրի զանազան կողմերը, մինչեւ ՛Լափան եւ
յարութիւն 1լառնեն ^ ոլ աշխարՀի Հորս բ՜ագերուն մաձայ\հական պետութեանց; Ան շատ լալ ըմբռնած ՛ք՛աւարան ու Հայաստանի ծանր արդիւնաբեր ու -
նե տուս/ծ բեկորներ կ՚արթննան, իրենց աչքերը կը էբ ոբ Անա տոլուի մ էք ծա յբ տուած քէմ ա լա կան թիւնն ու ուժը կ՛՚աճին վեց անգամ ,՛ իսկ գիլզատն–
բանան տեսնելու Համ ար աւան գա կան Հայրե՛նիքր շաբմումք ի վեր քոյ իրեն գէմ պիաի դառնար ։ տեսական արտագրութիւնը Արարատեան գաչտին
Հայաստանը ւ Ա՝ ե բն է այգ Հայրեն իքը ^ մեր արիւ Ո բոշս ւեցաւ մոգովբղապետութեանց սկզբունքնե •- մէջ՝ . Հինգ անգամ տ
նով ոռոգուած՝ գա ր ե րու րնթացքին\, եւ բռնակալ - բով անկախ ՝Բիւրտիստան մը Հիմնել՝ անգլիական Հայաստանի մէչ՝ առածին ելեկտրակայանը
ները յաւ իա են ական չմն աց ին ու պիտի ալ չմն ՛ոն ; Հոգատարութեան տակ ։ Հիմնուեցաւ \922ին Երեւանի մէչ.. Յետոյ կարգով
ււ բեր են ՛յնց եր , ՚յշիսւ քՀներ կործէ յնեք Վյե բո յ՚իչեալ քաղաքական խմ բակցո ւթեան ց չինոլեցան, 2ո բագէս ը, Լեն գէսը, Երկրորդ Եբգէ–
նորեր, են ելեր , քայց մնա յո ւն Հա յբենիքբ կբ մնայ աշխատանքները շատ բն ականեր՛էն պիտի կատոե -.
նոյնը , Արարատի • երկնասլաց բարձունքին տակ : ցնէին Թուրքերը՜, եւ փեբքնական գիրք ՀԳ^՛է"լ րիւն : Բաւական է որ բնակած Հողիդ ՚ընգերքէն
Հայրենիքը ծախու չէ, եւ ոչ ալ մեր նախաՀայրե– մ ղ ել <Հ Բի ւրտ Վ^եբ ելք ի կուս ակցութ իւն »բ ։ \ք աիսա– նաւթի մայր երակ մը անցնի, արդէն իսկ փրր -
բու թափած ա րիւն ը մոռցուած : Հազարամեայ իբ գաՀը Աէյիտ Ապա ի ւլ ՛Բատէ ր էֆէնտի , քաղա կուած ես ,<ձմողովրդաաետոլթիլն» ,<Տ.Աղգերու ինք–
պատմութեան րնթացքին Հայ մոոովոլըգը անար քական կաց ո ւթեան եւ կքօնական մոէեռանգոլ - նորո՚շման իրաւունք» , «ճնշուած մողովուրդնե ր՛ու
գած ու րմբոստացած է իր <ձեոբ» տիբոք գէմ , թեան աղդեցութեանւ տակ չկրցաւ որոշել թէ՝ ազատագրութիւն» (յաճախ կը Հանդիպինք այս ա–
բայց երբեք խոնաբՀած կամ փառաբանած զայն : կազմուելիք ՝Բիւրտիստանր անգլիականն թէ Օս - սացոլածքնորո ւն , սրտառուչ բացագանչութիւն -
Ա հ զա ց ողն ե բ բ Հա յրեն իք չեն կրնար կե րտել , մ ան եան՛ պետութեան Հոգատարութեան պէտք է ներով) , եւ այլ սկզբունքներ չափոլ վրայ՛ Հա -
որովՀետեւ անոնք ամէն՛ նոր - տիբոք առքեւ նոյն՛ ենթարկել ։ էլա սա ի նման կը փակին վրադ։ Անացտծը կը լրա
ստրկութիւնը պիտի ցուցաՀ անեն ; Բացէք մողո - ցնեն շաՀ ակից «Ա՚եծ»ին մամրւլն ՛ու անթելր;
ւվուրզնե բու պատմ ո ւթ ի ւնն եր ը , եւ բո լո բ ին\ մ էք Ա յս երկչոտ եւ տա րտամ քաղաքականութիւնը « Աեվռի Հաշտութեան Համաժո՛ղովին բաղում
գոլք պիտի Հս/ւ դիա իք մէկ բան ի միայն * կռիւ պատճառ դարձաւ ՛որ նոր Հերձուած մր եւս գոյա խոստումներ եղան Բիւրտերոլն , ել դաշնագրին՛
օտարին գէմ, ինչ ^ գո յն ի ալ պաականելու Բ//Ա ձ նա յ կուսակցութեան ծոց ին մ էք ։ Ա յս խմ բակր , մէչ ալ Բ ի ւրտ իստան՚ի կազմութեան մա սին երեք
՛այգ ^եկուոըը» • • • : Այգ ըմբոստութիւնը կուգա յ միացաւ « Հ օ յ պ ո ւ ն » ի եւ իր մէք առնելով քիւրտ յօդո՛ւածներ ներմուծուեցան : Ասոնց գործադրու -
ո եւ է մոզովոլբգի անցեալէն ^ Հայրենի լեռնեբէն Ըն կերա յին կազմ ա կե ր պո ւթ ի ւն»,ր ստեգծե ց քաղա թիւնր ստանձնեց Ան գլի ան , եւ սակայն , Ա՝ ուս ուլի
ու յի շատակնեբէն : Եթէ անՀ ատ ա կան կեանքի մէք քական զօրաւոր խմբաւորում մը : քարիւղին կարգագրութենէն վերշ՝ երեսի Վրա,(
ընտ ան ե կան յարկը սրբութիւնն է, Հաւաքական րն– Ւ վերքոյ այս նոր խմբակցութեան եկան միաս ձգեց Բիւրտերը։ Աեծն Բրիտանիոյ քաղաքական
տանիքներու սեփական՛ութիւնը՝–— Հայրենիքր, —՚ ցան նաեւ ^Ազգային դեմոկրատ կուսակցութիւն՛էն խաղերուՀն՛ ՛ել մեքենայոլթեանց անտեղեակ զան՛ -
Հազար անդամ աւելի մաքուր ալ սրբազան էւ ու այլ գի տա կան միութիւններ եւ ՀՀՕ յպո ւհՀԽրնդՀ • գուտ՚ծնեը եւ երիտասարդութիւնը ղոՀ գացին այս
Հայ մողովուրգը կը սիրէ իբ Հայրենիքը, ա^ե անուան՛ տակ լծուեցան աշխատանքի ւ նենգամտոլթեանց ; Աւելի առաՓ միեւնո՛յն աղէտին
Հայրենիքր , որուն Հողերուն վրա յ գարերու բն - Ղ*բքի ընթերցման պաՀուն մարգ յա՛ճախ այն ենթարկուած էին Հայերը.
թացքին շինած, երգած, արիւն՝ ու քրտինք թա - պատբանքբ կ՚ունենայ թէ՝ Պատրիարքարանի « Ց,եղի պիտի օժանդակեմ եւ փրկեմ» ըսելով
փած է, նոյնիսկ աքսորի ճամբաներ բռնած։ 1՚ա~ կողմ է Հանգուցեալ Պապը Ալիին մ ատ ո լցուած ամբող^ ժողովուրդ մը ոտքի Հանել, եւ յետոյ
բերէ վերք մեր Հայրենիքը գոյն ու ձեւ կ՚առնէ , ճՀայկ * ՀաբստաՀարութեանց թագբիբնեբն»է որկը զա քն յանձնել արիլ\ն՚արբոլ եւ ՛ո՛ճրապարտ պետ՚ոլ -
Հին օրերու յիշատակնեբ կ՛՚արթննան–, եւ մեր երկ կարդայՀ Այնքան՝ յար եւ նման՝ են Ազիզ ա է յ ի ներ /թեան մը դաՀի ճներուն , արդեօ՞՛ք մարդկային ա-
րի Հ՛ո՛ղին ձայնը՝ մ իա լար ու ումգին , կր կանչէ իբ կայացուցած դէաքեբք* Տարբերութեամբ մբ սա - բարք մրն է եւ Համապատասխան՝ անոր խզճմտան—
զաւակները, իր Հղաբ իպ՚^նեբը ^ իր «մ ոռց ո ւած» ու. կայՀկ ։ Այստեգ գ"Հր ՝Բիւբտն է ։ քին.։ Պատասիսանը թող Անգ՛լիացի «Աըր»երն ու
աքսորական բեկորները։ Կբ թուի թէճ մեր բարեկամ բ լաւ ուսումնասի «մըսթր»ները ՚տա\ն՛ »Հ
Հող Հայրենի , ինչքան մաքուր ես, ինչքան րած է ՛Լեր քին կէս գա բոլ Հա յո ց պատմ ո ւթ ի ւնը , Արդարեւ :
թովիԷՀ ինչքան կախարդական ու Հնաւէտ՝ այն եւ ականատես եղած, Հայկական Մեծ Եգեռնին ։ Բայց այդ Հարցումը մենք բազմիցս կրկնած
քան՝ վւ ււռքեր ւվ ու ՀեղեղաՀ ոս արիւնի տեսաբան - կամ , Թուրքը ոչն չացմ ան նո յն մ եթո՚տները գո բ - ենք եւ եր բեք պատասխան չենք ստացած : կը թո՛
, Յոյ Ա–
ներով ։ Փ ա՜՛ռք քեզ կերտողներուն , Աայիսեան ծագրած բ լ լ ա լ ո լ ք Ալպանացիին, Պուլկարին՝ Հոգին այրած մարդու տպաւոր՛ութիւն
Ազիզ սչէյ, իր գրքին ընթերցանութեամ՛բ։ յառած
ծիածանն ։ նին , Արաբին , Հա՛յո ւն՛ ել ՝Բէ. ւրտ ին Հանդէպ , այս ղու յոյս կտրած է Ալպիոնէն եւ աչքեիը
շատ մէն
՜ Թ. ՀԵՐՈՑԵԱՆ մողովուրդնե բու պատմ ութիւննեբ բ քիչ մբ
իրարու կր նմանին * Ա՝ոսկուային : Իրաւունք ունի թերեւս : Այգ »՚ԷԿ,Ր՝
ԵՐԵԻԱՆ-ՍԵՒԱ՚ե ԵՐԿԱԹՈՒՂԻՆ, ֊ Կ ի ւ մ ի ւ չ – Ազիզ սլէյ իւրացուցած է նաեւ պբօպա՚կանտիՀայ*, չէ փորձած տակաւին ։
գէսի ՜կառուցմա՛ն՝ Համար չինանիլթ Հասցնելու եւ կական մեթոտները , ոբոնք, աւազ , ս սլա ս ա ւած ար Այս կսկծալի խորՀրդածոլթիլլքլերււււե կը յա–
կայան.ի կազմաօ՜ն երր փոխադրելու նպատակով Ե– դիւնքը չեն ապաՀոված մեղի։ ՝Բաըիւղի Հոր մը Հորդեն պատմութիւնը Հերոսական մարտնչումներ
բեւանէն Ախտա երկաթուղի մը կր շինուի։ $ասն,ը– շատ աւելի կ^արմէ , քան գետեբոՎ մարդկային տ– րու : Հ. ՀՈ-ԱՄ
Հինգ քիլոմէթր երկաթագիծ զետեղուած է ար -
գէէն ՚ կը չթնուին կամուրջներ եւ բնակարաններ :
Fonds A.R.A.M
